Төлем балансы

   Валюталық басқыншылықтың мәнін белгілеудің ортақ проблема солардың

тиімділігінің белгілерін анықтау болып табылады. Үш түрлі баламалы белгісі бар: «Бағыт»  белгісі. Гарвард университетінің  профессоры Джеффри Френкел ұсынған  өлшем бойынша валюталық бағамның қозғалыс бағыты басқыншылық бағытымен сәйкес келсе, соңғысы тиімді болады. Егер Орталық банк ұлттық валютаны  сатса немесе сатып алса онда  оның бағамы соған сәйкес  ^: төмендейді немесе жоғарылайды. Екінші белгі  -  «деңгейлестіру». Оны федералдық резервтік  банктік экономисі Кливленд  Оуэн Хампейдж ұсынған. Ол  валюталық бағамның ауытқуын  деңгейлестірумен байланысты.   Орталық банктер  дамуын тежеуге күш салса, басқыншылық  тиімді болады. Басқаша айтқанда басқыншылық бір қалыпты құлдырауға немесе өсудің тежелуіне апарып соғуға тиіс. Үшінші белгі алдыңғы екеуіне негізделіп, «бұрылыс» өлшемі деп аталады. Оның авторы Европалық Орталық банктің сарапшысын   Расмус   Фатум. Оның пікірінше бірінші белгі жүзеге асқанда ғана емес, басқыншылық ісі барысында өткен кезеңдегі валюталық бағамның ауытқуы толық жойылғанда басқыншылық тиімді болады. Барша белгілер белгілі бір дәрежеден бірінің орнын бірі басып, айырбас бағамын тұрақтандырып, оны қажетті бағытқа қарай  бағыттайды. Ол үшін әуелі трендтің дамуын тежеп, оны өзге бағытқа бұру қажет. Ресми түрде басқыншылық ашық нарықтағы тікелей операция ретінде анықталады. Дегенмен,  валюталық бағамға әсер ету үшін Орталық банктер жанама басқыншылық аталатын әдіске барады. Ондайда валюталық нарықты реттеудің алуан түрлі әдістері қолданылып, дәстүрлі басқыншылықтағыдай тиімділікке ие болады. 1970 жылдары Испанияның, Италияның, Францияның, Ұлыбританияның үкіметтері ұлттық экономиканың валюта активтерімен бірталай жанама айлашарғы жасады. Олар қолданған әдістердің құрамына салықтар, шетел активтерімен опреация жасауды шектеу, капиталдың қозғалысын бақылау, банктердің валюталық қалпын реттеу кіреді.

    Өткен он жыл ішінде Қазақстанның қаржы  рыногінде түбегейлі өзгерістер болды. 2008 жылдың қорытындысы бойынша қаржы рыногінде 35 банк жұмыс істеп, олардың арасында 2 мемлекеттік («Қазақстанның эксим банкі» 'ЖАҚ, және «Қазақстанның тұрғын ұй құрылыс жинақ банкі» ААҚ), шетел қатысқан 16 банк (Қазакстан Республикасының резидент еместерінің еншілес 10 банкін қосқанда) және «Қазақстанның Даму Банкі» АҚ. БВУ әжептәуір сенімді қаржы институты болып саналып, барлық сараланымдары халықаралық стандартқа келтірілген қаржы рыноктарының келешектегі дамуын байқаған. Халық банкі дамыған елдерде (мысалы Европа одағы стандартына) қабылданған стандарттарға ақша-несие саясатының ең жоғары жақындауын 2008 жылдан 2006 жылға дейінгі кезеңдегі басым бағыты ретінде анықтайды.

ЕДБ-дің  мұндай мөлшеріне рынокте орын жеткіліксіз  болғандықтан Қазақстан ЕДБ-ның  алдында жеткілікті қатаң күрес  тұр. Жақсы дайындалып, тиімді ішкі тәртіп пен жүйені құра алған банктер өміршеңдік танытып, бәсекелестік күресте жеңіп шығады. Ұзақ мерзімді келешекте ЕДБ-дың алдында ұзақ өсу тур, бүгінгі күні банк жұйесінің активтері жалпы ішкі өнімнің тек үштен біріне  құрайды. Банк активтерінің қалыпты көлемі (Қазақстан Республикасы секілді осындай даму деңгеиі бар ел үшін) жалпы ішкі өнімге 60-70%-ке жуық болады.

