Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп

                                                      Кіріспе. 

     Қандай да ғылым болмасын пайда болу тарихы, міндеті, маңызы мен мақсаты және қоғамда алатын орны бар. Солардың ішінде өз ерекшелігімен оқшауланатын «Бухгалтерлік есеп» саласы бұдан бірнеше жылдар бұрын пайда болды және күнделікті өмірде қолданылуы барысында қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайларына қарай өзгерістерге ұщырап келе жатқан ғылым болып табылады. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өңдеп, есептейтін және оның пайдаланушылардың қолдануына ыңғайлы етіп жеткізіп беріп отыратын жүйе. Бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындау үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капиталы мен өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның кірістері мен шығыстарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есеп қаржылық (сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді. Басқарушы есеп кәсіпорынның қаржылық ақпараттарын ішкі пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болса, ал қаржылық есеп қаржылық ақпараттарды ішкі пайдаланушылармен қатар сыртқы пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе.

     Қазіргі таңда ел экономикасының  нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен рөлі арта түсуде.Осыған орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізуде. Еліміздегі жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп жұмысы толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай орындалады. Осыларды ескере келе бухгалтерлік мамандық кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтап, бағалап, есептеп отырумен қатар кәсіпорынның алдағы уақыттағы экономикалық әл-ауқатын дамыту жолдарын жоспарлай білуі қажет. Бухгалтерлер тек шот жүргізумен ғана емес, шешім қабылдау, бақылау, бағалау, шаруашылық қызметке баға беріп аудиторлық тексерумен де айналысады. Бухгалтерлер есеп ақпараттарын пайдаланушыларды оларды ішкі, сыртқы пайдаланушы еместігіне қарамастан қажетті ақпаратпен қамтамасыз етуі қажет. Сондықтан бухгалтерлік есеп дегеніміз белгілі кәсіпорын жайлы ақпараттарды өлшеп, өңдеуден өткізіп падаланушыларға беріп отыратын жүйе. Бухгалтерлік есеп кәсіпорын шаруашылық қызметі мен адамдар арасында тиісті шешім қабылдауға мүмкіндік туғызатын байланыстырушы буын.    

     Тақырып:Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және оның негізгі кезеңдері. 

    Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру – субъектінің шаруашылық іс-әрекеті туралы күмәнсіз сенімді және уақтылы ақпарат алумен ресурстарды, дайын өнімді тиімді пайдалануды бақылауды жүзеге асыру мақсатымен есеп процесін құрудың шарттары мен элементтері жүйесі. Негізгі қосылғыштар мыналар: алғашқы есеп пен құжат айналымы, түгендеу, субъекті қаржы-шаруашылық қызметі шоттарының Бас жоспары, бухгалтерлік есеп формалары, есеп және есептен шығару жұмысын ұйымдастыру формалары, есеп берудің көлемі мен мазмұны.

     Бухгалтерлік есептің негізгі  принциптері мен есептің жалпы  ережелері Қазақстан Республикасы  бухгалтерлік есеп пен қаржылық  есеп беру жүйесін реттейтін  құқықтық-нормативтік актілермен белгіленеді.

     «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық  есеп беру туралы» Заңның 6-бабы 2-тармағына және «Қаржылық есеп  беру туралы ұсыныс» 30 Бухгалтерлік  есеп стандарттарына сәйкес есеп  саясаты- ұйымның талаптары мен  қызмет ерекшеліктеріне сай, Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары туралы заңдарының талаптарына сәйкес бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есеп беру жасау үшін қабылданған принциптер, негіздер, шарттар, ережелер мен практика.

     Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру есептеу мен үздіксіз қызметтің негізгі принциптеріне түсінікті, орынды, сенімді және салыстырмалы сапалық сипаттамаларға сәйкес атқарылуы тиіс. 

      Бухгалтерлік есеп формалары:

     1. Мемориалдық-ордерлік есеп формасы-алғашқы және жинақтаушы құжаттар мәліметтері негізінде жүргізіледі. Операцияларды жазу тіркеу журналында, соңынан бас журналда жүргізіледі. Аналитикалық есеп- алғашқы және жиынтық құжаттар негізінде жазылатын карточкаларда болады. Ай біткен соң жинақтамалық немесе талдамалық шоттардың мәліметтері бойынша өзара салыстырылатын айналым ведомостері жасалады. Бұл формадағы жұмыс көп еңбекті талап етеді. Өйткені, бір жазба әлденеше рет қайталанылады.

     2. Есептің журнал-ордерлік формасы. Негізгі ерекшеліктері:

     - шаруашылық операцияларын есептеу үшін кредиттік белгісі бойынша сызықтық позициялау тәсілімен жазба жүргізілетін және жол сызудың шахматтық формасы бар журнал-ордерлер қолданылады.                                

     - бірқатар журнал-ордерлерде жинақтамалық және талдамалық есеп қатар қолданылады.

     - бақылау мен есепті жүргізу үшін қажетті көрсеткіштер көлеміндегі операциялар бейнеленеді.

     - журнал-ордерлерде, бас кітапты  тиімді құрудың арқасында жазулар  саны азаяды.

     Журнал-ордер дегеніміз едәуір деректемелері бар бос парақтар. Белгілі бір синтетикалық шот пен шоттар тобына ашылады. Ай ішіндегі мәліметтер алғашқы құжаттардың негізінде күн сайын жинақталады.                                                                                                                                                                               Ай соңында қорытынды есептеліп бас кітапқа көшіріледі. Бас кітаптың негінде баланспен есеп беру жасалады.  

    3. Есептің автоматтандырылған формасында кемшіліктер кездеспейді. Компьютерді қолдануды қарасатырсақ, қарапайым. Оларды қолдану механикаландыруды көбінесе есеп процесін автоматтандыруды есеп мәліметтерінің өте дәлдігін, есептің өте ширақтылығын, есеп қызметкерлерінің еңбек өнімділігін арттыруды, оларды қарапайым жай техникалық іс қызмет аясында есептің барлық түрлерімен жоспарлауды, үйлестіруді қамтамасыз етеді.

     4. Есептің қарапайымдандырылған формасы- шағын кәсіпкерлік субъектілерге арналған не бәрі екі тіркелімді көздейді: шаруашылық операциялары есебі кітабы (жинақтамалық есеп тіркелімі) және талдамалық есеп тіркелімі болып табылатын тиісті объектілер негізгі құралдар, тауарлы-материалдық құндылықтар есебінің тіркелімдері. Бухгалтерлік есеп формаларын таңдау құқық субъектілерінің өзіне берілген формаларды жүргізу «шағын кәсіпкерлік субъектілерінің есебі» мен «есеп берудің бухгалтерлік есеп стандарттары»және оған берілетін әдістемелік ұсыныстармен реттеледі.

     Есеп саясаты- бұл ұйымның есеп нұсқасын, нұсқалар рұқсат еткен есеп объектілерін бағалаудың, белгіленген нормалардың талаптарына және кәсіпорын қызметінің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлік есепті жүргізу мен ұйымдастырудың техникасының нысандарын таңдау. Есеп саясаты жалпылама қабылданған, белгілі бір қағидалар жиынына негізделеді. қағидалар кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жүйесін құрудың іргетасы. Бухгалтерлік есептің Қазакстан Республикасында ұйымдастырылуы Қазақстан Республикасы Президентінің №2732 26желтоқсан 1995жылғы жарлығы бойынша іске асырылды. Бухгалтерлік есепті Қазақстан Республикасында жұмыс жасайтын өндірістік коммерциялық, кредиттік және коммерциялық емес мекемелер, мемлекеттік мекемелер, бюджеттен қаржыландырылатын мекемелер жүргізуге тиісті.

     Есеп саясатын қалыптастырған  және қолданған кезде есептің  мынадай принциптерін сақтау  керек:

     2.Үздіксіздік- яғни объектілер үздіксіздік әрекет ететін болашақта да жұмыс жасайтын болып саналады.

     3.Түсініктілік принципі- қаржы есептемелеріндегі барлық ақпараттар пайдаланушыларға түсінік болуға тиіс.

       4.Маңыздылық. Пайдаланущылар негізделген басқару щещімдерін қабылдауы және кәсіпорынның шаруашылық қызметін бағалауы үшін қаржылық ақпарат маңызды болуы керек.

