Халықаралық сауданың теориялары

Халықаралық сауданың теориялары

Салыстырмалы  артықшылықтың теориялары 

Халықаралық сауда - бұл тауар алмасу және ел көмегiмен қоғамдық еңбек бөлiнiнi дамытуды негiзде өз шексiз қажеттiктерiн қанағаттандыратын қызметтермен.

       Халықаралық сауданы негiзгi теориялар XVIIIлердiң соңында салған - бас XIX. смитпен және Давид Рикардомен экономист адаматалармен атақтылармен. Оған тәуелсiз сол ұта алатындығы, олар экспортшылармен немесе импорттармен болып табылады, табиғатқа және (1776 жыл) халықтардың байлығы себептерi туралы зерттеудi өз кiтабындағы А.смит абсолюттiк артықшылықты теорияны сипаттады және, меркантилистамимен айтыса ел халықаралық сауданы еркiн дамытуда қызықтырғанын көрсеттi. Саяси экономия және (1817 жыл) салық салымының жұмысындағы Д.Рикардо және салыстырмалы артықшылықтың теориясын дәлелдедi артықшылықтың қағидасы тек қана ортақ ереженiң жағдайының бөлiндiсiмен болып табылғанын дәлелдедi.

       Екi жағдай сыртқы сауданың теорияларының талдауында есепке алу керек. Бiрiншiден, экономикалық ресурстер - заттық, табиғи, Трудовоелер тағы басқалар - елдердiң арасындағы бiр қалыпты бөлiп берген. Екiншiден, әр түрлi тауарлардың тиiмдi өндiрiсi әр түрлi технологиялар немесе қорлардың комбинациялары талап етедi. Сонымен бiрге елiнен не әр түрлi тауарлар өндiрiп алуға қабiлеттi өзгере аладуға экономикалық нәтижелiлiгетiн және уақытпен шындығында өзгеретiн маңызды асты сызылу. Салыстырмалы да, абсолюттi де басқаша айтқанда, артықшылықтар, елдерге ие болатын мәлiметтермен бiржолата болып табылмайды. 

Абсолюттiк  артықшылықты теория.  

      Абсолюттiк артықшылықты теорияның мәнi келесi тұрады: егер қандай болмасын ел ел тауар көбiрек және арзандау, өзгеден көрi не бiр өндiрiп ала алса, онда оған абсолюттiк артықшылықпен ие болады.

Шартты мысалды  қарап шығамыз: екi ел (дән және қант) екi тауарлар өндiрiп алады.

    Қант бойынша басқа бiр ел астық бойынша абсолюттiк артықшылықпен ие болатынын болжаймыз. Бiр жағынан мүмкiн, бұл абсолюттiк артықшылықтар, табиғи факторлармен тудырсын - ерекше климаттық шарттар немесе үлкен табиғи қорлардың бар болуымен. Табиғи артықшылықтар ауыл шаруашылығында және табушы өнеркәсiп салаларындағы ерекше рөлдердi ойнайды. Ең алдымен, басқа жағынан, өңделетiн өнеркәсiп салаларындағы әр түрлi өнiмнiң өндiрiсiндегi артықшылықтары ) пайда болатын өндiрiстiк шарттардан тәуелдi болады: қызметкерлердiң технология, бiлiктiлiгi, өндiрiстiң ұйымы және тағы басқалар.

       Сыртқы сауданы болмайтында, әрбiр ел тек қана сол тауарлар және мұндай ол өндiрiп алатын олардың саны бұл тауарлардың салыстырмалы бағалары олардың өндiрiсiнiң ұлттық шығындарымен базарға анықталады тұтына алатында шарттардағы.

     Әртүрлi елдердегi ылғи бiр тауарларына iшкi бағалар өндiрiс факторларды қамтамасыздықта, қолданылатын технологиялар, жұмысшы күштiң бiлiктiлiгi және тағы басқалар ерекшелiктердiң нәтижесiнде әрдайым әр түрлi.