    Банк  секторының табыстылығының біркелкі өсімі  қаржыларды орналастыруға байланысты проблемалардың бар екенін көрсетеді. Қисапсыз ресурстарды иеленген зейнетақы қорларының сақдандыру компанияларының активтерінің өсуі қаржы рыноктарына айқын қысым көрсетеді. Ішкі рыноктің оыйымдылы-ғы шексіз емес болғандықтан капиталдар экспортының үдерісін одан әрі тежеудің республика үшін де, шаруашылық жүргізуші көпшілік субъектілер мен халық үшін де жағымсыз зардабы болуы мүмкін. Ақша рыногіндегі тұрақтылықтың жетістігі, сұраныстың шетел валютасына теңгерімділігі және инфляцияның бақыланатын деңгейі валюта операцияларын жүргізген кезде жекелеген шектеулерді алыптастауға бағытталған валюта тәртіптемөлерін ырықдандыруға жаңа тәсілдемелерді шығарудың, уақыт пен халықаралық практиканың талаптарына сәйкес валюта операцияларын реттеуді өзге де әдістерін қолданудың қажет тіліне қозғау салады.

    Қазақстан Республикасының валюта заңымен бұрын белгіленіп, осы кезде де қолданылатын шектеулер мен тосқауылдар нарықтық қатынастармен дамушы елдердің көпшілігіне тән, Әлемдік экономиканы ғаламдандыру және халықаралық қаржы опе-рацияларының өсуі жағдайында әлемдік экономикаға көбірек активтік бірігуге артықшылықты барынша пайдалануды қалайтын елдер үшін капитал қозғалысын ырықтандыру экономикалық дамудың болмай қоймайтын жөне қажетті шартты болып саналалы. Сонымен, валюта қатынастарының ырықтандырудың әрбір кезеңінде  ұшырасуға тура келетін белгілі тәуекелдіктерді есепке алу қажет. Капиталдың шекараның арғы жағына безіну болжалы, сондай-ақ шетел банктеріндегі шетелдік есеп шоттарға халықтың жинақ ақшаларының жылыстауы басты мазасыздыққа қозғау салады.

    Шетелдік  қатысушыларға, әсіресе қысқа мерзімді алыпсатарлық капиталға ішкі қаржы рыногіне кіруге рұқсат ету болуы мүмкін әлемдік экономикалық дағдарыстардың алдында экономиканың осалдық дәрежесін жоғарылатады. Қауіптің  тууына және Қазақстан экономикасын «долларландыру» деңгейінің көтерілу мүмкіндігіне қозғау салады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

  3.2 Төлем балансының ақша-несие және валюталық операцияларындағы кездесетін өзекті мәселелерді шешу жолдары 

    Бүгінгі күні Қазакстан экономикасы қос  секторлы үлгі  тәрізді жұмыс  істейді. Бірінші секторда экспорттың төмен үлесіне ие кәсіпорындар, олар ішкі ресурстардың есебінен дамиды. Екінші секторға шет ел компанияларының меншігіндегі өндіруші салалардың зкспортқа бағдарланған кәсіпорындары жатады. Мұнда тікелей шетел инвестиция ағынының келуі табиғи. Өтпелі  кезеңде бас тарту мүмкін емес. Экспорттық  салалар таза өнімнің, ұлттық табыстың негізгі  көздерімен алда келеді. Тікелей шетел инвестициянын,  болмауы немесе кідірісі келешекте экономиканың да бір мезгілде жағымсыз әсеретуі мүмкін. Рецидент елдердің экономикалық тікелей шетел инвестициясына негіздеу - ішкі қорланымның болмауынан айрықша мәжбүрліктен туған шара. Осы арада ғаламдандырудың жетекшілері - шеткері аймақтар мен елдердің экономикалық мүдделерінің қарама-қайшылығы айқын көрінеді. Рецидент елдердегі тапшылық кезінде шетел капиталы ұтып, қабылдаушы жақтар барлық кезде пайдалы бола бермейтін жобаларды колдануға мәжбүр болады.

    Қазақстандағы стратегиялық салалар мен өнеркәсіптің 80%-тен астамының шетел инвесторларының, бақылауында болуы осындай жағымсыз нәтижелерді дөлелдейді. Әлемдік практикада жинақталған шетел инвесторларына рұқсат етудің сынып шегі 30-50 % шекте ауытқып, оның жоғарылауы кемітілген экономикалық егемендік, жас егемен мемлекеттердің экономикалық мүдделерін шекті тарылту қаупін тудырады.

