Ағымдағы банктік және арнайы шоттардағы теңгемен ақша қаражаттарын есепке алу

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Курстық жұмыс 

Тақырып: Ағымдағы банктік және арнайы  шоттардағы теңгемен ақша қаражаттарын есепке алу. 
 
 
 
 
 
 

Орындаған:

Ғылыми  жетекшісі:  
 
 
 
 
 
 
 

Жоспар

 
 

        Кіріспе………………………………………………………………...….. 3 
 

1. Ағымдағы  банктік және арнайы шоттардағы теңгемен ақша қаражаттарының қозғаласы туралы ақпаратты қалыптастыруда бухгалтерлік есептің  маңызы мен ролі.... 4
2. Банктегі шоттарды ашу, жүргізу және жабу тәртібі........... 6
3. Ағымдағы банктік және арнайы шоттарда ақша қаражатының қозғалысын құжаттау.................................11

3.1.Төлем тапсырмаларымен  есеп айырысу...........................11

      

3.2.Чектермен  есеп айырысу................................................12

      

3.3.Төлем-талап  тапсырмалары арқылы есеп айырысу...........16

4. Ағымдағы банктік және арнайы шоттарда ақша қаражатының синтетикалық және талдау есебі.................19
      
1. 4.1.Кассадағы  теңгемен ақша қаражатының есебі.................19
      
1. 4.2.Ағымдағы  банктік және арнайы шоттардағы  теңгемен 
1.          ақша қаражаттарының есебі...........................................24

4.3.Ақша қаржысын, құнды қағаздарды және есеп берудің бланкілерін түгелдеу......................................................27

     5.Ағымдағы банктік  және арнайы шоттарда 

        ақша қаражаттарының есебін жетілдіру...........................29

 
 
 

Қорытынды..........................................................................31 

Қолданылған әдебиеттер.......................................................33 

Қосымшалар.........................................................................34

Кіріспе

 

      Еліміздің экономикасындағы өзекті мәселелерінің  бірі – бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесін халықаралық стандарттар  мен нормалар талаптарына сәйкестендіру. Ол, әрине, халықтың жағдайын жақсартуға және мемлекетіміздің экономикасы  тұрақты өсуіне әсер етеді.

      Бүгінде бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде  ең басты орын алады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты  және басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді.

      Бұл курстық жұмыстың басты мақсаты  ұлттық валютада банктік шоттардағы және арнайы шоттардағы ақшаны  есепке алуды сипаттап, оның маңызы мен  мақсатын ашып көрсету. Сонымен қатар, ақша қаражаттарын халықаралық қаржылық есеп стандарттары бойынша есепке алудың ерекшеліктерін көрсету.

      Курстық жұмысты жазу барысында көптеген қиыншылықтар кездесті. Солардың бірі ана тілімізде жазылған әдебиеттердің  тапшылығы. Сонымен қатар, Қазақстан  Республикасының халықаралық есеп стандарттарына толығанан көшуіне  байланысты, бұрынғы Бас есеп жоспарының бухгалтерлік есеп шоттарынан халықаралық  есеп шоттарына көшу көптеген қиыншылық  туғызды. Осы жұмыста пайдаланылған  әдебиеттердің ішінде Радостовец В.К., Міржақыпова С.Т., Нурғалиева Р.Н., Күйімжанов Қ.К., Мырзалиев Б.С. оқу құралдары мен халықаралық қаржылық есеп стандарты үлкен көмек болды. Сонымен қатар Қарағанды экономикалық университетінің бухгалтерлік есеп және аудит кафедрасының оқытушылары ұжымының   «Бухгалтерлік есеп принциптері», «Бухгалтерлік есеп принциптері 2», «Басқарушылық есеп», «Негізгі құралдың бухгалтерлік есебі» оқу-тәжірибелік құралдары қолданылды.