     5.Мәнділік. Ақпарат мәнді болуға тиіс.

    6.Растық. Ақпаратта қателік немесе жалғандық жоқ болса, ол рас болып табылады және оған пайдаланушылар сене алады.

     7.Бейтараптық. Қаржылық ақпарат тәуелсіз болуға тиіс.

     8.Сақтық, яғни активтер мен кірістер артық бағаланбас үшін, ал міндеттеме немесе шығын белгісіздік жағдайында кем бағаланбас үшін шешім қабылдаған кезде қауіпсіздік жағдайын сақтау, абайлау.

     9.Аяқталғандық. Растықты қамтамасыз ету үшін есепті кезеңдегі ақпарат толығымен аяқталған болуы керек.

      10.Салыстырмалылық. Қаржылық ақпарат бұрынғы есеп кезеңдердегі ақпаратпен салыстырмалы болуға тиіс.

     11.Дәйектілік. Субъекті таңдап алған есеп саясаты мен әдістер, объектілер бір есепті кезеңнен келесі есептік кезеңге дәйекті түрде қолданылуы керек.

     12.Күмәнсіз және риясыз ұсынба. Қаржылық есептеме оны пайдаланушылардың қаржы жағдайы, қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі, ақша қаражаттарының қозғаласы туралы күмәнсіз және риясыз көзқарас туғызуы керек.

     Бұл принциптер кәсіпорынның  есеп саясатын әзірлеуге және  қабылдауға негіздемені қамтамасыз  етеді.

     Есеп саясатын қалыптастыру әрбір  стандартта ұсынылатын әдістердің  біреуін таңдап алу және оларды негіздеумен түсіндіріледі. Есеп саясатының қалыптасуына кәсіпорынның басшысы жауап береді.

     Есеп саясатының ашылуы- бұл қаржылық есептемеге түсіндірме жазудағы неғұрлым елеулі аспектілерге сипаттама беру. 

     Бұйрықпен рәсімделген есеп саясаты  нормативтік құжат болуға тиіс.

     Шаруашылық операциясын рәсімдеу  үшін нысаны мен мазмұны бойынша  әр түрлі құжаттар пайдаланылады.  Мұның өзі оларды жіктеу қажеттігін  туындатады.

     Мақсатына қарай құжаттар  өкімдік, атқарушы, аралас және бухгалтерлік       рәсімдеу құжаттары болып бөлінеді.

     Өкімдік- бұл өнім жасайтын, тапсырыс беретін немесе щаруашылық операциясын жасауға құқық беретін құжаттар. Мұндай құжаттарға шаруашылық операциясын жасауға кәсіпорын басшысының және ол өкілеттік берген адамның өнімі жатады.

     Атқарушы құжаттар шаруашылық операциясының жасалу фактісін, оның орындалуын тіркейді. Оған жататындар: кіріс ордерлері, жүкқұжаттар, негізгі құралдарды қабылдау-шығару актілері.

      Аралас құжаттар тек өкім ғана емес, сондай-ақ осы өкімнің орындалу фактісі де болады. Оған жататындар:кіріс және шығыс касса ордерлері, есеп айырысу-төлем ведомостері, есеп беретін адамдардың аванстық есебі және басқалар.

     Бухгалтерлік рәсімдеу құжаттарды есеп мақсаттары үшін бухгалтерия қызметкерлері жасайды. Оған жинақтаушы ведомость-анықтамалар, бөлу ведомостері және басқалар жатады.

     Есептік ақпаратты жинақтау дәрежесі немесе мазмұнның көлемі бойынща құжаттар бастапқы және жинақтаушы болып бөлінеді.

     Бастапқы құжаттар қашан да шаруашылық операциялары жасалған сәтте жасалады және қайсыбір шаруашылық операциясының жасалғанына дәлел болып табылады. Оған материалдардың кәсіпорынға келіп түсуі және олардың кәсіпорын қоймашыларынан цехтарға босатылуы туралы құжаттар жатады.

     Жинақтаушы құжаттар бастапқы құжаттарда тіркелген есептік ақпараттарды жалпылау үшін пайдаланылады. Жинақтаушы құжаттар бастапқы құжаттардың негізінде шаруашылық операцияларын ақпараттың бастапқы тасығыштарынан оларды жинақтау мақсатында көшіру жолымен жасалады. Жинақтаушы құжаттар бастапқы ақпаратты жинақтаудың, топтастырудың және жүйелеудің құралы ретінде пайдаланылады. Оған аванстық есептемелер, кассирдің есептемесі, есеп айырысу-төлем ведомостері жатады.

     Операцияны қамту және пайдалану  жиелігіне қарай құжаттар  біржолғы және жиынтықтаушы. Біржолғы құжаттар бір мезгілде жасалатын және құжаттар тіркелетін, бір немесе бірнеше біртектес шаруашылық операцияларын көрсету үшін пайдаланады. Мысалы, касса ордерлері, талаптар, жүкқұжаттар және т.б.

     Бір жолдық құжатта бір ғана позиция болады.

     Көп жолдық құжатта бірнеше атаулар, позициялар көрсетіледі.

     Құжат түрлері бойынша хаттамалар, бұйрықтар, есептемелер, актілер  және т.б. болып бөлінеді.

     Құжат түрі деп бірдей аталатын және біртектес функцияларды орындайтын құжаттар түсіндіріледі.

     Құжаттар нысаны бойынша бірегей және арнайы құжаттар болуы мүмкін.

     Бірегей құжаттар- бұл халық шаруашылығының барлық салаларында пайдаланылатын құжаттар.

     Арнайы құжаттар- бұл халық шаруашылығының жекелеген саларында қолданылатын құжаттар. Оған атқарылған жұмыстарды қабылдау актісі, жолдама қағаздар және т.б. жатады.

     Қайта  шығарылуы бойынша есептік құжаттар  түпнұсқа, көшірме және үзінді болып бөлінеді.

     Түпнұсқа құжаттар- тиісті жолмен түпкілікті редакцияда рәсімделген және қол қойылған құжаттар.

     Көшірмелер- құжаттың барлық деректемелерін қайта шығару.

     Үзінді- құжат бөлімінің көшірмесі.

     Бухгалтерлік құжаттама мынадай негізгі талаптарға жауап беруі тиіс:дәл болуы, яғни олардың сипаты, сандық және ақшалай көрсеткіштері бойынша нақты жүргізілген шаруашылық операцияларына сәйкес келуі; қарапайым және айқын есеп ақпараттарының қызметкеріне ғана емес, сондай-ақ пайдаланушыларға түсінікті болуы керек. Мерзімде рәсімделген және есеп порцесін автоматтандыру жағдайында өңделуге бағытталған болуы қажет.

     Бухгалтерлік есеп жүргізудің негізін-бастапқы құжаттар құрайды.Бастапқы құжаттар-ол қаржы-шаруашылық операцияларының өткізу факторларын куәландыратын құжаттама, оның түрлері: шығын парақшалары(накладные), кіріс және шығыс касса ордерлері, кесімер(актілер), тізбелер(ведомость) және жалақыға берген тізбелер, төлем тапсырмалары(платежные паручение), шот-фактуралар, т.б.  

     Бухгалтерлік есепке қажетті  бастапқы құжаттар бухгалтерлік  есеп тізілімдерінде жиналады  және жүйеленеді. Бухгалтерлік есеп  қаржылық есеп берудің күмәнсіз сенімділігін қамтамасыз ету үшін субъектілер кемінде жылына 1рет мүлікпен міндеттемелерге түгендеу жүргізуі тиіс, түгендеу барысында олардың бар-жоғы, жағдайы мен бағасы тексеріліп, расталады. Бухгалтерлік есептің бұл тәсілінің көмегімен субъектінің құралдары жайлы олардың іс жүзінде бар-жоқтығы жайлы есеп мәліметтері осы көрсеткіштердің сәйкестігін қамтамасыз ету мақсатымен салыстырылады және реттеледі. Шаруашылық іс-әрекет барысында бухгалтерлік есеп мәліметтері мен тауарлы-материалдық қорлардың нақты қолда бары арасында айырмашылық туындауы мүмкін:

     - табиғи себептерге байланысты;

     - құралдарды қабылдаған немесе  босату кезіндегі жетіспеушілік(қате  есептеу, салмақ кемдігі);

     - есептеу кезіндегі қателіктер(арифметикалық қателіктер, алғашқы құжаттардағы жаңылыстар, құжаттық мәліметтерді қате көрсету);

     - ұрлық;

     - кем өлшеу;

     - материалдық құндылықтарды қабылдау мен босату кезінде ақша және басқадай заттарды кем беру, сондай-ақ құралдарды тікелей сіңіріп кету;

      Айырмашылықтарды құралдардың нақты қалдықтары мен бухгалтерлік есеп мәліметтерінің оқтын-оқтын салыстыру кезінде анықтауға болады.

