Негізгі құралдар есебі

НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ЕСЕБІ 
 
Негізгі құралдарға олардың құнына байланыссыз, бір жылдан астам қызмет ету мерзімі бар ғимараттар, құрылыстар, кеңселік заттар, есептегіш техникалар, компьютерлер, көлік құралдары жатады. 
Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес бағытта болуы мүмкін. 
Өндірістік емес бағытқа - жарғылық қызметпен байланысы жоқ негізгі құралдар жатады. 
Өндірістік бағыты бойынша - жарғылық қызметті жүзеге асырумен және нәтижесінде пайда алумен байланысты құралдарды жатқызуға болады. Сонымен қатар өндірістік бағыттағы негізгі құралдарға банктің дәрежесін жоғарылатуға арналған заттар (картиналар, вазалар, сервиздер) жатады, себебі клиенттерді тартуда банк беделінің маңыздылығы сондай, банк қосымша пайда алуына ықпалын тигізеді. Алғашқы нақты түрін сақтай отырып, олар өздерінің кұнын жұмыстарды орындауға немесе есептелген амортизация (тозу) сомасында көрсетілген қызметтерге аударады. 
 
Негізгі құралдар келесі топтарға бөлінеді: 
 
а) ғимарат және құрылыс; 
 
ә) компьютерлер; 
 
б) көлік құралдары; 
 
в) құралдар және басқа да шаруашылық құрал-саймандар; 
 
г) басқа да негізгі құралдар. 
 
Банкке негізгі құралдардың бухгалтерлік есеп үрдісіндегі келесі сұрақтарға жауап беру қажет: 
 
Активтерді қай уақытта тану қажет? 
 
Олар баланста қандай құнмен көрсетіледі? 
 
Амортизациялық аударымдар мөлшері қандай? 
 
Ақпараттарды алу үшін қандай талаптар қойылады? 
 
16 «Негізгі құралдар» бухгалтерлік есептің Халықаралық стандартына сәйкес (БЕХС) актив ретінде негізгі құралдар объектісін тануга болады егер төмендегі шарттар орындалса: 
 

- берілген активтен банк  келешекте экономикалық пайда  алады деген ықтималдық бар  болса; 
 
активтің өзіндік құны операцияларды жүргізу кезінде сенімді түрде оліпенуі мүмкін. 
 
Банктердегі негізгі құралдар мен... 
 
Негізгі құралдардың есебі жинақталған амортизацияларды есептегеннен кейін әділ баға болып табылатын, не бастапқы кұн, не қайта бағалану сомасы принциптері негізінде жүзеге асырылады. Енді осыдан, негізгі қүралдарды бағалаудың төрт түрін көрсетуге болады: 
 
бастапқы; 
 
ағымдағы; 
 
баланстық; 
 
өтімділік. 
 
Негізгі қүралдардың бастапқы қүнына сатып алу, жеткізу бағалары және активтерді пайдалануға дайындау үшін қажетті басқа да шығындар кіреді. Сонымен қатар Халықаралық стандарттың қаржылық есебі (16 ХСҚЕ) бойынша бастапқы қүнға өтелмеген салықтар, импорттық төлемдер де кіреді. 
Егер клиентке экономикалық тиімділік алынады деп күтілсе, жаңалықтарды алуға байланысты шығындар негізгі қүралдардың ағымдық бағалық құнына қосылады.Егер активтердің пайдалану мерзімі ұзартылса ғана банк экономикалық пайда ала алады.Жөндеу мен техникалық қызмет көрсету шығындары оларды жүзеге асыру шаралары бойынша жүргізіледі. Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған қағидаларына сәйкес негізгі құралдардың бастапқы құны - бұл негізгі құралдарды сатып алуға, жүргізуге, өңдеуге немесе жақсарту үшін негізгі құралдарды сатып алумен, жеткізумен немесе жақсартумен тікелей байланысты, арнайы пайдалану үшін қажетті жағдайда орнатуды қоса есептегендегі барлық шығындарды қамтитын төленген сомалар. 
 