Сауда өзара  тиiмдi болу үшiнсыртқы нарықтағы  тауар баға қандай болмасын нелiктен ел-экспортшыдағы тауар iшкi баға сол  биiк болуы керек, ел-импортқа қарағанда.

Сыртқы саудадан ел алынатын пайда өндiрiстi мамандандырумен  шарттала алған тұтынуды өсуде болады. 

        Сонымен, әрбiр ел абсолюттiк артықшылықтың теорияларына сәйкес ол бойынша (абсолюттi ) ерекше артықшылықпен ие болатын тауарлары өндiрiсте мамандануы керек.

Салыстырмалы  артықшылықтың заңы. Д.Рикардоның 1817 жылында халықаралық мамандандыру ұлт үшiн тиiмдi дәлелдедi. Бұл салыстырмалы артықшылықтың теориясы болды, немесе, оларды кейде деп атайтын, өндiрiстiң салыстырмалы шығындарының теория. Бұл теорияны толығырақ қарап шығамыз.

Оңайлық үшiн  Рикардо тек қана екi елдi алды. Олардың Америкасы және Еуропамен атаймыз. Жеңiлдетулер үшiн сонымен бiрге тек қана екi тауардың есептеуiне не iстесе де, өз еркi қабылдады. Олардың азық-түлiгi және киiммен атаймыз. Өндiрiстiң барлық шығынының оңайлықтары үшiн жұмыс уақыттарымен өлшенедi.   

         Мүмкiн, Америкамен және Еуропаның аралығында сауда өзара тиiмдi болуы керек болатын көну керек. Америкадағы азық-түлiктiң бiрлiгiнiң өндiрiстерi үшiн Еуропада, Еуропадағы киiмнiң бiрлiгiнiң өндiрiсiне сонда Америкамен салыстырғанда жұмыс күндерiн аз жүруге қарағанда жұмыс күндерi аз керек болады. Азық-түлiктiң өндiрiсiнде такомалардың Америка жағдайы түсiнiктi тұрпатына қарағанда маманданады және, Еуропа орнына шетке шығарылатын тiгулi киiмдi кейбiр оның саны шетке шығара алады.

Рикардо дегенмен бұл қанағаттанды. Ол салыстырмалы артықшылық еңбек өнiмдiлiктiң байланыстарынан тәуелдi болатынын көрсеттi.

   Сыртқы сауданың абсолюттiк артықшылықты теориясынан сүйене екi жақтар үшiн тиiмдi әрдайым болып қалады. Елдердiң арасындағы iшкi бағалардың байланыстарындағы болғанша айырмашылық, әрбiр елдер сақталынады е салыстырмалы артықшылықпен, өйткенiнi орналастырады. онда өндiрiс өңгеге қарағанда шығындардың байланысы қазiргi күйiнде өндiрiсi тиiмдiрек тауары әрдайым табылады. Ең үлкен осындайда әрбiр тауардың өнiмiнiң сатуынан ұтыс талғаулы шығындарда төменде елiмен өндiрiп алады.

        Абсолюттi және салыстырмалы артықшылықтың ахуалдарының салыстыруы маңызды қорытындыны жасауға мүмкiндiк бередi: саудадан ұтыс екi жағдайларға әртүрлi елдердегi шығындардың байланысы әр түрлi болатын ағып кетедi, яғни сауданың бағыты салыстырмалы шығындармен тәуелсiз сол анықталады, өнiм өндiрiстегi абсолюттiк артықшылық ел қандай болмасын алады немесе жоқ. Егер ол бойынша салыстырмалы артықшылықпен ие болатын өнiмнiң өндiрiсiнде толық маманданса бұл қорытындыдан ел сыртқы саудадан өз ұтысын максималдайтынын шығады. Толық мамандандыруды ұғындырылатынын, өндiрiс көлемдерiнiң өсуiн шара бойынша өсетiн орнын басудың шығын болған жеке алғанда шындықта болмайды.