 

      1. Ағымдағы банктік  және арнайы шоттардағы  ақша қаражатының  қозғалысы туралы  ақпаратты қалыптастыруда  бухгалтерлік есептің  маңызы мен ролі. 

      Барлық  кәсіпкерлер мен ұйымдар өзінің ақшасын тиісті банк мекемелерінде  сақтайды және келесідей міндеттемелер бойынша есеп айырысуларды жүзеге асырады:

• осы банк мекемелері  арқылы аударымдар жасаумен есеп айырысу тәртібінде;
• Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің нормативтік құжаттарымен белгіленген жағдайлар мен шектерінде қол ақшамен есеп айырысу арқылы.

      Қол ақшаларды сақтау және есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін кәсіпкерлер мен  ұйымдар Қазақстан Республикасының  екінші деңгейдегі банктерінде келесідей  шоттар ашулары мүмкін:

• шаруашылық есеп айырысудан тұратын дербес балансқа ие, Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі органдарында мемлекеттік тіркеуден өткен заңды тұлғалар есеп айырысу шоттарын;
• жергілікті бюджетке қарайтын мекемелерге, олардың  бюджеттен тыс қаржылары бойынша бюджеттік мекемелерге, өндірістік  және коммерциялық қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға – ағымдық шоттар;
• Қазақстан Республикасы бюджетінде тұратын мекемелерге – бюджеттік  шоттар;
• Ұлттық банк мекемелеріндегі және корреспонденциялық келісімдер негізінде бір-біріне есеп айырысу ережелеріне сәйкес, екінші деңгейдегі банктерге – корреспонденциялық шоттар;
• сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыратын және өнімдерді валютаға өткізетін ұйымдарға валюталық шоттар;
• арнайы мақсаттарға пайдаланатын қол ақшаларды айрықша сақтайтын ұйымдар мен мекемелерге арнайы шоттар ашылады.

      Қазақстан Республикасында валюталық –  несие қатынасы, сондай-ақ Қазақстан  теңгесі мен шетел валютасын  Қазақстан ұйымдарының қолдану саласы мен тәртібі бірқатар заң актілерімен  және нұсқаулық материалдармен реттеледі.

      Қол ақшаның есебін жүргізу міндеттері «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» ҚР заңына сәйкес келесідей түрде құрылуы тиіс:

• ұйымды, сондай-ақ өзге мүдделі тұлғаларды қолдағы ақшамен оның қозғалысы туралы толық және сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету;
• мемлекеттік органдарды, кәсіпкерлер мен ұйымдардың ақша, есеп айырысу және валюталық операцияларды жүзеге асыруы кезінде Қазақстан Республикасы Заңдарын сақтауын бақылау үшін қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.

      2. Банктегі шоттарды ашу, жүргізу және жабу тәртібі.

 

      Кәсіпорындардың банктердегі арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының есебі 1070 "Арнайы шоттардағы ақша қаражаты" деген бөлімшесінің шоттарында жүреді. Олардың қатарына келесі шоттар кіреді:

      1071 "Аккредитивтегі  ақша қаражаттары"  шоты. Бұл шотта аккредитивтегі ақша қаржыларының қозғалысы есепке алынады. Аккредитив — клиенттің тапсыруымен өзі келісімге отырған контрагенттің пайдасына берілген банкісінің сөзсіз орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк (банк-эмитент) жабдықтаушыларға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар аккредитивте көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.

      Аккредитивтің келесі түрлері ашылады: жабылатын (депоненттелген); қайтарып алынатын немесе қайтпайтын; дәлелденген және трансферабельдік (аудармалы) болып бөлінеді.

      Жабылатын (депоненттелген) аккредитивті ашқан  кезде банк-эмитент орындаушы  банкке аккредитивтің сомасына тең  ақша сомасын (жабылатын) оның билігіне беріп, ал ол өзінің міндеттемесінің  әрекет ету мерзімінде осы акцияны  мүмкіндігінше аккредитив бойынша  төлем жасау үшін пайдаланатын жағдаймен  келіседі.