     Бастапқы есеп қаражаттарындағы  ақпараттық бухгалтерлік есеп  шоттарында тіркеу, қолмен жазу  немесе автоматтандырылған құралдарды пайдалану арқылы жүзеге асырылады. Есеп құжаттарындағы операцияларды тіркеу үшін арнайы нысан кестелері жүргізіледі: карточкалар, кітаптар, тізімдемелер мен журнал-ордерлер, т.б. түріндегі есептік тіркелімдер қолданылады.

     Олар негізгі құралдарды, тауарлы-материалды қорларды сақталу орындары бойынша аналитикалық есептеуге арналған әрбір карточкаға реттік нөмір беріліп және оларды карточканың ашылған уақыты (күні, айы, жылы) көрсетіледі. Бұл карточкалар арнайы картотетекалық жәшіктерде сақталады. Кітаптар - өз алдына белгілі бір пішінде жазылған қағаз беттері. Оларды маңызды, бақылау көбірек қажет ететін бөлімдерде қолданылады. Жеке беттер – үлкен пішіндегі есеп тіркелімдері болып табылады және карточкаларға, журналдарға, кітаптарға қарағанда үлкен есеп ақпаратын қамтиды. Кітап – ұйымның кез келген уақыттағы мүліктері мен қаржылық міндеттемелерінің барлығын анықтауға, бухгалтерлік есеп құруға мүмкіндік береді.

     Қателерді түзету түрлері:

     1.Корректуралық тәсіл қате шоттар корреспонденциясына қатысты болмаған жағдай немесе тез жабылса және есеп жазбалары қорытындыларына әсер етпеген жағдайларда қорытындыланады. Жаңылыс жазба жазылғаны көрінуі үшін жіңішке сызықпен сызылады, жанына дұрыс жауабы қойылады. Түзету осы құжатты жасау үшін жауапты адамның қолымен расталады.

     2.Қызыл сторно, түзетпе тәсілі- кері сандар тәсілі. Есеп жазбаларында шот корреспонденциялары қате көрсетілгенде қолданылады. Жаңылыс жазбалар сол шот корреспонденцияларында қайталанады, бірақ қыл сиямен жазылады. Қорытындыны есептегенде түзетпе жазба алынып, шегеріледі. Осылайша қате жазба жойылады. Содан соң шоттардың дұрыс корреспонденциясымен жаңа өткізгіш желі(проводка) жасалады және кәдімгі сиямен(пастамен) жазылады.

    3. Қосымша праводка тәсілі есеп регистрлерінде шоттардың дұрыс корреспонденциясы көрсетілсе, бірақ операция сомасы қате жазылып кеткен кезде қолданылады. Бұл жағдайда айырма сомасына сол шоттар корреспонденциясы бойынша қосымша праводка беріледі.

     Түгендеу- бұл мүліктердің заттай нақты қолда барын шоттарда көрсетілген бухгалтерік есеп деректерімен сәйкестігін тексерудің әдісі.

     -негізгі құралдардың, тауарлы-материалдық құндылықтардың көлемін айқындау;

     -нақты қолда барын бухгалтерлік  есептің деректерімен салыстыру  арқыл бақылау жасау;

   -сапа стандартына жасап бермейтін құндылықтарды анықтау және т.с.с.

     Түгендеу мынадай жағдайларда міндетті түрде жүргізіледі:

     -кәсіпорынның мүлкі жалға берілген  кезде;

     -мемлекеттік кәсіпорын сатып  алғанда, сатылғанда;

     -жылдық қаржы есептемесін жасар  алдында;

     -материалдық жауапты адам ауысқан  кезде;

     -өрттен немесе табиғи апаттан кейін.

     Толық түгендеу кезінде мүліктің  барлық түрлері тексеріледі. Ішінара  түгендеу кезінде белгілі бір  сақтау орындарындағы мүліктердің бір немесе бірнеше түрі тексеріске түседі.

      Түгендеу:

     1.негізгі құралдарды жылына 1рет (1 қарашада)

     2.ғимарат, үйлерді, жылжымайтын объектілерді 2-3 жылда 1 рет жүргізеді.

     3.күрделі қаржыны жылына 1 рет 1желтоқсанда жүргізіледі.

     4.Аяқталмаған өндіріске 1қаңтарға дейін жүргізіледі.

     Қазақстан Республикасы Қаржы  Министрлігінің бухгалтерлік есеп пен аудит әдістемесі департаментінің 6наурыз 1998 жылғы «Заңды тұлғалардың мүлік пен міндеттемелерге түгендеу жүргізудің тәртібі» туралы №47 бұйрығымен бекітіліп, белгіленген. Түгендеу тәртібі шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. 

                                   Шот схемасы мынадай:

              Дебит                  шот (шот атауы)                Кредит

      Шот арқылы шаруашылық операция  туралы құндық және сандық түріндегі ақпараттар көрсетіледі. Шоттың сол жағы дебит деп аталады, ал оң жағы кредит деп аталады. Бухгалтерлік есеп шоттарының қалдығын белгілеу үшін «сальдо» термині қолданылады. Әдетте есепті кезеңнің басында сальдоны – С1 деп атайды , кезеңнің соңында – С2 деп атайды. Шаруашылық операцияларда шоттарды көрсету үшін сәйкес құжатталуы қажет. Балансқа сәйкес барлық шоттар активті және пассивті деп екіге бөлінеді. Активті - әр түрлі активтер, олардың қолда бары, құрлымы, қозғалысы көрсетілген шоттар. Активті шотта қалдықтарды дебитті деп атайды, пассивті шотта қалдықтарды кредитті деп атайды.

     Активті шот бойынша кезеңнің  соңындағы қалдықты анықтау үшін  мына формуланы қолданады: С2=С1+Дт(А)-Кт(А) 
 
 

                      Активті шоттың схемасы.

     Сонымен қатар, активті және пассивті сипаттамасы бар, активті, пассивті шоттар да бар.

     Мұндай шоттарда қалдық дебеті де кредиті де болуы мүмкін.

         Тақырып:  Операцияларды  топтамалы  және  талдамалы  шот                     бойынша   бөлу.

     Бухгалтерлік есептің шоттары жинақтамалы және талдамалы болып бөлінеді. Шаруашылық қорларын немесе олардың көздерін жалпылама түрде көрсетуге арналған шоттар жинақтамалы шоттар деп аталады. Осындай шоттармен жүргізілетін есеп жинақтамалы есеп деп аталынады.

     Жинақтамалы есептің ерекшелігі – ол тек ақшалай бірлікпен жүргізіледі және кәсіпорында бар материалдық құндылықтардың сомасы қандай, берешектің сомасы қандай екендігін көрсетеді. Жинақтамалы щоттар бухгалтерлік балансты жасауға қажет. Алайда кәсіпорынды басқару және қаржы-шаруашылық қызметіне басшылық ету үшін, бәсекелес кәсіпорындармен есеп айырысуды ұйымдастыру, нарықтық экономикада оның алатын орнын бағалау үшін материалдарды жеткізушілердің әрқайсысы бойынша, әрбір сатып алушы бойынша және т.с.с. бойынша егжей-тегжейлі деректер болуы керек. Яғни кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің барлық жақтарына тек ақшалай түрде ғана емес, сондай-ақ натуралды түрде де сипаттама беретін нақты, жеке мәліметтер талап етіледі. Сондықтан жинақтамалы шоттарды экономикалық жағынан топтастыруды дамыту үшін талдамалы шоттар ашылады.

     Қорлардың және оның көздерінің жекелеген түрлерінің құрамдас бөліктерін есепке алуға арналған шоттар талдамалы шоттар деп аталады, ал осы шоттардың көмегімен жүргізілетін есеп талдамалы есеп деп аталынады.