    Қазақстанның экономикасы   ырықтамдырылмаған Шетелдік шығарушылар шығарған бағалы  қағаздардың айналымы жергілікті жетілмегендігі Қазақстанның бағалы қағаздар рыногіне арналған заңымен оларға рұқсат етуді қатал нормма  активтеріне байланысты. Әлемде ірі мемлекеттердің биржаларымен нарығанда параметрлері әрдайым жалғыз қор биржасы қаржы рыногінде өз қызметін жүзеге асырады.

    Халықаралық еңбек бөлісінің терендеуінен ең алдымен дамыған мемлекеттер  артықшылық алады. Осы қиындылықтарға қарамастан дамушы (және түрленуші) елдер ғаламдану үдерістеріне қатысуға мәжбүр ғана емес, сондай қатысулар өте-мөте мүдделі. Қазақстан сондай мемлекеттердің бірі саналып, әлемдік шаруашылықтан оқшаулануды таңдау түпкілікті есепке оны өсім қарқынының төмендеуіне, технологиялық, қаржылық, ақпараттық ресурстардың, адами капиталдың, дамудың сыртқы импульстарының болмауы тапшылығынан болатын созылмалы тоқырау қауіпіне апарып соққан болар еді.

    Қазіргі күні Қазақстанда капиталдың көтерілуінен көрі қойылуы көбірек. Өйткені ақша жиынының әкелуі мемлекеттің реттеуші органдары қатаң бақылап отыр. Қазақстанның валюта тәртіптемесін толық ырықтандырғаннан кейін елден капиталдың безіну тәуекелдігі болғанымен, алайда ол аз мөлшерде болады. Қазіргі кезде капиталды алып кеткеннен гөрі салымға салған тиімді. Республика табиғи ресурсы бай болғандақтан шетел инвестициялары үшін тартымды аймақ болып қалуға оның қорлары ұзаққа жетеді. Қазақстанның инфрақұрылымдарының халықаралық инвестициялық қызметтеріне қалыпты айтсақ, таяу уақытта олардың капиталы ірі мемлекеттер инвестицияларының әлемдік көрсеткіштерімен теңесуі екі талай. Соған қарамастан қазақстандық инвесторлар ТМД шегіндегі келешекті салаларға инвестиция сала алады.

    Сонымен Қазақстанның экспорт жағын қуат көздері және металдар айқындап. Ол қауіпті құрылымдық үйлесімсіздікке, экономиканың құрылымдық сиықсыздығына апарады. 
Ұдайы өндіріс циклдарына қатысушы есебінде мойындалмаған республика экономиканың әлемдік циклдарының үзіліссіз жұмыс істеуін ресурстарымен қалай да қолдайды. Оған әлемдік ұлтаралық корпорацияның шикізаттық және энергетикалық қосымшасы ролі бекітіледі.

    Ғаламдастырудың ықпалымен ағыны көп дүркін көбейетін  капиталдың аларалық қозғалысын ырықтандыру  және қайта реттеу жаңа феномен бәрінен  бұрын қысқа мерзімді және жоғары өтімділікті тікелей шетел иивестицяның жылдам ағынының ұлттық экономикаға жағымсыз әсерін туғызады. Аяғына тура қоймаған экономмкасы мен қаржы жүйесі бар елге ыдырудың тұрақсыздандырушы әсері ұзақ мерзімді жекеше капиталдың емес, икемді алыпсатарлық трансфері трендтің жылдам көбеюіне апарады. Жаңа пайда болған рыноктардан ырықтандыру акциялар бағамдарының тұрақсыздығының және ауытқуының жоғары деңгейін тауып алды. Бұлардың бәрі жоғары икемділікті қоржындық инвестицияны әлемдік қаржы рыноктарының азырақ қатерлі сараланымдарына бір мезетте аударуға мүмкіндік беретін қаржылық ғаламдану жағдайында сөзсіз мүмкін болар еді.

    1997 жылғы Азия дағдарысы және 1998 жылғы тамыздағы Ресей дефольті  ырықтандырудын, «инфекция» немесе  тіпті «апидемия» тәрізді жылдам, сондай еткір жағымсыз көрінісін,  үрейлердің, көрші елдер мен аймақтарға ғана емес, әрқалай дәрежеде барлық қаржы рыноктарына тартылуын мазмұндады.