      Қайтарып  алынатын аккредитивті банк-эмитент бенефициармен алдын-ала келіспей-ақ (мысалға, келісім-шартта қаралған жағдайды сақтамаған жағдайда) жоюы немесе өзгертуі мүмкін. Қайтарып алынатын аккредитив жағдайында барлық билікті өзгерту туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент арқылы бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы банк, аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенефициар банкісі қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.

      Қайтпайтын (немесе қайтарып алынбайтын) барлық жағдайын орындаған кезде аккредитив бойынша төлем жасауды қатаң түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредитив бенефициардың келісімінсіз өзгертуге немесе жоюға жатпайды.

      Бенефициар  аккредитивтің пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата алады, егер де бұндай жағдай шартта қаралса.

      Дәлелденген аккредитив — бұл банк-эмитент  болып саналмайтын басқа орындаушы  банктердің қосымша кеплідігі бар  болса ғана жүзеге асатын аккредитив.

      Трансферабельдік (аударма) аккредитив - бұл бенефициардың  өзінен басқа (екінші бенефициар болып  саналатын) бірнеше тұлғаның немесе аккредитивті толық немесе ішінара  пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив.

      Аккредитив  тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арналуы мүмкін. Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі  және оның мерзімі бенефициар мен  төлеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнің ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің  түрі және оны пайдалану тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөнінде  жабдықтаушыны хабардар ету тәсілі, аккредитив бойынша каржы алу  үшін бенефициар ұсынған құжаттардың  толық тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын  талаптар, басқа қажетті құжаттар мен шарттары болуы қажет.

      Аккредитивтің қандай түрге жататындығы анық болуы  керек, яғни қайтарып алынатын ба, жоқ  әлде қайтарып алынбайтын ба? Егер де бұндай белгілері анық болмаса, онда ондай  аккредитивтер қайтарып алынбайтын болып саналады. Сондай-ақ аккредитивтің  пайдалану тәсілі де анық болғаны  жөн: ұсынған азаматта төленетін  немесе бөліп-бөліп төлеуге болатын  және аудармалы вексельді акцептеу немесе негоциациялау үшін пайдаланатын болып бөлінеді.

      Аккредитив  бойынша қаржы алу үшін бенефициар тауарларды тиеген соң, тауарлардың  тиелгені жөнінде және басқа да аккредитивтің  шарттарында көзделген құжаттарды қызмет етуші банк мекемесіне ұсынады. Аккредитив бойынша төлемді растайтын  құжаттар жабдықтаушы арқылы банкке аккредитивтің мерзімі өткенге  дейін ұсынылуы және аккредитивтің  барлық шарттарының орындалғанын айғақтауы  керек. Осы шарттардың біреуі бұзылған жағдайда аккредитив бойынша төлеу  жүзеге асырылмайды.

      Бенефициар  банкісі аккредитив бойынша қаржының дұрыс пайдаланылуын бақылайды, сол үшін аккредитив беруші оған аккредитив сомасынан белгіленген көлемде  делдалдық ақша төлейді. Аккредитив ұсынылған тапсырыста делдалдық  ақшаның сомасы жеке көрсетіледі.

      Бенефициар  банкісі (атқарушы банк) аккредитивті төлеу кезінде жабдықтаушының аккредитив бойынша барлық шарттарын сақтағанын тексереді, сондай-ақ шоттар тізбесінің дұрыс рәсімделгенін, ондағы бенефициардың  қолы мен мөрінің белгіленген  үлгіге сай болуын тексеруге міндетті.

      Егер  аккредитивтің шарттарында уәкілетті  сатып алушының келісімі көзделген  болса, онда акцептік жазбаның бар болуы және уәкілдің қолының ұсынылған үлгіге сәйкестігі тексеріледі.