     Талдамалы шоттарда есеп тек ақшалай өлшеуіштермен ғана емес, сондай-ақ натуралды өлшеуіштермен де жүргізіледі. Бұл шоттардағы жазулар неғұрлым толық болады. Оларда операцияның қысқаша мазмұны, құжаттың нөмірі және жедел басқаруға қажетті бірқатар басқа деректер келтіріледі.

     Субшоттар тиісті жинақтамалы шоттың шегінде талдамалы шоттарды аралық топтастыру болып табылады. Жинақтамалы шоттар 1 реттегі шоттар, субшоттар – 2-реттегі шоттар, талдамалы шоттар – 3, 4 және т.б. реттегі шоттар болып табылады. Мұның өзі тиісті басқару шешімдермен әзірлеу, негіздеу және қабылдаумен байланысты, алға қойған мақсаттарға немесе кәсіпорынның нарықтағы жағдайын, ол өндіретін және сататын өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін анықтауға тәуелді.

     Одан кейін «Негізі материалдар» деген талдамалы шотта көрсетілген деректер жіктелініп, оған талдамалы шоттар ашылады: «Қара металдар», «Түсті металдар», «Орман материалдары» және т.с.с. Сөйтіп, кәсіпорындағы талдамалы есеп бухгалтерлік есеп жүйесіндегі қажырлы еңбекті талап ететін жұмысқа жатады. Есептік деректердің жазуының дұрыстығы мен толықтығын тексеру үшін айналым ведомостері жасалады.

     Айналым ведомосі – бухгалтерлік есептің шоттарында көрсетілген есептік-ақпаратты жинақтаудың тәсілі. Айналым ведомосі айдың басындағы және соңындағы қалдықтар (сальдо) және шоттың ай ішіндегі дебиттік және кредиттік айналымдары туралы шот деректері негізінде ай соңында жасалады.

     Жинақтамалы есептің шоттары бойынша айналым ведомосінде әрбір шотқа жеке жол беріледі. Бұл веджомостьте қосарланған үш баған болады. Оларда әрбір шот бойынша бастапқы сальдо, шот дебиті мен кредиті бойынша айналымдар және соңғы сальдо жазылады. Бухгалтерлік есеп дұрыс ұйымдастырылатын болса, баған жиындарында міндетті түрде қосардарған теңдік болуға тиіс, яғни дебиттік бастапқы сальдоның жиыны кредиттік бастапқы сальдоның жиынына тең болуға тиіс, шот бойынша дебиттік айналымдардың жиыны – кредиттік айналымдардың жиынына, дебиттік соңғы сальдоның жиыны – кредиттік бастапқы сальдоның жиынына тең болуға тиіс.

     Кестеде жинақтамалы шоттар бойынша  айналым ведомосі келтірілген.  Операцияның басындағы және соңындағы  шоттардың дебиті мен кредиті  сальдо жиынының теңдігі бухгалтерлік баланстың құрылысымен расталынады, өйткені шоттар бойынша дебиттік сальдоның жиыны кәсіпорын мүлкінің сомасын, ал кредиттік сальдоның жиыны – олардың пайда болу көздерінің сомасын көрсетеді.  

 Жинақтамалы шоттар бойынша айналым ведомосі

     Барлық шоттар бойынша дебиттік және кредиттік айналымдар жиындарының теңдігі  екі жақты жазу әдісінің мәнінен бастау алады.

     Бұған қоса айналым ведомосіндегі шоттар бойынша дебиттік және кредиттік айналымдардың өзара тең жиындары шаруашылық операцияларын тіркеу журналындағы жиынға да тең болуға тиіс. Бұл теңдік мәні - әрбір шаруашылық  операцияның сомасы шаруашылық операцияларын тіркеу журналында, сондай-ақ бухгалтерлік есептің шоттарында дебиті және кредиті бойынша көрініс табады.

     Жоғарыда аталған теңдіктің болмауы есептік жазбаларда қателік бар екендігін білдіреді.

     Талдамалы шоттар бойынша айналым ведомосі есептің жүргізілуінің дұрыстығы мне толықтығын тексеруге арналған. Олар жинақтамалы шоттағы жазуларды талдамалы есептің жазуларымен салыстыруға арналған құрал, сондай-ақ нақты шаруашылық ресурстарының жағдайын және қозғалысын қадағалау көзі болып табылады.

     Жинақтамалы есептің шоттары бойынша жүргізілетін шахматтық айналым ведомосі деген де белгілі. Ол шахматтық нысанда жасалады.

     Жоғарыда келтірілген айналым ведомосінен айырмашылығ – оған шоттар корреспонденциясы енеді және құрылымы бойынша күрделі және ауқымды болып табылады.

     Бухгалтерлік есеп жинақтамалы шот топтамасының жұмыс шот жоспары.

     Бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс шот жоспары дегеніміз – кәсіпорынның  қаржы-шаруашылық қызметін есепке алуға қажетті. Экономикалық негізделген шоттардың жүйеленген тізілімі. Ұйымдардың қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебі шоттарының жұмыс шот жоспары, сондай-ақ оны қолдану жөніндегі нұсқаулық 2007 жылғы ақпанның 28-і №234-111 Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы » бекітілген заңына сәйкес күшіне енгізіледі.

     Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебі шоттарының жұмыс шот жоспарын шетелдік инвесторлар қатысатын кәсіпорындарды (бірлескен кәсіпорындар) және шетелдік кәсіпорындарға толықтай тиесілі кәсіпорындарды қоса алғанда, бухгалтерлік есепті екі жақты жүйемен жүргізетін кәсіпорындар, бірдестіктер және халық шаруашылығының ұйымдары (банктер мен бюджеттік ұйымдардан басқалар) пайдаланады.        

           Шоттардың жоспарында бірінші реттегі жинақтамалы  шоттардың атаулары мен кодтары  келтірілген.

           Бухгалтерлік есептің  шоттары мынадай бөлімдерге біріккен:

               1-бөлім. Қысқа мерзімді активтер.

               2-бөлім. Ұзақ мерзімді активтер.

               3-бөлім Қысқа мерімді міндеттемелер.

               4-бөлім. Ұзақ мерзімді міндеттемелер.

               5-бөлім. Капитал мен резервтер. 

               6-бөлім. Кірістер.

               7-бөлім. Шығыстар.

               8-бөлім. Өндірістік есепке алу  шоттары. 

   Аралық субшоттар қаржы-шаруашылық  қызметке талдау жасау, бақылау, басқару, есептеме жасау және кәсіпорынның нарық экономикасында бағыт алу талаптарына орай пайдаланылады.

      Шоттардың жинақтамалы шот жұмыс жоспарын қолдану жөніндегі нұсқаулықта бухгалтерлік есепті жүргізу мен ұйымдастырдың негізгі принцмптері көрсетілген. Жинатама шоттарға қысқаша сипаттама беріледі, олардың құрылымы мне мақсаты ашып көрсетілген неғұрлым кең таралған шаруашылық және қаржы операцияларының есебін жүргізу тәртібі келтіріліп, шоттардың бухгалтерлік есептегі басқа шоттармен корреспонденциясы берілген.  
 

     Екіншіден, біздегі бухгалтерлік  есптің жүйесін халықаралық стандарттар  мен жақындастырудың, оны және  бухгалтерлік есеп беруді халықаралық  тәжірибемен бароынша салыстырмалы жасаудың қажеттігі туындады. Мұның өзі сыртқы экономикалық қызметтегі қиындықтарды жеңуге мүмкіндік береді және шетелдік инвестициялардың құйылуына, еркін экономикалық аймақтардың құрылуына септігін тигізеді.

     Кәсіпорындарға аралық субшоттарды ашу немесе жою және жекелеген аралық субшоттарды біріктіру құқы берілген. Егер қайсы бір министрлер бірыңғай жоспарды бір сызықша реттегі шоттармен толықтыру керек деп санайтын болса, мұның өзін жүзеге  асырып, есеп саясатында негіздеуге болады.