(тұрақты ) өзгерiссiз шығындарда сияқты сауданың бағыты сияқты анықтайтын факторлар орнын басулар өсетiн шығындардың шарттарындағы. Егер олар салыстырмалы артықшылықтармен орналастырған тауарлар өндiрiсте сол маманданса екiсi ел сыртқы саудадан ұтыс ала алады. Бiрiншiден, шығындардың өсетiн күйiнделер бiрақ толық мамандандыру қолайсыз және, екiншiден орнын басудың шектi шығындары елдердiң арасындағы бәсекелестiктiң нәтижесiнде тегiстеледi.

Мамандандыру  және азық-түлiктiң өндiрiсiнiң үлкеюi және тiгулi киiмнiң шарасы бойынша екi елдердегi шығындарының байланысына тегiстелген нүкте жететiнiн бұдан шығады.

     Мамандандыруды қуыс және сауданың кеңейтуi үшiн негiздер ахуал бұл - шығындардың байланысындағы айырмашылық - өзi, және ары қарай мамандандырулар бiтiредi экономикалық тиiмсiз болады.

Сайып келгенде, сыртқы саудадан ұтыстың максимизациясы жартылай мамандандырудың жанында  болады.

       Салыстырмалы артықшылықтың теориясының  мәнi келесi тұрады: егер әрбiр ел ол өндiрiсiнде ең үлкен салыстырмалы тиiмдiлiкпен ие болатын өнiмдерiнде немесе кiшiсi шығындар туралы маманданса, онда сауда өнiмдi факторлардың қолдануынан екi елдер үшiн өзара тиiмдi екi жағдайларға көтерiлген болады.

       Салыстырмалы артықшылықтың қағидасы, барлығына ортақ мәндi елдердiң кез келген санына және тауарлардың кез келген саны жайыла иемдене алады.

Салыстырмалы  артықшылықтың қағидасының маңызды  кемшiлiгi оның статикалығы болып  табылады. Бұл теориялар қандай болмасын баға тербелiстерi және еңбекақы, оны аяққа басады кез келген инфляциялық және дефляция үзiлулерiнiң аралық кезеңдер, төлем баланстарының әр түрлi мәселелерiнен дерексiздендiрiледi. Ол егер жұмыс бiр салаларды тастап кететiн шығады, онда олар, созылмалы жұмыссыздарда айналдырылмағанында емес, басқа салаларға мiндеттi түрде өткенiнде, өнiмдiрек. Абстрактiлi теория таң қаларлық емес, мынау не уақытында Ұлы жабығуды өзiн күштi абыройын түсiрдi. Оның мәртебесi бағана қайта қалпына келе бастады. Созылмалы басылуларды қазiргi теориялар және инфляция жұмылдыратын неоклассиялық синтездiң теория негiзделетiн салыстырмалы артықшылықтың классикалық теориясының аралас экономикасында қоғамдық мән қайта алады.

     Салыстырмалы артықшылықтың теориясы сымбатты және қисынды теория болып табылады. Оны барлық өз шамадан тыс жеңiлдiгiнiң жанында тiптi маңызды мәнi болады. Салыстырмалы артықшылықтың қағида аяққа басатын ұлт бағаның бұл жолына жазасын тарта алады - тұрмыс дәрежесiнiң төмендетуi және потенциалдық қарқын экономикалық өсуiн бәсеңдiкпен.  

Хекшераның  халықаралық саудасын теория – олин 

Салыстырмалы  артықшылықтың теориясы маңызды  сұрақ шетқақпаяды: елдердiң арасындағы шығындардағы айырмашылықтары арқасында  не пайда болады ма? Швед экономисты Э.Хекшер және оның оқушы Б.олины сұрақтарға бұл жауап беруге талаптанды. Олардың пiкiрi бойынша, елдердiң арасындағы шығындардағы айырмашылығы өндiрiс факторлардың елдерiнiң салыстырмалы қамтамасыздығы әртүрлi болған негiзiнен ұғындырылады.

        Хекшера теорияларға сәйкес - елдiң олины мол факторларды шетке шығарып және дефицит өндiрiс факторларын шаруашылық кескiндеме ауқымдарындағы өндiрiс факторлардың елдерiнiң аласа қамтамасыздығы туралы сонымен орнын толтыра импорттауға ұмтылады.