      Сатып алушының уәкілі жабдықтаушыдан тауарды  қабылдап алар кезде шот тізбесінде тауардың тиелген күні, тауарлы-көлік  құжаттарының нөмірі, тауарды байланыс мекемелері арқылы жөнелткен жағдайда пошта квитанциясының нөмірі, қабылдау, қабылдау-өткізу құжаттарының нөмірі немесе толтырылған күні және тауар жөнелтілген көліктің түрі көрсетілмесе, шот-тізбесін төлеуге беруге болмайды. Жабдықтаушы арқылы банкіге реестрдің (шот-тізбесінің) үш данасы ұсынылады, олардың ішінен бір данасы мемориалды ордер ретінде пайдаланылады, үшінші данасы шот-тізбесінің қабылданғанын білдіретін қолхат ретінде жабдықтаушыға беріледі де, ал екінші данасы тауарлы-көлік құжаттарының хаттамасымен және банкінің белгісімен жабдықтаушыға тапсыру үшін банк-эмитентке жіберіледі. Аккредитивті қолма-қол ақша түрінде төлеуге рұқсат етілмейді. Егер аккредитивтің шарттарымен уәкілетті сатып алушының акцепті көзделген болса, онда аталған тұлғалар атқарушы банкіге келесі құжаттарды: төлқұжат немесе оны алмастыратын құжат; банкіде жоқ болған жағдайда өз қолының үлгісін (қолдың үлгілері карточкасының бланкісіне толтырылады); іс-сапар куәлігі немесе аккредитив ашқан ұйым берген сенімхатын ұсынуға міндетті.

      Аккредитив  есебінен төлеу үшін акцептелінген  шоттар тізбесінде (реестрінде) немесе тауарлы-көлік құжаттарында (накладнойында) уәкілеттік берілген тұлға акцепт жөнінде  жазбаны береді.

      Аккредитивтің мерзімінің өтуіне байланысты жабдықтаушыға  қызмет көрсететін банктегі аккредитив жабылады. Аккредитивтің жабылғаны  жөнінде атқарушы банк банк-эмитентті  хабардар етеді. Жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкте пайдаланылмаған  сомалар оның көрсетуімен қаржылар алынған шотқа қайтадан аударылады; сатып алушының өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері қайтарылған аккредитивтің  сомаларына банк-эмитенттен мәлімдеме  келіп түскен күні кемітіледі. Аккредитивтің  жабылғаны жөнінде банк-эмитентке  хабарлама жіберіледі.

      Банктің кінәсінен жіберілген кемшіліктерден басқа барлық бенефициарға түскен шағым  банктің қатысуынсыз тараптардың  өз арасында қаралады.

      Егер  аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мерзімге берілген несиелердің  есебінен ұсынылған болса, 3010 "Қысқа  мерзімді банк қарыздары" шотында, ал егер аккредитив есеп айырысу шотынан  ұсынылған болса, 1040 "Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты" шотында аккредитивтің ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы шоттар (1040, 3010) кредиттеледі де, 1070 "Арнайы шоттардағы ақша қаражаттары" шоты дебеттеледі. Жабдықтаушылар шотын төлеу 1070 шоттың кредиті бойынша және 3310 "Жабдықтаушылар мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек" шотының дебеті бойынша көрсетіледі; пайдаланылмаған аккредитивті тұтастай немесе бөлшектей кері қайтару 1040, 1050, 1051, 3010 шоттарының дебеттерінде және 1070 шоттың кредитінде көрсетіледі.

      Банктерге комиссиондық төлемдері төленген кезде 7210 шоты дебеттеледі де, 1040 шоты кредиттеледі.

      1072 "Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары" шоты бойынша есеп айырысу чек кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады. Чек — бұл өзінің шот есебінен қаражатты алушының (чек ұстаушы) шотына белгілі бір соманы аудару жөніндегі арнаулы қағазға (бланкке) толтырған клиенттің (чек берушінің) өзіне қызмет көрсететін банкке берген жазбаша тапсырмасы.

