Бағалы қағаздар түрлері

   Нарықтық бағалы қағаздар екінші нарықта биржалық және биржадан тыс айналыс шегінде еркін сатып алынуы және сатылуы мүмкін. Ол шығарылғаннан кейін эмитентке кезектен тыс ұсынылмайды.

   Нарықтық  емес бағалы қағаздар бір қолдан екінші қолға еркін ауыспайды, яғни оларда екінші айналыс болмайды. Бұл мынадай бағалы қағаздарға жатады, мысалы, эмитент бағалы қағаздарды шығару кезінде тек эмитенттен басқа адамға сатылмауы тиіс деген шарт қояды.

   Сонымен қатар,  айналысы шектелген бағалы қағаздартуралы айтып кетуге болады. Сатып алу – сату мәмілесі бойынша шектеулер жабық акционерлік қоғамның акцияларына жатады.

   Бағалы  қағаздардың борышқорлық және иемденуші  үлесіне бөлінуі өз кезегінде  ақша қаражаттарын пайдаланудың екі  мүмкін тәсілдерін көрсетеді:

• әр түрлі активті меншікке алуға;
• уақытша пайдалануға;

   Егер  бағалы қағаздар салынған ақша сомасын  қайтарып беру шартымен шектелген мерзімге шығарылса, онда олар борышқорлық болып  табылады. Бұл облигациялар, банктік  сертификаттар, вексельдар және т,б, Иеленуші бағалы қағаздар активтерге сәйкес меншік құқығын береді. Бұл акциялар, варанттар, коносаменттер және т.б.

   Эмиссиялық  бағалы қағаздар ірі серияда және көп көлемде және әрбір серияның ішінде ұқсас шығарылады. Бұл –  акция және облигация.

   Эмиссиялық  емес бағалы қағаздар аз серияда немесе санаулы түрде шығарылады.

   Қазіргі әлемдік тәжірибеде қолданылатын бағалы қағаздар екі үлкен сыныпқа бөлінеді.

   1-сынып  – негізгі;

   2-сынып  – туынды;

   Негізгі бағалы қағаздар – қандай да болса бір актив (тауар, ақша, капитал, мүлік, әр түрлі ресурстар және т.б.) негізіне мүлік құқығы жататын бағалы қағаздар. Негізгі бағалы қағаздарға акциялар мен облигациялар жатады.

   «Қазақстан  Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы туралы» Заңында туынды бағалы қағаздар – басқа бағалы қағаздар арқылы өзінің құнын айырады деп айтылған. Туынды бағалы қағаздар – бұл әр түрлі базистік активтермен бейнеленген, мүліктік жағдайға негізделген ерекше әмбебап тауар. Туынды бағалы қағаздарға фьючерстер, опциондар, форварттар, варанттар, своптар, споттар, депозитарийлік куәліктер және тағы басқалар жатады.  Туынды бағалы қағаздар қоғам капиталының белгілі бір бөлігіне тіркелетін меншік құқын тұрақтандыруға қарағанда, туынды бағалы қағаздарды пайдалана отырып, болашақ кезеңде орындалатын кәсіпкерлік табысты алуға құқықты тіркейді. олардан пайданы бағамдар айырмашылығынан немесе әр түрлі нарықта бір активті бір уақытта сатып алу-сатудан алады.

   «Қазақстан  Республикасындағы акционерлік  қоғам туралы» Заң  негізінде  акционерлік қоғам  акционерлердің жалпы жиналысының немесе қоғамның директорлар кеңесінің шешімімен туынды бағалы қағаздарды, соның ішінде бағалы қағаздар нарығы туралы заңдылықтарға сәйкес варанттарды да шығаруға құқығы бар. Қоғам Қазақстан Республикасының сыртында да туында бағалы қағаздарды шығарып, орналастыруға құқылы. Коммерциялық емес ұйым болып табылатын қоғам туынды бағалы қағаздар шығаруға құқығы жоқ.

   Варрант акционерлік қоғам шығаратын және варрантта бекітілген баға бойынша бағалы қағаздардың  белгілі бір көлемін одан сатып алу үшін ұстаушы құқығын куәландыратын туынды бағалы қағаздар болып табылады. Қоғам акция және облигация эмиссиясымен қатар варрант шығаруға құқы бар. Варранттар бағалы қағаздардан оларды шығарғаннан кейін бөлінеді және оларда көрсетілген бағалы қағаздарды сатып алғанға дейін нарықта өз бетінше айналыста жүреді.