Ағымдағы құны - анықталған күнге, нарықтағы сәйкес баға бойынша негізгі құралдардың құны. 
 
Баланстық құны - активтердің есеп және есеп беруінде сипатталатын жинақталған амортизация сомасын есептен шығарғаннан кейінгі негізгі құралдардың бастапқы немесе ағымдық қүны. 
 

Өтімділік құны - бұл негізгі құралдарды жою кезінде істен шығару бойынша күтілетін шығындарды есептегеннен кейінгі пайдалану мерзімі аяқталған уақытта туындайтын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының, қоқыстардың болжанатын құны. 
 
Нарықтық құнның өзгеруімен байланысты олардың құнының көбею коэффициентінің есебімен негізгі қүралдарды қайта бағалау индекстеу жүргізіледі. Индекстеу кезінде толық қайта қалыптасу құны келесі әдістердің бірімен анықталады: қайта есептеудің үсынылатын коэффициенттері немесе кезекті жылдың 1 қаңтарына жазылатын негізгі құралдардың сәйкес түрлері мен көрсетілген құралдардың нарықтық құны туралы құжаттар мен сараптаушы қорытындыларына жататын бағаға сәйкестендірілетін баланстық құнды қайта есептеу. Банк өзінің негізгі құралындағы кез келген бөлікті бір әдіспен, ал басқасын екінші әдіспен қайта бағалауға құқығы бар. Негізгі құралдардың қайта бағалануы ағымдық құн бойынша жүргізіледі. Егер өндірісті алдын ала белгіленген нормативтен асырып орындаған жағдайда ғана, 16 БЕХС сәйкес негізгі құралдар объектісімен байланысты шығындар актив ретінде танылуы мүмкін. Келешек экономикалық пайданы көбейтуге әкелетін жақсартудың үлгілері: 
 
-негізгі қүралдардың қуаттылығын жоғарылата отырьш,пайдалану мерзімін көбейту модификациясы (модернизация); 
 
-өндірілетін өнім сапасын айтарлықтай жақсарту мақсатында машина бөлшектері мен буындарын игеру; 
 
-бұрын есептелген өндірістік шығындардың қысқаруын қамтамасыз ететін жаңа өндірістік үрдісті енгізу. 
 
Негізгі құралдарды пайдаланғанға дейінгі алғашқы операциялық жұмсалымдар шығындар ретінде танылады.Негізгі кұралдардың орталықтандырылған есебі кезінде банктің бэк-офисінде негізгі қүралдар есебінің тобы бойынша әрбір бөлімшелерге шот жоспарына сәйкес келетін нұсқаумен жекелей шоттар ашылып жүргізіледі.Франт-офистен негізгі құралдарды , кіріске алу немесе істен шығару туралы алынған мәліметтер негізінде банктің бэк-офисі, баланстан шығатын негізгі қүралдардың шығуы немесе қабылдануы бойынша өткізбелерді жүзеге асырады. Ақпарат амортизация аударылып және қайта бағалау жүргізілгеннен кейін олардың баланстан тыс шотта көрсетілуі үшін банк филиалдарына жібереді. Негізгі құралдарды балансқа алу теңгемен жүзеге асырылды. Банктің бэк-офисі әр айдың аяғында ағымдағы айдың 1-күніндегі жағдай бойынша банктің негізгі қүралдарының тізімдемелерін қолма-қол екі дана етіп, банктің әрбір бөлімшелеріне есеп тобының бөлігінде басып шығарады. Бірінші данасы банктің бэк-офисінде хронологиялық тәртіппен тігіледі, екіншісін банктің филиалына жібереді. Содан кейін банктің бэк-офисі өндірістік төлем төленгеннен кейін келесі күннен қалдырылмай төлем ордерінің қосымшасының көшірмесімен жеке шот бойынша көшірмені банк бөлімшелерінің бэк-офисіне жібереді. Бөлімшелердің бэк-офисі төлем ордерінің көшірмесінде керсетілген сомаға қосылған дербес шот бойынша көшірме алу кезінде капитал салымдары бойынша лимит қысқартылады. 
Бэк-офис негізгі құралдар есебінің әрбір тобы бойынша дербес шот баланстан тыс шотта жүргізіледі (олардың нөмірлерін бас банктің бас бухгалтериясы анықтайды). Негізгі кұралдардың келіп түсуінде әрбір түрі және әрбір құрамы бойынша бөлек түгендеу карточкалар жасалады және бағдарламалық мүмкіндік жүргізуге бо-латын негізгі құралдардың есебінің журналында сәйкес келетін жа-зу жазылады. Жазулар теңгемен тиынсыз жазылады. Түгендеу кар-точкасында олардың алынуына сәйкес заттың атауы, құжаттың деректемелері көрсетіледі. Карточкалар негізгі құралдардың топтары бойынша картотекаларда орналастырылады. Жазылған жазумен бірге банктің балансына кірістеу үшін түгендеу карточкасындағы көрсетілген барлық қажет деректемелер банктің бэк-офисіне жіберіледі. 
 