      Чек кітапшасы бойынша депоненттелген сомасы берілген кезде 1072 дебеттеліп, 1050, 1051, 1040, 3010 шоттары кредиттеледі.

      Кітапшалардағы  чектерге төлем жасалуы үшін чектер чек ұстаушылар арқылы банкке чек  реестрімен ұсынылады. Чек кітапшаларын есеп беруге жабдықтаушыларға (экспедиторларға) және басқа тұлғаларға беру кезінде 2940 "Өзге ұзақ мерзімдегі активтер" шотының, "Өздеріне берілген чек  кітапшалары бойынша есеп беретін  тұлғалар" деп аталатын аналитикалық шоты дебеттеліп, 4240 "Өзге ұзақ мерзімді бағалау міндеттемелері" шотының  «чек кітапшалары бойынша есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу" деп  аталатын аналитикалық шоты кредиттеледі. Төленген чектердің сомасына 4240 шоты дебеттеліп, 1072 шоты кредиттеледі.

      1073  "Банктердегі арнайы шоттардағы қолма-қол қаражат" шотында айрықша сақтауды талап ететін қаражаттар есепке алынады. Бұлар үкіметтің жәрдемі ретінде алынған қаражат, жергілікті бюджетпен мақсатты қаржыландыру, мектепке дейінгі балалар мекемелерін қаржыландыратын кәсіподақ және басқа да ұйымдардың қаражаты, мәдени-ағарту мекемелерінің, демалыс лагерьлері, ата-аналардың балаларын балалар мекемесінде ұстауға жұмсайтын қаражаттары, кәсіпорынның өтініші бойынша жеке шоттан күрделі қаржыны қаржыландыруға шоғырландыратын және жұмсалатын қаражаттар. 1074 "Басқа да" шотында субъектінің құрамына кіретін филиалдардың, құрылымдық бірліктердің ақша қаражаттары көрініс табады, онда ағымдағы шығыстарын (еңбек ақы, кейбір шаруашылық шығыстары, іс-сапар шығыстары т.б.) жүзеге асыру үшін жергілікті банк мекемелерінде ағымдағы шотын ашады.

      Шотты ашу үшін міндетті түрде өтініш толтырылады. Оның нұсқасы төменде келтірілген (2-қосымша). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3. Ағымдағы банктік  және арнайы шоттарда  ақша қаражатының  қозғалысын құжаттау. 

  3.1. Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу. 

      Төлем тапсырмалары, онда көрсетілген соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге кызмет көрсететін банк - алушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен жұмысты  және тауарлы - материалдық құндылықтарды  өтеу үшін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала  төлем жасаған кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын  пайдаланады.

      Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы  бланкілердегі төлем тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем  жасаушы банктің талап етуі бойынша  салынатын салықтың шот-фактуралары  және төлемдердің мақсатын растайтын  басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде  болады (жазылған күні есепке алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға  қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық  түрінде де, қағаз ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал екіншісі иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып қайтарылады.

      Төлем тапсырмасын толтыру кезінде  келесі реквизиттер (көрсеткіштер) көрсетіледі (3-қосымша):

• төлем тапсырмасының нөмірі;
• төлем тапсырмасының жазылған күні;
• жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған) коды (ЖТК немесе ИИК)
• жіберуші мен бенефициардың банк шоттарының нөмірі;
• бенефициардың коды (БК немесе КБЕ) және жіберушілердің коды (ЖК иемесе КОД) — бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі — резиденттік белгісін, ал екіншісі — экономиканың секторын көрсетеді.

Бенефициар  — аудару жасалған кезде ақша қаражатын  алушы.

      Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін  жасауға рұқсат етілмейді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша төлем  тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.

      Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқаулар бойынша жүзеге асырылады: аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі ішінара төлемдері.

      Мерзімінен  бұрын немесе мерзімі  кейінге қалдырылған төлемдер шарттық қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей етіп жасалуы керек.