    Ұзаққа  созылған 80 жылдардағы дағдарыстар  кезінде 90 жылдардағы дағдарыстарда  жалпы алғанда зардап шеккен елдер  мен жаңа пайда болған рыноктардың сыртқы қарыз алуларының ұзақ кезең бойы өсуі осылай болып өткен еді. Сол уақыттарда әлсіз даярланған және бақылаушы тетіктер елдік және халықаралық деңгейде дағдарыстың жақындау қаупі туғандығы жөнінде дер кезінде сақтандыра алмады, ал, ол пайда болғаннан кейін қаржы дағдарыстарының таралуына қарсы тұра алмады.

    Халықаралық қаржы ағындарын ырықтандыру  жағдайында кез келен ел капиталдың орасан зор жиынының реттелмейтін жауап  қайтаруға мәжбүр болады. Сонымен, жауап  шаралар инвестицияның түрлеріне (қоржындық немесе тікелей), олардың қозғалыс бағытына (елге немесе елден), елдердің әр алуан тобының экономикалық даму деңгейіне тәуелділікіеріне қарай ажырылатады. Макроэкономикалық тұрақтылық пен орнықтылықтың қажетті деңгейімен қамтамасыз етілген, жаңа қаржы құралдарының кең ауқымды тізбесі қолданылатын.

    Капиталдың  ауыстырылуын бақылау объективті түрде  жақпайтын өнеркәсібі дамыған елдерде  бөгде ахуал мемлекеттердің басқа  топтарына қатынасатына қарай қалыпасады. Өтпелі экономикалы елде капиталмен операцияның есеп шоты бойынша бақылаудың жоғары деңгейінің сақталуы бір үлгіде жағдай болып саналатынын практика қуаттайды. Мы-салы, капитал қозғалысына бақылау жасау мен реттеудің тиімді тетіктерін алдын ала (тіпті қосарлна келесі кейінгі) қалыптастырмай қаржы жүйесін асығыс ырықтандыру жария және құпия арналармен капиталдың шетелге жаппай ағылуын болдырмаудың мүмкін еместігін Ресей тәжірибесі көрсетті. Көптеген елдердің тәжірибесі көрсеткендей, капиталдың кемуімен күресте оң нәтижеге жету үшін экономикалық, заңдық  және   қажет   болғандағы әкімшілік шаралар шешуші, бірақ уақыты бойынша шектеулі болуға тиіс. Қатаң бақылаудың ұзақ сақталуы оның тиімділігім төмендетіп,  ка-питал иелері тиым салуды жеңіп шығу үшін жаңа құралдар ойлап табады. Сол уақытта ел әлемдік қаржы рыногінен бөлініп қалуы мүмкін. Ұлттық қаржы жүйелерін ырықтандырудың және қайта реттеудің қарқындары ментізбектілігін дұрыс анықтап, капитал қозғалысын орынды бақылау мен қадағалауды қолданған жөн.

    ҚОРЫТЫНДЫ 

    Өтпелі  экономикалы дамушы мемлекеттер  мен елдердің қаржы банк жүйелері дағдарыстарының зардаптарын талдау осы елдер тобының экономикасына  капитал қозғалысын ырықтандандыру мен ғаламдастырудың қарама-қайшы  ықпалын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Бір жағынан,  ішкі дамыту және халықаралық еңбек бөлісіне қатысуды активтендіру мүддесіне осы үдерісті пайдалану перспективасын ырықтандыру сол елдерге ашып береді. Екінші жағынан, осы мүмкіндікті жүзеге асыру оңтайлы ішкі макро жөне микроэкономикалық саясатты аймақтың және ғаламдық беталыстармен үйлестіру дәрежесіне, бұл жалпы қиын сыртқы  осалдықты азайтуға шаралар қабылдауға, жұмылғыштығы жоғары және алыпсатарлық капиталдың жаппай ауыстырылуына тәуелді.  Қарсы жағдайда сыртқы әлеммен өзара әрекетті кеңейту тұрақсыздықты күшейтудің, банктік валюта қаржылық борышқорлық дағдарыстың пайда болуының салмақты фактылары бола алады. Алайда реттеудің оңтайлы жүйесін құру, тежеу және қарсы салмақтың тізбекті саясатын жүргізу қатердің әсерінең аз шамаға дейін төмендетуге, елден капиталдың жылыстауының елеулі көбеюіне, валюта рыногінің тұрақсыздануына жол бермеуге мүмкіндік туғызады. Біздің ойымызша, осы салада реформаны одан әрі тежеу үлкен қауіп туғызады.