Негізгі құралдарды алу. 
 
Банктің есеп саясаты бас банктің келесідей ескертулерімен банк бөлімшелері негізгі қүралдарды ақысыз өздігінен қабылдай ала ма жоқ әлде тек банктің рұқсатымен бе деген сұрақтарды қарастырады.Негізгі құралдарды алуда жасалған келісімшарт орталықтандырылып төлеуінде франт-офис бөлімшелері оны төлеу үшін банктің бэк-офистерінде көрсетіледі. Жекелей есеп тәртібінде келісім-шарттың тәртібімен келісе отырып, банк бөлімшесінің франт-офисі өз кезегіндегі уақытша жауапты келісімшартты орындау үшін басшысының қолын қойып төлемді жүзеге асыруға бұйрық жазып береді және бұйрықты бэк-офис бөлімшесіне береді.Бэк-офис келісімшарттьщ дұрыс рәсімделуі және төлемді жүзеге асыру бұйрығын тексеріп, содан кейін ғана келісімшарттарымен келісе отырып сомаларды өтейді. Сондықтан қосымша құнға төленген салықтар негізгі құралдарды алумен қосымша құнға салықтарды (ҚҚС) төлеу шотында бейнелейді. Банктің есеп саясаты ҚҚС олардың құнына кіретін негізгі құралдардың қатарын қарастырады. Банктің жауапты қызметкері төлеу алдында жасалған келісімшарттар журналының тізімінде белгілеп қояды. 
Банктің бас бухгалтері әрбір жасалған келісімшарт бойынша банк бөлімшелеріне сәйкес келетін жекелей шарттар алады.Банк бөлімшелерінің франт-офисі жабдықтаушылардан негізгі құралдарды алғаннан кейін айрықшалау және шот-фактура келісімінде көрсетілген негізгі құралдардың атауын, санын, баға өлшемін және жалпы құнын салыстырып қабылдап-өткізу актісін толтырады. Жоғарыда аталған деректемелер бірлігіне тексеріс жүргізілгеннен кейін банктің бэк-офисі алғашкы құжаттардың көшірмесін жасайды да, негізгі құралдарды кірістеудің типтік тізімдемемен соңғы есебін банктің бэк-офисі бөлімшесі көп затты қолма-қол негізгі құралдардың әрбір заттарының құнын типтік Кт 1856 «Күрделі қаржы салымы бойынша дебиторлар»; Негізгі құралдарды алдын ала төлеу арқылы сатып алу: 
 
• сатып алынатын негізге құралдар үшін (50% аспайтын) 
 
алдын ала төлеу кезінде: 
 
Дт 1856 «Күрделі қаржы салымы бойынша дебиторлар» Кт 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»; 
 
• соңғы есеп айырысу сомасына: 
 
Дт 1856 «Күрделі салымдар бойынша дебиторлар» 
 
Кт 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»; 
 
• негізгі құралдарды кірістеу: 
 
Дт 1652 «Жер, үйлер және ғимараттар» 
 
1653 «Компьютер жабдықтары» 
 
1656 «Өзге негізгі құрал-жабдықтар» Кт 1856 «Күрделі қаржы салымы бойынша дебиторлар»; 
 
• құрастыруды талап ететін негізгі құралдар бойынша: 
 
Дт 1651 «Салынып жатқан (орнатылып жатқан) негізгі құрал- 
 
жабдықтар» ;:. 
 