          Есеп беру түрлері мен нысандары.  Бухгалтерлік есепті жүргізу  үшін оны тіркелімдерге бөлген  кезде олардың топтамалы және талдамалы болып бөлінетінін білдік. Талдамалы есеп деп – қаржы шаруашылық операциясының әрқайсысы бойынша жасалатын есепті айтады. Талдамалы есеп тіркелімдеріне айналым тізбелері, салыстырмалы кестелер, талдау парақшасы, бухгалтерлік анықтама жатады. Топтамалы есеп тіркелімі дегеніміз – ол журнал-ордерлер, бас кітап, бухгалтерлік есеп балансы. Журнал-ордерлер нысанындағы бухгалтерлік есеп тіркемелерінің тізбесіне салыстырмалы кестелер, журнал-орлерлерге қосымша 14 тізілім, 14 журанал-ордер және Бас кітап кіреді. Журнал-ордерлер және оларға қосымша тізілімдер бастапқы құжаттар негізінде түскен түскенінше толтырылады. Бастапқы құжаттарда көрсетілген шаруашылық операциялары біртекті белгілері бойынша топ-топқа бөлінеді. Атап айтқанда:

• Экономикалық мазмұнына қарай.
• Өзара кредиттік немесе дебиттік топтамалық есеп шоттарының байланысына қарай. Мысалы, кассирдің бір күні ішіндегі жазбаларын қарайық. ЖШС «БЕРЕКЕ» кәсіпорнының кассасы 2010 жылдың 5ші қаңтарында бухгалтерлік операция жүргізді. 

     Бухгалтерлік есеп тіркелімдері  нысандарына қарай кітаптық және карточкалық болып бөлінеді.   Топтамалық есеп үшін кітаптарды қолдану ыңғайлы болса, ал талдамалық есеп үшін көбінесе карточкалар қолданылады. Себебі, әрбір шаруашылық операциясы бойынша толтырылатын алғашы құжат немесе  бірыңғай алғашқы құжаттар үшін бухгалтерлік есепте екіжақты жазу жазылып және ол мемориальды-ордер нысан түрінде рәсімделеді. Әрбір топтамалық есептің Дебит, Кредит айналымдары корреспонденцияланушы шот бойынша сәйкес кестелерге бөлек жазылады. Ал ай соңында Бас кітаптың қорытындысы негізінен топтамалық есептің шоттары жай және шахматтық нысандағы айналым тізімдемесі құрылады. Есептің мемориальдық-ордерлік нысаны есептік тіркелімдердің жеңілдігімен, есеп жазбаларының техникасымен ерекшеленеді. Жай өткізбе деп – шаруашылық операциялары сомасының бір шоттың Дт-іне екіншк шоттың Кт-іне жазылуын айтамыз. Күрделі өткізбе деп – орындалған бір шаруашылық операциясына ең аз дегенде 2 шот Дт-телініп, 1 шоттың Кт-ілінуін немесе керісінше 1 шоттың Кт-телініп, 2-шоттың Дт-телінуін айтамыз. Шаруашылық операциясы бойынша бухгалтерлік есеп операциясындағы қозғалысын келесідегі шот корреспонденциясымен бейнелеуге болады.

     Жинақтамалық шот негізінен бухгалтерлік  баланстың баптары негізінде ашылады.Бұл шот арқылы белгілі бір мүлік немесе қорлану көздері туралы жалпылай ақпарат алуға болады.Сондай-ақ шоттың бұл түрінде объектілер тек қана ақшалай өлшеммен көрсетіледі.

     Мысалы, дайын өнім деп аталатын шотқа қарап отырып кәсіпорынның барлық өндірген,жасап шығарған бұйымдарының ақшалай өлшем түріндегі өзіндік құнын көре аламыз. Сондай-ақ отындар деп аталатын шотқа қарап отырып ұйымдағы қолда бар отын қалдығының сомасын ғана көруімізге болады. 

     Мысалы: «ККК» фирмасының есепті кезең басындағы дайын бұйымдары А-түрлі өнімі-10000  (он мың) теңгені, Ә-түрлі өнімі 5000(бес мың) теңгені құрайды. Есепті кезең барысында 25000 (жиырма бес мың) теңгенің А-түрлі және 15000  (он бес мың) теңгенің Ә-түрлібұйымдары өндіріліп шығарылды. Сонымен қатар осы кезеңде 20000   (жиырма мың) теңгенің А-түрлі және 10000 (он мың) теңгенің Ә-түрлі өнімдері сатылды.

      «ККК» фирмасының дайын бұйымдар  деп аталатын жинақтамалық шотында  бұл операция мына түрде жазылады:  

Жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шот

Талдамалық (аналитикалық) шот

Талдамалық (аналитикалық) шот

     Міне осы мысалымыздан көріп отырғанымыздай әрбір жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттардағы бастапқы қалдық сомасы, соған сәйкес талдамалық (аналитикалық) шоттардың бастапқы қалдықтарының қосындысынан тұрады. Біздің мысалымызда (15000=10000+5000) теңгеге тең болып отыр. Жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттардағы дебиттік және кредиттік айналымдарының сомасы да тиісінше талдамалы шоттардың дебиттік және кредиттік айналымдарының қосындысна тең болады. Жоғарыдағы мысаламызда бұл сома: дебиттік айналым (40000=25000+15000), ал кредиттік айналым (30000=20000+10000) теңгені құрайды.  

     Бухгалтерлік есепте шоттардың  жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) және талдамалық деп аталатын  екі түрінен басқа аралық шот (субшот) деп аталатын түрі де жиі қолданылады. Бұл шот өзінің аталуына сай жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шотқа қарағанда жіктелінген түрде, ал талдамалық деп аталатын шотқа қарағанда топтастырылған түрде қолданылады. Сондықтан да бұны осы екі шоттың арасындағы, яғни аралық шот деп атайды. Бұл шотта объектілер тек қана ақшалай өлшеммен есептеліп жүргізіледі.

     Мысалы, кәсіпорынның қолда бар  отыны 100000 (жүз мың) теңгені  құрайды делік. Бұл жағдайда  жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) отын шотының бастапқы қалдығы  100000 (жүз мың) теңге түрінде жазылады. Ал осы отын шоты ішінен аралық шот ашатын болсақ олардың бастапқы қалдығы мына түрде болады:

• Отын (көмір) деп аталатын аралық шотының қалдығы 30000 (отыз мың) теңге;
• Отын (газ) деп аталатын аралық шоттың қалдығы 20000 (жиырма мың) теңге;
• Отын (мазут) деп аталатын аралық шоттың қалдығы 50000 (елу мың) теңге.

     Қазақстан Республикасында қазіргі кезде  қолданылып жүрген шоттар жоспарында аралық шот қарастырылмаған. Еліміздің  бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес барлық кәсіпорындар керек болған жағдайда әрбір жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттың ішінен аралық шоттарды өз қалауы бойынша аша беруіне болады. Сондай-ақ әрбір жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шотқа ашылатын аралық шоттың санына да ешқандай шек қойылмайды.

     Жақын жылдардабіздің еліміз  бухгалтерлік есептің халықаралық  стандарттарына көшуге тиіс. Осыған  байланысты шоттар жоспарының  келешекте керектігі туралы да  мамандар арасында түрлі пікірлер  қалыптасып, айтылып жүр. 

     Мысалы, АҚШ-тарында шоттар кестесі жоқ, яғни ол қолданылмайды деген сөздерді де жиі естиміз.

Жоспары жасалып бекітілмеген. Бірақ әрбір  кәсіпорын өз қызметіне ыңғайлы  шоттар жоспарын жасап бекітеді.

      Бір тұрғыдан қарағанда бұндай шешім  кәсіпорындағы бухгалтер мамандарының әдістемелік шешім таңдауына  біршама тәуелсіздігін көрсетсе, екінші жағынан елдегі кәсіпорындар мәліметтерін сәйкестендіруде немесе мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы кезінде қиындық туғызады. Дегенмен бұл елдегі әрбір кәсіпорындарды жасалынып бекітілетін шоттар жоспарында халықаралық бухгалтерлік есеп стандарты мен ұлттық кәсіби бірлестіктерде қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік стандарттарының ықпалын тигізетіндігі сөзсіз. Бұдан шығатын қорытынды - әрбір кәсіпорын өз бетінше бухгалтерлік есеп шоттарын жасағанымен, олардың өзара ұқсас болатындығы. Сондықтан да біздің елімізде қабылданған бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарының  кәсіпорындағы қаржы мамандары үшін қажетті екендігі сөзсіз. 

