Қазақстанның қаржы
нарығының даму стратегиясы.
Қаржы
нарығы.
ХХ ғасырдың 90-жылдарында қаржы
нарығының әрбір сегментінің
дамуы басқаларынан бөлек жүрді
және өзіндік бағдарламалық құжаттармен
реттелді. Құнды қағаздар нарығы,
сақтандыру нарығы және банктік
сектордың дамуының жекелеген
бағдарламалары болды. Экономиканың
қалыптасу кезеңінде мұндай әрекет тиімді
және сенімді болды, өйткені қаржы нарығы
сегменттерінің даму деңгейі едәуір ерекшелендіжәне
олардың әртүрлі реттеу органдары болды.
1991 жылы 16 желтоқсан Қазақстан Республикасының
егемендігін жариялаған күніне
құнды қағаздар нарығы қаржы
нарығының басқа да секторларына
қарағанда мүлде болмады. Басқаша
болу мүмкін де емес еді,
өйткені берілген нарықтың объектілерінің
өздері - құнды қағаздар –
басымды құқықтарды растайды, өз
иелерінің жеке меншік құқығы
социалистік шаруашылық кезеңінде
жүзеге аса алмады. Сондықтан,
сол кезде заңнамалық база, жаңадан
құрылған акционерлік қоғамдар
және нарықтың қатысушылары мүлде
стандартқа сай болмады, соңғыларының
шегі заңнамаға сәйкес брокерлер
және қор биржасымен ғана шектелді.
Қысқа мерзімде мемлекетпен құнды
қағаздар нарығының қалыптасуы
мен дамуы үшін өзінің мәні
және сапасы жағынан үлкен
жұмыс жүргізілген болатын. 1991-1994
жылдары мемлекеттік кәсіпорындарды
жаппай жекешелендіру және акционерлеу
кезеңі тәуелсіз регистрлардың
дамуы мен көптеген акционерлік
қоғамдардың құрылуына алғышарт
болды.
Осымен қатар, нарықты мемлекет
тарапынан реттеу де жетілдірілді
– құнды қағаздар нарығын реттеу
бойынша өздігінен қызмет
ететін өкілетті орган ретінде
құнды қағаздар бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық комиссиясының
1994 жылы құрылуымен оның дамуы
бойынша барлық стратегиялық
міндеттер кешенді түрде шешіле
бастады.
Нәтижесінде 1997 жылдың аяғына
қазақстандық құнды қағаздар
нарығында инвесторлардың қызығушылықтарын
қорғау бойынша шаралардың кешенін
қамтамасыз еткен Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің ережелеріне
негізделген кеңейтілген заңнамалық
база әрекет еткен. Сол кезде
өкілетті органның тиянақты жұмысының
арқасында құнды қағаздар нарығының
кәсіби қатысушыларымен орталық
депозитарий құрылған болатын,
оның құрылуымен базалық институционалдық
және техникалық инфрақұрылымның
құрылуы аяқталды. Оның негізгі
әлемдік талаптарға сай болғандығын
ерекше атап өту керек.
2001 жылдың сәуірінің аяғында Құнды
қағаздардың ұлттық комиссиясы
“Қазақстан Республикасының құнды
қағаздар нарығы инфрақұрылымының
қызмет ету тиімділігін жоғарылату
бойынша шаралар туралы” Үкім
дайындады. Бұл Үкім мемлекеттік
құнды қағаздар нарығында андеррайтер
ретінде қызметті банктермен
жүзеге асыруға, сондай-ақ мемлекеттік
емес құнды қағаздарды шығаруын
және орналастырылуын дайындау
бойынша эмитенттерге кеңестік және
басқа да қызметтерді көрсетуге шек қоюды
қарастырды.
Қаржы нарығының негізгі бағыттары.
Қор нарығының негізгі даму
бағыттары болып табылатындар:
- инвестициялық және пайлық қорлардың пайда болуы мен қалыптасуына жағдай жасау;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының, КУПА, кастодиан-банктердің және сақтандыру компанияларының қызметін мемлекет тарапынан реттеу жүйесін жетілдіру;
- сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының қызметінің мемлекет тарапынан реттелуін жетілдіру, соның ішінде сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының сақтандыру резервтерін инвестициялаудың ережелері;
- акционерлік қоғамдардың қызметін реттеу бойынша нормативтік базаны жетілдіру;
- салық заңнамасын жетілдіру;
- құнды қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының, құнды қағаздармен жасалатын саудаларды ұйымдастырушылардың және лицензиялар мен рұқсат қағазадары негізінде құнды қағаздар нарығында қызмет атқаратын басқа да ұйымдардың қызметін реттеуді жетілдіру.
Халықаралық қаржы-валюталық және
несиелік қатынастар аясындағы
стратегиялық міндет – теңгенің
ішкі және сыртқы айналымдылығына
қол жеткізу болып табылады.