      Субъектілер жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент, жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың атына: жалақы төлеуге арналған банк мекемелерінде аударым алушының атын, оның нөмірін, сондай-ақ, егер қаражат  шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол орналасқан банктің аты мен нөмірін  көрсетеді. Тапсырмаға қаражат алушылардың  тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы  бойынша барлық аударымдардың жалпы  сомасына төрт дана етіп жазылатын  төлем құжаттары келіп түскеннен  кейін төлейді. 

      3.2. Чектермен есеп  айырысу. 

      Чек беру - төлемді жүзеге асырудың бір  тәсілі болып табылады, онда төлем  чек беруші аттас төлем құжатын  ұстаушыға беру жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті  ұстаушының ақшалай міндеттемесін  орындау болып табылмайды, бірақ  ол соны орындау үшін жазылған болса  да, аталған міндеттемені орындау  тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана болады. Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі — депозиттермен қамтылған, ал екіншісі — қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін, оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да чекті қолданумен байланысты банк пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалған келісім-шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім-шартта, банк өз клиенттеріне чек берушіге (заңды және жеке тұлға) чегін төлеуді, яғни чек берушінің міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банк белгілеген (демек чектерді беру мен пайдалану) ережелерін сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден чекті алған кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем құжаттарына қол кою құқығына ие тұлғалар қолдарын қояды және қолдарында кітапша иесінің мөрінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды түзету және өшіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және чектің түбіртегінде қиғашынан "бүлінген" деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы койылады.

      Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі, жазылған күнін  есептемегенде, әдетте, 10 күннен аспайды.

      Банк  чек берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына болады, егер де мынадай жағдайлары анықталса:

• егер де жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
• чектің мерзімі өтіп кетсе;
• төлем кұжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса (немесе түзетулер бар болса);
• чек әр түрлі қолмен және әр түрлі сиямен жазылған болса;
• чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі бестен кем болмауы керек);

      -чекте  көрсетілген реквизиттер қате  болса;

      -чектегі  қойылған қолда үлгі ретінде  қабылданған құжаттардағы қолымен сәйкес келмесе;

• чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
• чектің басқа да дефектілері бар болса.

      Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады. Чектердің  дефектілері табылса, банктің бас  бухгалтері ол туралы Клирингтік палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің  өңделуін тез арада тоқтатады. Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:

      біріншісі — банкте қалады;

      екіншісі  — көшірмесімен бірге ішкі істер  органдарына беріледі;

      үшіншісі  — Клирингтік палатаға беріледі;

      төртіншісі— чекті беруші банкке беріледі.

      Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті беруші банкке қайтарылады.

        Вексельдер арқылы есеп айырысу.

      Вексель — біржақты сөзсіз орындалатын ақша міндеттемесін қамтитын қатаң нысанда белгіленген төлем құжаты. Ол жай және аударма болып келеді.

      Жай вексель (соло-вексель) — талап етуі бойынша немесе белгіленген мерзімде келешекте вексельде көрсетілген ақша сомасын вексель ұстаушыға төлейтіні туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен тұрады.

      Аударма вексель (тратта) — вексель берушінің (трассанттың) үшінші тұлғаға бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немесе оның бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта, не ұсынған кезде, вексельде көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы басқаша ешбір шарт қойылмайтындығы туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз табиғаты бойынша "бұйрыққа" ұқсас болып келеді

(4-қосымша).

       Төлем құжаттары келесі реквизиттерден (көрсеткіштерден) тұрады:

• төлем құжатының нөмірі және жазылған күні, айы, жылы;
• операцияны жасаған ұйымның толық атауы (коды) және эквайер;
• карточка төлемінің реквизиті;
• төлем сомасы;
• төлем валютасы.

