Бухгалтерлiк есептiн fылым ретiнде калыптасуы мен дамуы

сабақтастақ; баланс тұтастығы. Германияда баланс-бруттоны (бөлінбеген пайданы көрсете отырып) және баланс-неттоны (бөлінген пайда көрсетіліп жасалған) бір-бірінен ажыратып тани бастады.

      Өндірістік  есептің теориясы мен калькуляциясын Альберт Кальмес жасады. Оның идеяларының  ықпалы зор болды, әсіресе Германияда және революцияға дейінгі Ресейді Р.Я. Вейцман мен Н.Г, Филимонов олардың идеяларын қайталады, ал А.П. Рудановский қалыпты (нормативті) бағаларды пайдалануға байланысты Кальместің идеяларын қайта өңдеп, дамытты.

      Кальмеспен  қатар Иоган Фридрих Шер жұмыс  істеді, олар өнеркәсіп өндірісінің көпшілігін үшке біріктіреді:

• бір өнімдік бір бөлістіктер;
• бір өнімдік көп бөлінетіндер;
• параллель циклді және кейіннен жинастырушы өндіріс.

      Осылайша  ескі камералдық бухгалтерия XII ғ. бастап XVIII ғ. ортасына дейін билік етті. Оның мәні ақшалай қаражаттың, әдетте кассаның кіріс, шығыстарын есептеуге негізделген.

      Жаңа  камералдық бухгалтерия, сайып келгенде, кірістер мен шығыстардың әрбір түрі нақты белгілі бір бапты бейнелейді жэне бухгалтер шаруагер сияқты өзінде бар «қаржылық жоспарды», талдаушылық, мамандану, толықтық және біртұтастық принциптеріне құрылатын бюджетті қалай сақтайтынын бақылайды дегенге тоқтады. Камералды бухгалтерияның ірі теоритигі Иосиф Шрот болды, Ол әкімшілікті «билікті»: бір-бірінен тәуелсіз: заң шығарушылық, атқару, бақылау үш түрге бөлді. Сметаны ол шаруашылық әкімшілігін бақылау тәсілі деп санады.

      Фридрих Гюгли (1833-1902) есептін: жай: камералды; косарлы; константты төрт жүйесін есептеп  шығарды және біріктірді. Ол бухгалтерияның әкімшіліктің және материалды жауапты адамдардың, есептерін құндылықтардың сақталуын тексеретін бақылаушылық ролін атап көрсетті.

      Гюглидің  идеялары барлық халык шаруашылығының біртұтас жүйесін құруға бағытталады.

      Социализм кезіндегі бухгалтерлік есеп.

      Социализм кезінде бухгалтерлік есепті ұйымдастыруда түбегейлі өзгерістер жасауға себепші болған жаңа қоғамдык қатынастар қалыптасты. Есеп бүкіл мемлекет ауқымы бойынша реттелді. Барлық бас бухгалтерлер бірдей құқықтар мен міндеттерді, барлығы бірдей ережелерді есептердің бірынғай жоспарларын басшылыққа алды, халық шаруашылығының әрбір жеке саласына арналып жасалған нұсқаулар қолданылды.

      30-жылдардан  бастап шаруашылық және шаруашылық ішкі есептер дамыды.

      40-50 жылдары бухгалтерлік есепте  оперативті-бухгалтерлік (сальдолық)  тәсіл мен есептің журналдық-ордерлік формасы қолданыла бастады. 50-жылдардың ортасынан экономикалық ақпаратты өңдеу үшін қолданылатын есептегіш техниканың жаппай тарауы басталды.

      60-жылдардың  ортасында бухгалтерлік есеп  дамуының жаңа кезеңі болып  өтті. Мұның негізгі жолдары орталықтандыру мен есепті механикаландыру еді.