1995 жылдың қыркүйегінде Қазақстан
Республикасында Алматыда ашылған
“Teletrade P.J. Int'l Ltd” компаниясының
дилинг-орталығы арқылы халықаралық
валюта нарығына (FOREX) шығу мүмкіндігі
пайда болды.
Компания клиенттері ретінде
АҚШ долларына (әлемдік резервтік
валюта ретінде USD), ағылшын фунт-стерлингіне
(STG), жапон иенасына (JPY), швейцариялық
франкке (SFR) және евроға (EUR) салыстырмалы
түрде айналатын төрт валюта
бойынша “нақты уақыт” режимінде
келісімдерді (“спот” операциясы)
жүзеге асыратын жеке және
заңды тұлғалар бола алады.
Қаржы нарығының келесі дамуының
негізгі бағыттары болып табылатындар:
- нарыққа жаңа қаржы құралдарын енгізу, бұл қаржы нарығының қатысушыларының қаражаттарын тиімді тартуға мүмкіндік береді және ең алдымен елдің индустриалдық саясаты шеңберінде жобаларды қаржыландыру үшін шығарылатын құнды қағаздарды, сондай-ақ тәуекелдерді хеджирлеу үшін туынды қаржылық құралдарды қоса алғанда жинақтаушы зейнетақы қорларының қаражаттарын тартуға мүмкіндік береді;
- сәйкесінше қабылданған заңдарды қоса алғанда, Қазақстан Республикасындағы валюталық режимді либерализациялау бойынша шаралардың жүзеге асырылуын жеделдету;
- елдің индустриалдық саясатымен сәйкестігін қамтамасыз етудің және аймақтық даму есебімен Қазақстан Республикасының қаржы секторының даму концепцияларының қабылдануын жеделдету;
- қаржы нарығында бәсекелес ортаны қамтамасыз ету және оған клиенттердің түрлі категориялары мен тұрғындардың барлық қатарларын тарту, соның ішінде банктік емес қаржылық институттардың , пошта-жинақтаушы жүйенің және қағаздар нарығындағы трансфер-агенттердің желілерінің дамуы арқылы қамтамасыз ету.
Экономиканың нақты секторын
дамыту және бекітуде банктердің
рөлін жоғарылату және олардың
қызметінің интенсификациясының
негізгі көрсеткіштері болып
шағын және орта бизнесті несиелеу
бағдарламаларын жүзеге асыруда
Қазақстанның алдыңғы қатарлы
банктерінің белсенді қатысуы
табылады.
Инвестициялық салымдарды ынталандырудың
жолдары.
Банктік сектордың жағдайы банктік
қызметтер нарығының кеңеюімен
сипатталады. Банктік қызметтер
нарығының дамуы қор нарығының
дамуымен тығыз байланысты. Ұлттық
банк ҚР құнды қағаздар бойынша
Ұлттық комиссиясымен (ҚҚ ҰК) бірлесе
отырып, ұйымдастырылған қор нарығында
банктірдің акциялары және басқа
да құнды қағаздардың айналымын
активизациялау бойынша жұмыстар
жүргізілді. ҚҚ ҰК бірлесе
отырып банк активтерінің секъюритизациялау
механизмі дайындалған. Қор нарығының
дамуына қарай Ұлттық банкпен
корпоративті құнды қағаздармен
банктердің қызметі кеңейтілген
болатын. ҚҚ ҰК және Қазақстанның
қаржыгерлері бірлестігімен бірлесе
отырып, Ұлттық банк қаржы құралдарының
жаңа типтерінің пайда болуына
жағдай жасаған және жағдай
жасайды, мұндай қаржы құралдарына
өзара қорлар, хеджирлеу қорлары,
ипотекалық қорлар, корпораттивті
вексельдермен операцияларды жүргізуге
өкілденген ұйымдар жатады.
Банктер инвестицияларды тарту
үшін жаңа қаржы құралдарын
қолдана отырып қор нарығында
өзінің қызметін активизациялайды.
Мұндай құралдардың бірі болып
капиталдың халықаралық нарығына
еурооблигациялардың эмиссиясы
табылады. Берілген қаржылық операция
бірнеше мақсаттарға қол жеткізуге
жағдай жасайды: біріншіден, шетел
валютасындағы заемдар теңгедегі
заемдерға тән қарызға қызмет
көрсету құны мен жоғарғы пайыздық
мөлшерлемелерді болдырмауға мүмкіндік
береді; екіншіден, банк өз қызметінің
аясын кеңейтуге қызығушылық
білдіруі керек, халықаралық қаржы
институттарымен тікелей өзара
қатынасты жүзеге асыруы қажет.
Банктің стратегиялық мақсаты
– капиталдың халықаралық нарықтарына
кез келген кақытта еркін шығуы болып
табылады.