           Тақырып:  Айналым тізімдемесін (ведомосын) және баланс құруды есеп тіркемелерінде көрсету.

     Айдың соңында бас кітаптың қорытындысы негізінде синтетикалық (топтамалық) есептің шоттары бойынша жай немесе шахматты нысандағы айналым тізімдемесі (ведомосы) қүрылады. Бас кітаптың мәліметтері синтетикалық (топтамалық) және аналитикалық (талдамалық) есептің айналым тізімдемелерін, бухгалтерлік балансты, сонымен қатар есеп берудің басқа нысандарын құру үшін қолданылады.

     Мемориалдық-ордер формасы аналитикалық (талдамалық) есептік кітаптарда, карточкаларда немесе бос беттерде жүргізіледі. Аналитикалық (талдамалық) есеп тіркелімдеріндегі жазбаларды мемориалдық-ордерлерге қоса берілген қүжаттардан алады. Ай соңында аналитикалық (талдамалық) есеп тіркелімдерінің жазбалары негізінде айналым және сальдолық тізімдемелер – сәйкес синтетикалық (топтамалық) шотпен біріктірілген аналитикалық (талдамалық) шот тобына бір ведомость (тізімдеме) құрылады. Бүл тізімдемелердің мәліметтері синтетикалық (топтамалық) шоттармен біріктірілген аналитикалық (талдамалық) шоттардың сальдосы мен айналымдарының қорытындыларын салыстыру үшін қажет. Мемориалдық-ордер есеп жазбаларының сызбасы 1-суретте көрсетілген.

    Есептің мемориалдық-ордерлі нысаны есептік тіркелімдерінің жеңілдігімен және есеп жазбаларының техникасымен ерекшеленеді. Алайда бүл нысанының кемшілігі ретінде — қүжаттардағы бір ғана ақпараттық мәліметтердің тізімдемелерге (ведомостарға), мемориаддық-ордерлерге, журналдарға, синтетикалық (топтамалық) және аналитикалық (талдамалық) есептің тіркелімдеріне бірнеше рет қайталанып жазылуын атап өткен дұрыс.

     Басқа нысандарға қарағанда мемориалдық-ордер нысанын жүргізу көп еңбекті керек етеді. Оның бір түрі бас-журнал нысаны. Бұнда негізгі есеп тіркелімі карточкалар мен бос беттер емес, бас журнал деп аталады. Ол аз ғана шоттарды пайдаланатын шағын кәсіпорындарда қолданылады. Оның өзгешелігі кітапта бухгалтерлік жазу хронологиялық және жүйелі түрде ұштастырылып жазылады.

     Бас журналдың бұлай құрылуы оған жазылған жазуды көзге көрнекті болып және оған шолуды жеңілдетеді.Журналда шығарылған қалдықтар (сальдо) синтетикалық (топтамалық) шоттар бойынша дайын айналым тізімдемесі (ведомосын) жасауды қажет етпейді.

     Журналда жазбалар мемоиалдық ордерлердің нөмерлері мен күнін, корреспонденцияланушы шоттардың кодтарын, жеке және жалпы сомаларды көрсетумен бірге дебит және кредит бойынша жүргізіледі. Содан кейін әрбір шот бойынша бір айдағы айналым есептеліп, соңғы сальдо анықталады. Бас кітаптың көрсеткіштері негізінде синтетикалық шоттар бойынша бухгалтерлік баланс құру үшін қолданылатын айналым тізімдемесі толтырылады.

     Журнал – ордерлі нысанын пайдалану барысында бухгалтерлік есеп ақпараттарын тіркеудің негізгі принципі – жинақталымдық тізімдемелерде (ведомостерде) алғашқы (бастапқы) құжаттардың мәліметтерін жинақтау. Бұл нысанның негізгі есеп тіркелімі Журнал – ордер болып табылады. Журнал – ордерлерде алғашқы (бастапқы) құжаттардан немесе жинақталымдық тізімдемелерден алынатын хронологиялық және жүйелік жазбалар біріктіріліп көрсетіледі. Әрбір синтетикалық шотқа арнайы журнал-ордер ашылады, оның ішінде шоттың кредитінен сәйкес шоттардың дебитіне жазылатын шаруашылық операциялар көрсетіледі. Құралдардың (қаражаттардың) қозғалысын бақылауды күшейту үшін журнал-ордердің жинақталымдық тізімдемелері бірге қолданады.

     Кейбір журнал-ордерлерде синтетикалық және аналитикалық есептердіңде жүргізілуі мүмкін. Бірақ аналитикалық есептің карточкалары қолданылмайды және айналым тізімдемелері құрылмайды. Журнал-ордерлерде типті шот корреспонденциясы қойылуы мүмкін. Бұл тіркелімдерді түсініктірек етіп көрсетеді және қателер санын азайтады.

     Бастапқы құжат мәліметтерін жалпы бірыңғай шаруашылық операциялар бойынша журнал-ордерлерге немесе жинақталымдық тізімдемелерге жазады, ал қорытынды көрсеткіштер журнал-ордерлерге көшіріледі. Журналда аналитикалық (талдамалық) есебі жүргізілмейтін шаруашылық операциялар бойынша мәліметтер аналитикалық есептің карточкаларында көрсетіледі (негізгі құралдарды тағы басқаларды есептеу). 

          Ай соңында барлық карточкалар журнал-ордерлер және солардың тізімдемелері бойынша қорытынды сомалар есептеледі. Карточкалардың қорытындысы аналитикалық (талдамалық) шот бойынша айналым тізімдемелеріне көшіріледі, ал журнал-ордерлер мен тізімдемелердің қорытындысы басқа журнал-ордерлердің тізімдемелері мен корреспонденцияланушы шоттармен құжаттар (тауарлы және кассалық есеп берулер, банк көшірмесі және тағы басқалар) бойынша салыстырылады. Өзара салыстырудан кейін кредит айналымының ортақ сомасын әрбір журнал-ордерлерден бас кітаптың сәйкес шотына жазады. Бас кітаптың әрбір синтетикалық (топтамалық) шотының дебит бойынша айналымдарын әр түрлі шоттардың кредиті бойынша айналымдар корреспонденциясымен бірге әр түрлі журнал-ордерлерден жинақтайды. Осыдан кейін бас кітаптағы әрбір шоттың дебиті бойынша ортақ қорытынды есептеледі, ай соңындағы қалдық шығарылады және бухгалтерлік баланс пен есеп беру тағы басқа нысандары құрылады. Баланс құрудан бұрын айналым тізімдемелерінің қорытындысын бас кітаптың сәйкес шоттарының қорытындысымен салыстыру қажет.  
 

     Шағын кәсіпорындар бухгалтерлік есеп нысанының жай немесе жеңілдетілген (кәсіпорын мүлігін есептеу тіркелімдерін пайдалану арқылы) түрін қолдана алады.

     Есептің жай нысаны шаруашылық операцияларын есептеу кітабында қарастырылады. Ол кітап кәсіпорындарда қолданылатын барлық шоттарды қамтиды, сондай-ақ синтетикалық (топтамалық) және аналитикалық (талдамалық) есепті біріктіреді, яғни біріктірілген тіркелім болып табылады. Бұл қүжатқа жазылатын ақпараттар алғашқы (бастапқы) құжаттардан алынып, хронологиялық тізбекте бір уақытта шоттар бойынша топтау арқылы жүргізіледі. Бухгалтерлік есептің жай нысанындағы жазбалар сызбасы 2-сызбада көрсетілген.

     2-сызба. Бухгалтерлік есептің жай нысанындағы жазбалар сызбасы.

     Кітап ұйымның кез келген уақыттағы (күнгі) мүліктері мен қаржылық міндеттемелерінің барлығын анықтауға, бухгалтерлік есеп құруға мүмкіндік береді.  

     Есептің бұл нысаны өндірістік емес салалардағы шағын кәсіпорындар үшін қолайлы.

     Әрбір тізімдеме әдетте, қолданылатын бухгалтерлік шоттың біреуі бойынша жүрген операцияларды есептеу үшін қолданылады (шоттардың жұмыс жоспарына сай).