      Жоғарыда  айтылғандарға сүйене келе, бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуын мынадай кезеңдерге бөлуге болады:

      Мүліктілік (пайда болған сәттен бастап XIII ғ. дейін). Тек қана тауарлар, жабдықтар (таразылар, гирьлер, сөрелер және т.б.) есепке алынды. Айналымдағы негалардың сан алуандығы әр түрдің есебін ұйымдастыруды талап етті және де тек қана заттай өлшеуіш (тауарлар - ұзындық, салмақ, көлем, ақша - сол типтегі монета саны бойынша есептелді, тауар сату кезінде тауарлар заттай өлшеуіш бойынша кіріске енгізілді,төленген ақша монета саны бойынша, ал сату негізінде - керісінше есептен шығарылды).

      Интегралды (ХШ - XVII ғғ.) - есепте ақшалай өлшем  қолдана бастады. Әуелі монетаның   сан  түрі  сол  жердегі  кең  таралған  монетаның  біріне   аударылатын коэффициентке қайта есептеліп, сонан соң тауарлар да тек қана заттық емес, ақшалай өлшеуішпен де есептеле бастады. Осылайша есептің екі: заттай және ақшшіай сызбасы бөлініп шықты. Осы кезеңде екі жақты жазу пайда болды.

      Синтетикалық(ХҮП-ХІХ ғғ.). Есеп объектілерінің көптігі, тауарлық номенклатураны саралау (дифференциация), шаруашылық қызметі көлемінің өсуі синтетикалық шоттардың бөлініп шығуын тудырды және соған орай барлық шоттарды синтетикалық және талдамалы деп бөледі. Осының арқасында шаруашылық қызметті талдауға жағдайлар жасалды. Есеп сызбасының (схема) үштен бір бөлігі - тауарлар ақшалай өлшеммен ескерілетін құндық (соманың) есебі пайда болды.

      Методологиялық (XIX ғ. бірінші жартысы). Бухгалтерлік есептің негізінде тек тауарлар мен ақша ғана жатпай, меншік иесі мен материалды жағынан жауапты тұлғалар арасындағы құқықтық қатынастар да болатынын жете түсінді.

      Коллациондық (XIX ғ. ортасы). Мамандар шаруашылық процеске (коллация -бөліске түсетін мүлік, статистикалық мәлімет) қатысатын  тұлғалардың іс-әрекетін өзара бақылайтын есептік тәсілдер жасай бастады. Бір желі арқылы өзара байланысқан дәйектерді тіркеуді қарастыратын желілік жазба пайда болды.

      Механикалық (XIX ғ. соңы). Механизацияның әсіресе  кассалық аппараттардың пайда болуы  коллацияны қарапайымдандырады және есеп қызметкерлерінің еңбек өнімділігін арттырады.

      Операциялық (XIX ғ. соңы - XX ғ. басы). Түскен тауарлар көптеген ғасыр бойы сатып алынған бағасы бойынша, ал оларды есептен шығару сату бағалары бойьшша жүргізілді. Ал сату бағалары тауарлардың түскен кезіндегі бағасынан жоғары болғандықтан, қаржылық нәтижені көрсететін кредиттік сальдо түріндегі айырма пайда болатын. Сондықтан кейіннен «Тауарлар» шотындағы есеп сатып алынған бағамен жүргізіледі, сатылған құндылықтар «Өткізілді» деген жаңа шоттың дебетінде есептен шығарылды, кейінгісі кассаға түскен ақшалай түсім сомасына кредитке жатқызылады. Осыған орай «Тауарлар» шоты таза материалдық болып шықты.

      Бұдан шығатын қорытынды, әрбір кейінгі жалғасатын кезең алдындағысын теріске шығармайды, творчествалық жағынан байытады, бухгалтерлік есептің шаруашылық процестерін басқару құралы ретіндегі мүмкіндіктерін кеңейтті.

      Нарықтық  қатынастардың қазіргі жағдайларында бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты әртүрлі деңгейіндегі басқару шешімдерін әзірлеу, негіздеу, қабылдауға, бәсекелес-субъектіні айқындауға және тағы басқаларға қажет субъектінің шаруашьшық және қаржылық қызметі туралы сапалы және дер кезіндегі ақпаратты қалыптастыру болып табылды.