Қазіргі уақытта қазақстандық
банктер қаржы нарығының аса
дамыған секторы ретінде өзіндік
табыстылығын белсенді түрде
диверсификациялайды, соның ішінде
құнды қағаздар, сақтандыру және
зейнетақы нарықтарындағы қызметтерді,
сондай-ақ лизингтік қызметтерді
жүзеге асыратын ұйымдары кіретін
қаржы тобының құрылуы жолымен
жүргізіледі.
Банктік қызметті реттейтін заң
актілерімен консолидацияланған
қадағалау режимі анықталған
болатын. Осындай қадағалаудың
тәжірибелері мен үрдістерін
жетілдіру шеңберінде Қазақстанның
Ұлттық банкінде қаржылық қызметтерді
жабдықтаушылар болып табылатын
қаржы нарығының барлық субъектілерін
қадағалау мен реттеу, лицензиялау
қызметтерін жүзеге асыратын
бөлімдер құрылды.
ҰБ қызметі қаржы нарығының
барлық сегменттерінің тұрақтылығын
сақтауға бағытталған, экономиканың
нақты секторының қаржылық мекемелерін
несиелеу механизмдері мен жаңа
институттарының дамуына бағытталған.
Мүлік кепілімен тұрғындарды
несиелеудебанктердің қатысуының
белсендеуінің есебінен ипотекалық
несиелендіру белсенді түрде
дамуда.
Қаржы нарығынын реттелуі.
Мемлекеттік реттеу
үрдісі объективті және субъективті
факторлардың, экономиканың қызмет
етуінің шарттарының көп түрлілігімен
сипатталады. Сондықтан осы негіздемелер
бойынша мемлекеттік реттеуді; типтерге,
түрлерге, нысандар мен әдістерге
жіктеуді шектемеу өте маңызды.
Типтері мыналарды қарастырады:
экономикалық (олардың қаржылық, бағалық,
несиелік, валюталық, еңбекақы бөліктерімен)
және әкімшілік.
Қаржылық реттеу түрлері мыналарды
қамтиды: салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-несиелік,
кедендік-тарифтік, валюта-қаржылық, ішкі
шаруашылық (ішкі фирмалық, корпорация,
ұйым, кәсіпорын шегінде) ретеу.
Реттеу нысандары қаржылық субкатегориясының
сәйкес түрі үшін тән, сондай-ақ
барлығына жалпылама аталған
түрлерде өтетін үрдістерді білдіреді:
мысалы, бюджеттік түрдегі нысандар
болып табылатындар қаржыландыру
(субвенция, субсидия, трансферттер),
сыртқы инвестициялау, сыртқы
заемдер, сыртқы борыш. Жіктеудің
аса көптеген элементтері болып
реттеу әдістері табылады.
Валюта-қаржылық реттеудегі негізгі
әдістер:
- валюталық бағам;
- ақша капиталына пайыздық мөлшерлеме;
- құнды қағаздар мен халықаралық төлем құжаттарының бағамдары;
- валюталық тәуекелдерден сақтандырудың түрлі әдістері.
Нарық жағдайында аса үлкен
назар реттеудің жанама әдістеріне
бөлінеді. Мемлекет шаруашылық процесінің
барлық қатысушылары үшін жалпы
шарттар мен ережелерді бекітеді.
Макроэкономикалық тепе-теңдік мынадай
маңызды экономикалық параметрлерді
қарастырады:
- сұраныс және ұсыныс;
- тауарлы және ақша массасын;
- жинақтар мен инвестицияларды;
- инфляция мен жұмыссыздықты;
- еңбек өнімділігі мен оның төлемін;
- қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін және қаржылық ресурстарын;
- мемлекеттік бюджеттің табыстары мен шығындарын;
- бюджеттік тапшылық көлемін, оны өтеу көздерін;
- төлем балансының активтері мен пассивтерін.
Кейнстік модельдерде жалпы шығындарды
қамтамасыз ететін өндіріс көлемі
мен өнімнің берілген көлемін
сатып алу үшін жететін шығындар
арасындағы тепе-теңдік түсіндіріледі.
Мультипликатор құбылысы дискрециялық,
фискалды саясатты жүргізу кезінде
қолданылады. Салықтар табыстардың
қысқаруын туындатады, бұл жинақтау
мен тұтынудың көлемін төмендетуге
әкеледі. Өндіріс көлеміне мұндай
әсерді (салықтармен қатар) жинақтар
мен импорт тигізеді. Олардың
барлығы табыстар-шығындар жүйесінен
ағымды ұсынады. Тұтыну шығындарындағы
айырмашылықтарды құра отырып
азаяды, бұл инвестициямен, экспортпен
және мемлекеттік сатып алулармен
толтырылуы мүмкін.