     Мысалы, өндiрiс факторлардың елдерiнде  бар саны туралы емес, жердi өңдеу  үшiн ) жұмыс iстейтiн бiр келетiн жарамды сан туралы оған салыстырмалы қамтамасыздық туралы сөз емес бұл жерде жүретiнiн асты сызылуға керек. Егер туралы произведстваның факторы осы елде қандай болмасын басқа елге қарағандасы көбiрек болса, онда оған баға туралы төменде болады. Демек, және бұл арзан фактор өндiрiсiнде үлкен дәрежеде қолданылатын өнiмдерi салыстырмалы баға өзгеден көрi болады. Сайып келгенде және сыртқы сауданың бағыттарын анықтаған салыстырмалы артықшылықтар пайда болады. 

    Хекшера теория - олин халықаралық сауда бақылалатын көп заңдылықтарды ойдағыдай ұғындырады. Ел шындығында шығындарындағы мол оның қорлары туралы үстем болатын өнiмдi көбiнесе шығарады. Өнеркәсiптiк дамыған елдердi орналастырған өндiрiстiк қорлардың құрылымы дегенмен бiртiндеп тегiстеледi. Әлемдiк нарықта барлығы ұқсас елдердiң арасындағы ұқсас тауарлардың саудасының еншiсi көбiрек өседi.

Леонтьеваның  халықаралық саудасын теория 

- жылданың 50-шiнiң ортасындағы леонтьелердi белгiлi американдық экономист Василий Хекшераның теорияның негiзгi Жадағайлаларының эмпирикалық тексеруi әрекет жасалды - олин және парадоксты қорытындыларға келдi. Шығынның сала аралық балансы үлгiнi пайдаланып - В.леонтьелердi АҚШ экономикасына мәлiмет бойыншаларын негiзде 1947 жылдар бойы салынған шығарылымды импортта қаржы керек ететiн американдық экспортта сыйымды тауарлардан астам туралы басым болатынын дәлелдедi. Бұл алған нәтиже эмпирикалық Хекшера теорияны ұсынатын, олинға қайшы келдi, және сондықтан Леонтьева парадокс атауды алды. Келесi зерттеулер АҚШ үшiнғана емес, (Жапония, Индия тағы басқалар) елдер басқалар үшiн де соғыстан кейiн мерзiмге бұл парадоксiнiң бар болуларын растады.

    Көп  талпыныстар бұл парадокс түсiндiрсiн  және Хекшера теорияларды байытуға  дамытуға мүмкiндiк бердi - арасында  келесi атап өтуге болған халықаралық  мамандандыру ықпал ететiн қосымша  жағдайлардың есепке алуы олин  жолымен: 

       ең алдымен, бiлiктiлiктiң деңгейi бойынша айтарлықтай өзгешелене алатын жұмысшы күштiң өндiрiс факторларын бiртектi еместiк.

    Өнеркәсiптiк  дамыған елдердiң экспортында  бұл тараптан қарағанда мамандандырылған  жұмысшы күштiң салыстырмалы артықшылығы  және мамандар шағылыса алады,  осы уақытта дамитын елдер  квалификациясыз еңбектiң үлкен  шығын талап ететiн өнiмдердi  шетке шығарады;

      импортты шек қоятын және өндiрiс елдiң iшi жағдай жасай алатын және дефицит өндiрiс факторлары туралы интенсивтi түрде қолданылатын салалар өнiмнiң экспорты сол мемлекеттiк сыртқы сауда саясаты. 
 
 
 

 Пайдаланылған әдебиеттер

1.  Э.Дж.Долан "Деньги, банки и денежно-кредитная политика"  "Санкт-Петербург     Оркестр", С-Пб, 1994 г.

2.    Казаков А.А., Минаев Н.В. «Международная экономика» Учебное пособие. М., «Тендем» 1998 г.

3.    В.Д.Камаев и др."Учебник по основам экономической теории" "Владос", М. 1994 г.

4.     К.Р.Макконелл, С.Л.Брю "Экономикс"  "Республика", М. 1993 г.