   Туынды  бағалы қағаздар санатына ең алдымен  дпозитарийлік қолхаттар жатады. Депозитарийлік қолхат – бұл  шетел эмитентінің бағалы қаказдар бойынша шығарылған және елде еркін айналыста жүретін туынды бағалы қағаз. Бұл инвесторлардың шетел эмитенттерінің бағалы қағаздарын иемдену үшін қаржылық құрал болып табылады. Эмитенттердің депозитарийлік қолхаттарын шығару шетел капиталының инвестициясының  өсуімен, оларды тіркеу қажеттілігінің болмауымен, оларды жергілікті салықты төлеуден босатумен және барлық инвесторлар үшін қол жеткізілуімен байланысты. Депозитарийлік қолхаттардың келесі түрлерін бөліп қарастыруға болады:

• американдық (ADR);
• ғаламдық (GDR);
• халықаралық (IDR).

   Банк  өзінің қызмет етуін жүзеге асыру  үдерісінде айналымға бағалы қағаздардың  келесі түрлерін шығарады:

• акциялар;
• депозиттік сертификаттар;
• облигациялар;
• бағалы қағаздардың басқа түрлері.

   Акция – бұл акция иемденушісінің акционерлік қоғам капиталына қатысқандығы туралы куәландыратын және оның иесіне осы қоғамның пайдасының белгілі бір бөлігін дивидент түрінде алуға құқық беретін акционерлік қоғам шығаратын бағалы қағаз.

   Банктік сертификаттар –  ақша қаражаттарын салу туралы салымшыға онда белгіленген салым мерзімі аяқталғаннан кейін, олар бойынша пайыз алу құқығын куәландыратын банктің жазбаша куәлігі.

   Қазақстан Республикасының Азаттық кодексіне  сәйкес облигация – бұл облигацияның немесе басқа да мүліктік баламаның онда көрсетілген атаулы құнын оны шығарушы тұлғадан оны ұстаушының иемденуге құқын растайтын бағалы қағаз. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     ҚОРЫТЫНДЫ 

     Бағалы қағазды сату кезінде  компания әдетте табыс алады  немесе зиян шегеді. Бұл жағдайда  табыс пен баланстық құн арасындағы  айырма табыс немесе зиян ретінде,  ал «қосымша төленбеген капитал» шотында есептеледі ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта бағалаудан шыққан соммалар табыс ретінде танылады немесе қабылданған есеп саясатына сәйкес бухгалтерлік баланста бөлінбеген табыс ретінде көрсетіледі.

     Қазақстан   Республикасының   қаржы   нарығының бөлінбейтін  бөлімдес құрылымының бірі бағалы  қағаздар нарығы болып табылады. Осы күні Республикада көптеген акционерлік қоғамдар, шаруашылық серіктестіктер инвестициялық және сақтандыру компаниялары, мемлекеттік емес   зейнетақы қорлары құрылуда.   Бұл алған   субъектілердің   барлығы   потенциалды   бағалы қағаздар нарығының қатысушылары болып табылады. Сондықтан олар өз қызметтерін эмитент және инвестор түнде   жүзеге   асырады.   Бағалы   қағаздар   нарығын түсіну үшін алдымен мына төменгі қағаздардың биржалық операцияларының ерекшеліктерне тоқтала кетелік.

   Жарғылық капиталды қалыптастыру кезінде акционерлік қоғам сол капиталдың мөлшеріне сәйкес акциялар шығарып және оларды акционерлер арасында орналастырады. Қоғам акционерлерден акцияларды сатып алу, қорлар нарығында сату, жою және т.б. қимылдар жасауы мүмкін. Кәсіпорын акционерлері меншіктегі акциялар бойынша дивиденттер алуға құқылы.

     Акциялар сатып алуға қарастырылған  накты шығындардың сомасында  бағаланады. Бұл шығындардың негізін  акцияларды сатып алу бағасы  кұрайды. Ол номиналды баға  мен эмитентке төленген сыйақы немесе эмитент берген жеңілдіктен тұрады. Одан басқа акциялар сатып алу кезінде қаралатын тауардың ерекшелігіне байланысты косымша шығындар пайда болады. Олардың ішінде - инвестициялық кеңесшінің қызметі қаржылық брокерге сыйақы және бағалы қағаздармен жүргізілетің операцияларға салық төлеу.

     Бұл операциялардың есебі үшін  № 1100-1150 «Қаржылык инвестициялар»  шоттары пайдаланылады.

     Борыштық міндеттемелер оларды  сатып алуға жұмсалған накты  шығындар бойынша кіріске алынады.  Олардың құрамы акцияларды сатып алу кезіндегі нақты шығындардың құрамына ұқсас. Борыштық міндеттемелердің номиналды құны олардың өте маңызды құрамдас бөлігі болып саналады.

     Бағалы қағаздар каржылардың  ең тәуекелділігі жоғары салымдарының  бірі болып табылады. ҚР-дағы бухгалтерлік  есеп пен есеп беру туралы Ережелердегі өзгертулері мен қосымшаларына сәйкес бағасы белгіленген бағалы қағаздар баланста ең төменгі құн қағидасы бойынша бейнеленуі тиіс.