     Бастапқы құжаттар (актілер, жүкқұжаттар, есеп-қисап және тағы басқа) негізінде шаруашылық операциялар екі тізімдемеде көрсетіледі: біріншіде - шоттың дебиті бойынша кредиттелуші шот нөмірі, екіншіде - корреспонденцияланушы шоттың кредиті бойынша дебиттеуші шоттың нөмірінің ұқсас жазбасы.

     Жеке тізімдемелердегі қаражат қалдықтары, солардың негізінде жазбалар жүргізілген бастапқы құжаттардың сәйкес мәліметтерімен салыстырылуы керек (кассалық есеп беру, банк көшірмесі және тағы басқалары).

     Кәсіпорынның бір айдағы атқарған жұмыстары туралы мәліметтерін қорытындылауға арналған қаржы-шаруашылық қызметінің айлық қорытынды жинақтау тізімдемелері арқылы шахматтық тізімдеме құрылады. Ал бұл шахматтық тізімдемедегі мәліметтер негізінде кәсіпорынның айналым тізімдемесі, бухгалтерлік балансы және есеп беру нысандарының басқа да түрлері жасалады.

      Бухгалтерлік есептің негізгі және басты міндетінің, атқаратын қызметі мен функциясының бірі - пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық мәліметтерді дер кезінде, яғни уақтылы жеткізіп беріп отыру. Осындай акпараттык мәліметтің негізгі қайнар көзі болып - бухгалтерлік баланс табылады.

     «БАЛАНС» сөзі француз тілінен алынған. Бұл сөз қазақ тіліне аударылғанда «таразы» немесе «тепе-тең» деген мағынаны білдіреді.   
 

            актив = меншікті капитал + міндеттеме

     Бұл теңдікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетеді:

     актив — міндеттеме = меншікті капитал

     Кейбір Батыс елдерінде баланстағы  тараулардың, баптардың орындары  ауысып та келтірілуі мүмкін.

     Мысалы, кейбір елдерде ағымдағы  активтер баланстың актив бөлімінің  басында орналастырылатын болса,  оның баптары өтімділіктеріне  қарай кезекпен құрастырылады.  Сонымен қатар кейбір баланста  активтер мен міндеттемелер баланстың  сол жағында көрсетіліп (орналастырылып), оң жағында тек қана кәсіпорынның меншікті капиталы көрсетіледі. Баланстың мұндай түріне мына теңдік негізделген:

     актив - міндеттеме = меншікті капитал

     Бұл тендік бухгалтерлік баланста ұйым иесінің меншігін көрсетуге негізделген.

     актив = меншікті капитал

     Бұл теңдік егер кәсіпорын  құрылуы барысында ешқандай жеке немесе заңды тұлғалардың алдында міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып есептеледі.

     Ұйымның бухгалтерлік балансы  ілгеріде айтылғандай белгілі  бір уақытқа, яғни айдың, тоқсанның  немесе жылдын басына жасалынады. Осыған сәйкес кәсіпорынның өз қызметі барысында әрбір белгіленген есеп беретін уақыттағы (айдың, тоқсанның немесе жылдың басына) құрастырылған балансы ағымдагы бухгалтерлік баланс болып есептеледі.

     Кәсіпорынның жойылу балансы  осы ұйым өз қызметін тоқтатар  кезде, таратылатын уақытта жасалады. Осы аталған жойылу балансының өзі әр түрге бөлінеді. Жойылу балансын еліміздегі бухгалтерлік есеп және аудит мамандарын даярлауда көп еңбек сіңіріп жүрген белгілі ғалым Әбдіғали Әбдіманапов өзінің «Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері» атты еңбегінде екі түрге бөледі және оның бірі ұйымның жабылуына байланысты, ал екіншісі ұйымның жабылғандығын қорытындылау үшін құрастырылады деп жазған болатын. Сонымен қатар Ресей ғалымдары Л.А. Крятова мен Х.Х. Эргашев өздерінін «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» атты еңбегінде жойылу балансы үш кезеңнен тұрады және оның біріншісі кәсіпорынның жабылуы алдында, екіншісі жабылуы барысында, ал үшіншісі осы кәсіпорын жұмысын тоқтатқаннан кейін жасалынады деп атап өткен.

     Жалпы, бұл айтылғандарды талдай отырып, авторлардың бірінің айтқаны дұрыс, ал екіншісінікі қате деп қарауға болмайды. Бұдан шығатын қорытынды жоғарыда аты аталған авторлардың қай қайсының да пікірлері дұрыс деуге болады.

     Кез келген кәсіпорынның бухгалтерлік  балансында сол ұйымның меншігіндегі  шаруашылық құралдары мен олардың  қорлану көздерінің есеп беретін  уақыттағы жағдайы көрсетіледі. Әйтседе ұйымның шаруашылық қызметін басқару үшін оның мүліктері мен қаржыларының және олардың қорлану көздерінің есеп беретін уақыттағы жағдайын ғана білу жеткіліксіз.

    Яғни кәсіпорынның қызметін басқару  үшін оның шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің есепті кезең барысындағы, яғни күнделікті өзгерісін біліп, қадағалап отыру қажет. Кәсіпорында әрбір күнтізбелік жұмыс күні барысында бірнеше операцияның орындалуы мүмкін. Бұл операциялардың барлығы да ұйымның капиталына қандай да бір дәрежеде әсерін тигізеді. Ал осы операцияларға сәйкес бухгалтерлік баланс баптарындағы сандарды өзгертіп отыру, яғни әрбір операциядан кейін кәсіпорынның жаңа бухгалтерлік балансын жасау мүмкін емес және олай жасау тиімді болып табылмайды. Осыған дейін айтылғандай бухгалтерлік баланс әрбір айдың (тоқсанның, жылдың) бірінші күніне қарай жасалады. Міне, осыған сәйкес ұйымдағы орындалатын әрбір операцияларды және олардың негізінде болатын өзгерістерді жіктеп (топтастырып) есептеп отыру үшін бухгалтерлік шот қолданылады.

     Бухгалтерлік есепшот кәсіпорынның  шаруашылық қызметін басқарып  отыру үшін шаруашылық құралдары  мен қорлану көздерін белгілі  бір ұқсастықтарына қарай біріктіріп, олардың орындалған операция  әсерінен өзгеріске ұшырауын  есептеп отыратын ақпаратты мәліметтер әдісі болып табылады.

     Нарық экономикасы жағдайында, бухгалтерлік  есептің басқару жүйесінде алатын  орны ерекше. Ол өндіріс процесін, айналым, бөлу мен тұтыну және  кәсіпорын қаржы жағдайын айқын  көрсетіп, басқарушылық шешім қабылдаудың негізі болып табылады. 
 
 

                                                    Қорытынды

     Жақын жылдарда біздің еліміз  бухгалтерлік есептің халықаралық  стандарттарына көшуге тиіс. Осыған  байланысты шоттар жоспарының  келешекте керектігі туралы да мамандар арасында түрлі пікірлер қалыптасып, айтылып жүр.

     Мысалы, Америка Құрама Штаттарында  шоттар кестесі жоқ, яғни ол  қолданылмайды деген сөздерді  де жиі естиміз. Ал шындығында  ол елде жалпы мемлекет тарапынан  барлық кәсіпорындар үшін біртекті бухгалтерлік есепшоттарының жоспары жасалып бекітілмеген. Бірақ әрбір кәсіпорын өз қызметіне ыңғайлы шоттар жоспарын жасап бекітеді.

     Бір тұрғыдан қарағанда бұндай  шешім кәсіпорындағы бухгалтер  мамандарының әдістемелік шешім  тандауында біршама тәуелсіздігін көрсетсе, екінші жағынан елдегі кәсіпорындар мәліметтерін сәйкестендіруде немесе мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы кезінде қиындық туғызады. Дегенмен бұл елдегі әрбір кәсіпорындарда жасалынып бекітілетін шоттар жоспарына халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары мен ұлттық кәсіби бірлестіктерде қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік стаңдарттарының ықпалын тигізетіндігі сөзсіз. Бұдан шығатын қорытынды - әрбір кәсіпорын өз бетінше бухгалтерлік есешпоттарын жасағанымен, олардың өзара ұқсас болатындығы. Сондықтан да біздің елімізде қабылданған бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарының кәсіпорындағы қаржы мамандары үшін қажеттігі екендігі сөзсіз. 