Кт 1856 «Күрделі қаржы салымы бойынша дебиторлар»; 
 
• жүргізілген құрастыру жұмыстары үшін төлемдер: 
 
Дт 1856 «Күрделі қаржы салымы боиынша дебиторлар» 
 
Кт 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»; 
 
• құрылыс-жөндеу жұмыстарын жүргізіп, 3 және 2-нысаны 
 
бойынша актілерді ұсынғаннан кейін құралдарды кірістеу жүзеге 
 
асырылады: 
 
Дт 1652 «Жер, үйлер және ғимараттар» 
 
«Компьютер жабдықтары» 
 
«Өзге негізгі қүрал-жабдықтар» 
 
Кт 1856 «Күрделі қаржы салымьк бойынша дебиторлар»; Сатып алынған негізгі құралдар үшін бюджетке ҚҚС төлеу 
 
• ҚҚС есептеумен қатар негізгі құралдар үшін алдын ала 
 
төлеу сомасына: 
 
Дт 1856 «Күрделі қаржы салымы бойынша дебиторлар» Кт 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»; 
 
• негізгі құралдарды, яғни бюджетке төленген ҚҚС сомала- 
 
рына оларды алу фактісі бойынша кіріске алу кезінде: 
 
Дт 1851 «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да 
 
міндетті төлемдер бойынша есеп айырысу» Кт 1856 «Күрделі каржы салымы бойынша дебиторлар»; 
 
• Салык заңдылықтарына сәйкес салық... салу айналымының 
 
үлес салмағы бойынша есептелген ҚҚС бойынша жүргізілетін 
 
есептеу сомасына: 
 
Дт 2851 «Салық және басқа да міндетті төлемдер бойынша 
 
есеп айырысу» Кт 1851 «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да 
 
міндетті төлемдер бойынша есеп айырысу». Құрылыс жүргізу кезінде есеп айырысу тәртібі 
 
Негізгі құралдардың құрылысы шаруашылық немесе мердігерлік әдіспен жүргізіледі. Капитал құрылысы бойынша келісімшартта көрсетілген мөлшерде аванстың бірінші бөлігін төлеу бекітілген келісімшартта анықталған мерзімде банк бэк-офисінде жүргізіледі, ал қалған сомаларды төлеу 3 және 2-нысаны бойынша орындалған жүмыстарды қабылдау актісі мен бюджетпен қарастырылған ақша сомасы шегінде бөлімше басшысының қолы қойылған, бұрын төленген аванстарды ұстап қалудың үйлесімді есебімен нақты сомасы көрсетілген шоттарды төлеуге ұсынылған жүмыстардың құны туралы жабдықтаушылардан алынған анықтама негізінде жүзеге асырылады. Қатар-қатар реттік үйымдар ай сайын 27 күннен кешіктірілмей 3 және 2-нысайдағы орындалған жұмыстар актісін үсынады. Сонымен қатар банк бэк-офисінің (бөлімшесінің) жауапты қызметкері төлем жүргізгеннен кейін келесі күннен кешіктірілмей жүргізілген төлемдер журналына белгілеп қояды.Банктің бас бухгалтериясы әрбір мердігер бойынша төленген аванстардың сомасы есебінде бөлек дербес шоттар ашады. Капитал қүрылысы бойынша жүргізілетін шығындар есебі негізгі қүралдардың сәйкес топтары арқылы жүргізіледі. Келісімшарт қосымшала-рымен бірге құрылыс және жөндеу бойынша мердігерлік жұмыстармен қатар тарифтерді, калькуляцияларды, еркін сметалық есеп айрысуларды банк немеее оның бөлімшелерінің басшылары тексеріп, қолдарын қоюлары керек. 
Банк (бөлімшелер) франт-офисі қарыздың нақты сомасын төлеу нұсқауларымен қатар, негізгі қүралдарды кірістеудің нұсқауларын береді, сонымен бірге келесі жағдайларды көрсетеді: 
 
негізгі қүралдардың жалпы сомасын; 
 
амортизациялық аударым әдісін; 
 
пайдалану мерзімі мен аударылған амортизация мөлшерін; 
 
өтімділік қүнын; 
 
негізгі қүралдарды өндірістік және өндірістік емес салада пайдалануын. 
 