                                          Кіріспе.

      Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар  бойы басқа ғылымдар сияқты  дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік  жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Де Солозано осы ғылым туралы “Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес” – деген болса, оның әріптесі Р. А. Фаулки “Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы” – деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпаттарын өлшейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында “Есептей алмаған, басқара алмайды” – деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық (сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді. Басқарушы есеп кәсіпорынның қаржылық ақпараттарын ішкі пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болса, ал қаржылық есеп жоғарыда айтылған қаржылық ақпараттарды ішкі пайдаланушылармен қатар сыртқы пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе. Яғни, басқарушы есептің мәліметін кәсіпорын басшылары қандай да бір шешім қабылдау үшін пайдаланса, қаржылық есептің мәліметін бұлармен қоса жабдықтаушы (мердігер) кәсіпорындар, банк мекемелері, салық органдары және тағы да басқалар пайдаланады. Кез келген ұйым үшін қаржылық есеп міндетті түрде жүргізілетін болса, басқарушы есептің жүргізілуі және оның тәртібі әрбір кәсіпорынның экономикалық саясатына байланысты.

                                                ТҮСІНІК ХАТ 

     Таныстыру тәжірибесінің мақсаты  пән бойынша оқу барысындағы  дәрістік және тәжірибелік сабақтарға  алған теориялық білімдерін нығайту,  тереңдету және кеңейту.

     Таныстыру тәжірибесі бойынша оқушы білуі қажет:

• Бухгалтерлік есеп стандарты ( Бес );
• Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары ( Ш.т.ж. );
• Бухгалтерлік есеп міндеттері мен мақсаттары;
• Бухгалтерлік есеп әдістері.

     Таныстыру тәжірибесі бойынша оқушы жасай білуі қажет:

• Субъектінің есеп саясаты мен шаруашылық операциялар қозғалысын шот корреспонденциясымен бейнелеу, құрастыру;
• Алғашқы бухгалтерлік құжаттамаларды толтыру;
• Есеп тіркелімдерінде жазып, Бас кітапты жүргізу.

     Бухгалтерлiк  есеп пен қаржылық есептiлiк туралы Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 28 ақпандағы N 234 Заңы

     Қ.К.Кеулімжаев, Н.А.Құдайбергенов. Бухгалтерлік есеп теориясы мен негіздері. Оқулық.- Алматы: Экономика, 2006.

     Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Кәсіпкерлік  қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Оқу құралы, Алматы. 2006.

     В.К.родостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин, В.В.Родостовец, О.И.Шмидт, Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы, 2003

     Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп жүргізудің тәжірибелік әдістемелері, Практикум, Алматы. 2006.

     С. Б. Баймуханова.     Қаржылық есеп.   Алматы 2007ж.

         В. Л. Назарова.  Шаруашылық  жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік

есеп.     Алматы, Экономика 2005

        С.Б. Баймуханова.   Бухгалтерлік  есеп.     ИздатМаркет, 2005  
 

      Бухгалтерлік  есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен  оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Де Солозано осы ғылым туралы “Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес” – деген болса, оның әріптесі Р. А. Фаулки “Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы” – деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпаттарын өлшейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында “Есептей алмаған, басқара алмайды” – деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық (сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді. . Басқарушы есеп кәсіпорынның қаржылық ақпараттарын ішкі пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болса, ал қаржылық есеп жоғарыда айтылған қаржылық ақпараттарды ішкі пайдаланушылармен қатар сыртқы пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе. Яғни, басқарушы есептің мәліметін кәсіпорын басшылары қандай да бір шешім қабылдау үшін пайдаланса, қаржылық есептің мәліметін бұлармен қоса жабдықтаушы (мердігер) кәсіпорындар, банк мекемелері, салық органдары және тағы да басқалар пайдаланады. Кез келген ұйым үшін қаржылық есеп міндетті түрде жүргізілетін болса, басқарушы есептің жүргізілуі және оның тәртібі әрбір кәсіпорынның экономикалық саясатына байланысты.

     Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің мазмұны мен құрылымына өзгерістер енгізілді. Елімізде жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай орындалады.

           Нарықтық экономика жағдайында, болатын қатал бәсекелестік күресте,  табыс пен кәсіпорынды, мемлекеттік  мекемені сақтап қалудың басты  факторы болып, кәсіпорынның қаржылық  жағдайы мен қаржылық нәтижесі  саналады, ол үшін осы аталған  жағдың мәні туралы дер сенімді ақпарат қажет. Тап осындай ақпараттың басы көпшілігі бухгалтерлік есептің еншісіне тиетіндігіне дау жоқ. Сондықтан да, бухгалтерлік есепті, кейде мемлекеттік қаржылық тілі деп те атайды. Бұл арада қажет ақпараттармен қамтамасыз ету, көп жағдайда, бухгалтерия қызметкерлеріне жүктелетіндігі белгілі. Сонымен қоса, олар есепті оңайлатуға, салық жүйесінің талаптарын орындауға, нормативтік актілерді қатаң сақтауға, басшыға мәліметтердің дәл және анық болуына жауапты болып келеді.

     Кез келген ғылымның, соның ішінде бухгалтерлік есептің принципінің болуы заңдылық. Латын тілінен аударғандағы принцип сөзі мағынасы жағынан-бастамасы, негізі деген түсінікті білдіреді. 

• есептеу;
• үздіксіз (ұдайы);
• түсініктілік;
• мәнділік;
• маңыздылық;
• сенімділік;
• әділетті әрі тура көрсету;
• бейтараптық;
• сақтық;
• толықтылық;
• салыстырмалық;
• дәйектілік.

Бухгалтерлік  есептің басты  міндеті – кәсіпорынның шаруашылық жоспарының орындалуын бақылау. Бұл мақсаттың орындалуы есеп – қисап жұмысының көрсеткіштерімен дәлелденеді. Себебі, барлық кәсіпорын шаруашылығының нәтижесін есеп-қисап алады. Яғни, ол көрсеткіштер жоспардың орындалуы барысын көрсетеді. Бухгалтерлік есептің тағы бір міндеті – кәсіпорындар экономикасын, шаруашылық есептің түбегейлі нәтижесі көрсету. Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудың жаңа кезеңінде өндіріс құрал-жабдықтарының мемлекеттік меншіктен ұжымдық және жеке меншіктерге ауысуы кең етек алуда.

     Кассадағы ақша қаражатын кассадағы  қолда бар ақшаны белгілеу  жолымен және қатаң есеп берумен  банктерді полистік ( сақтандыру  куәлігі ) қайта есептеумен түгендейді .Түгендеу нәтижесін жеке “Қолда  бар ақшаны түгендеу актісіменрәсімдейді.

      Кассадан түгендеу шаруашылық жүргізуші субъектінің басшылығымен әзірленген және бекітілген кассалық операцияларды жүргізу Ережесіне сәйкес жүзеге асырылады . Кассаны түгендеу , қатаң есеп барумен құжаттар және бланкілерді (әуе – және теміржол билеттері , жанар – жағай май ( бензин ) талондарын және т.б. ) түгендеу әдетте бас бухгалтер мен кассирдің қатысуымен кенеттенболады. .  

      Бухгалтерлік  есеп заңына сәйкес, бухгалтерлік аудит стандарттар талабына қарай үйлестіру қажет.

      Қазақстан Республикасында 1995 жылы 26 қаңтар айында №2732 Президентіміздің Бұйрығы бойынша  “Бухгалтерлік есеп” туралы заңына сәйкес, (1 қаңтар) 1997 жылдан бастап заң  ретінде іске қосылған “Бухгалтерлік счеттардың бас жоспары” бойынша еліміздегі бухгалтерлік есептің міндеттері анықталған.

      Олар:

1) кәсіпорындарды, заң тұлғаларын, барлық субьектілерді  тағы басқа жеке субьект шаруашылығы  туралы анық, толық мәліметтер  мен қамтамасыз ету;

2) мемлекетіміздің  тексеруші, бақылаушы мекемелерінің  субьекті шаруашылығында заңдылықты  кәсіпкерлігін бақылау үшін қажет  информациямен қамтамасыз ету.