Құрылыстың шаруашылық әдісі кезінде банктің шаруашылық қызмет жүмысшыларымен есептесу төлем кестесіне сәйкес жүргізіледі. Құрылыстың мердігерлік әдісі кезінде мердігерлік үйымдар мен есептесу банктің жоғары басшыларымен қарастырылып, бекітілуіне сәйкес құжаттар және сметалар шегінде келісіліп жасалған шарт негізінде жүргізеді.Егер қүрылыс банк алған материалдар есебінен жүргізілсе, онда бөлімше материал қүнын төлеу үшін материал алуға мердігердің хаты мен сенім хатының жазбаша көшірмесін банкке жібереді.Егер күрделі жөндеу қызметінің мерзімін көбейтсе, жүргізілген жұмыстар немесе негізгі құралдардың көрсеткіштері айтарлықтай жақсарса, одан оған кеткен шығындарға мыналар жатады: 
 
• ғимарат және құрылыс бойынша: 
 
Дт 1652 «Жер үйлер және ғимараттар» 
 
1860 «Басқа да дебиторлар» 
 
Кт 1851 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша есеп айырысу» - ҚҚС сомасында. 
 
• автомобиль көлігі бойынша: 
 
Дт 1654 «Өзге негізгі құрал-жабдықтар» Кт 1860 «Басқа да дебиторлар» 
 
1851 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетгі төлемдер бойынша есеп айырысу» - ҚҚС сомасында. 
 
Негізгі қүралдардың тозуы. Негізгі құралдар құнын қайта бағалау және амортизациялық аударымдар есебінің тәртібі

Амортизацилық аударымдар мен негізгі қүралдарды қайта бағалау құны банктің ағымдағы жылға қабылдаған бухгалтерлік есеп (есеп саясаты) әдістеріне сәйкес жүргізіледі. 
6 БЕҚС 22 бөліміне сәйкес амортизацияларды есептеу үшін келесі әдістер қолданылуы мүмкін: құнды бір қалыпты (түзу сызық-ты) есептен шығару, құнды орындалған жұмыс көлеміне үйлесімді түрде есептен шығару (өндірістік әдіс), құнды сан бойынша есептен шығару (шоғырланымдық әдіс), қалдықтың кему әдісі. 
 
Негізгі қүралдарды түгендеу 
 
Негізгі құралдардың нақты қолда болуын анықтау және олардың сақталуына бақылау жасау мақсатында нормативтік, құқықтық және басқа да актілерге сәйкес негізгі құралдарға түгендеу жасалынады. 
Түгендеу жүргізу кезінде негізгі құралдардың есеп мәліметтері мен қолда болуы арасындағы сәйкестікті орнатады, олардың жиынтықтылығын, техникалық жағдайын, бағыты бойынша пайдалану деңгейін анықтайды. Бұл жүмысты жүзеге асыру үшін банк бұйрығы бойынша түгендеу комиссиясы құрылады. Түгендеуді бастамас бүрын түгендеу карточкаларының, техникалық паспорттың, жолға өткізілген және қабылданған объектінің жағдайын тексереді, қажет құжаттарды дайындайды және негізгі құралдардың тұрган жері бойынша тізімін анықтайды. 
Комиссия мүшелері лауазымды немесе материалды жауапты түлғалар қатысуымен негізгі қүралдарды қарастырады және атауы, белгісі, түгендеу нөмірі бойынша қолда бар болу сәйкестігін тіркейді.