      Төлем құжаттары (слип) төлем карточкаларын  ұстаушылардың қолынсыз-ақ жасалуы  мүмкін, ол кезде олар электрондық  құжаттарын негізге алады. Төлем  құжаттарын жөндеуге, өшіруге рұқсат етілмейді.

      Сауда чегі - төлем карточкасын жүзеге асыру кезінде жасалады, яғни төлем жасалып біткен соң, карточканы ұстаушыға беріледі (слиппен де, слипсыз да) және келесі міндетті реквизиттерден тұрады:

• құжат нөмірі және оның жазылған күні, айы және жылы;
• операцияны жүзеге асырушы ұйымның атауы (коды, идентификаторы);
• төлем сомасы; 
• төлем валютасы;
• төлем карточкаларының реквизиттері.

      Енді  біз төлем карточкасын әртүрлі  жағдайда пайдаланған кезде болатын  шоттар корреспонденциясын мысал ретінде  келтірейік.

      1-Мысал: Кәсіпорын өзі халықаралық корпоративтік карточкасын шығару мен қолдану үшін банкімен келісім-шартқа отырған. Кәсіпорын сол келісім-шарттың негізінде бірыңғай шот-картасын ашып, сонымен қоса ондаған еңбеккерлеріне іс сапарымен, офисімен, үстеме шығыстарымен есеп айырысу үшін таратып берген. Шот-картасы шетелдік валютада ашылған және ол АҚШ долларымен есептелінеді. Шот-картасына орналастырылған ақша қаражаты 1072 шотының дебетінде көрініс табады. Демек, олардың келіп түскен кезінде: 1072 шоты дебеттеліп және 1040, 1050 шоттары кредиттеледі.

      Төлем карточкалары арқылы жұмсалған ақша қаражаттары 1072 шоттың кредитінен мына шоттардың дебетіне жазылады:

• 1250 – қолма-қол ақшаны іс-сапар мен шаруашылық шығыстарына, авиа, темір жол билеттерін сатып алуға арналған кезде;
• 7210, 7110, 8048 - корпоративтік картаның көмегімен орындалған жұмысқа, көрсеткен қызметке, қонақ үйде тұрғанына төлеген кезде;
• 7210 - банкінің комиссиондық төлемдерін төлеген кезде;
• 1310, 1311, 1330 т.б. - карточка арқылы алынған тауарлы-материалдық құндылықтарды төлеген кезде.

      Ай  соңында барлық карточка ұстаушылары  бойынша банк төлемдерінің көшірмесі  беріледі.

      Төлем карточкасының көмегімен төленген іс-сапарының шығыстары алғашқы  құжат мәліметтері бойынша (шоттары, тауар чектері, накладнойы бойынша), оның валюталық трансакциясы (валютамен  жасалған операциялар) Ұлттық банкісінің белгілеген бағамы бойынша анықталады. Осыдан бір күнгі екі түрлі  валютаның айырмасын табамыз.

      Келтірілген мысалдан байқағанымыз, жеке тұлғалардың  көрсеткен қызметі, орындалған жұмысы, сатылған ТМҚ-лары төлем карточкаларының  көмегімен жүзеге асқан, оның сомасы есеп беретін тұлғаға берілгендей  етіп рәсімделмейді, тек есеп айырысу  операциясы ғана жүргізіледі, өйткені  олар нақты ақшаны алған жоқ. Бірақ, ТМҚ кірістеу немесе есептен шығару үшін бухгалтерияға келесі құжаттарды міндетті түрде тапсырады:

      - қаражаттың пайдаланған фактісін растайтын құжаттар (смета, накладной, чек тауары);

      - төлем карточкасының пайдаланған фактісін растайтын құжаттар (чектер, слиптер).

      Төлем карточкадан қолма-қол ақшаны алған  кезде есеп беретін адамға ақша қаражатын  берген сияқты рәсімделеді, операциялар  одан әрі қарай жалпы қабылданған  тәртіп бойынша көрініс табады.

      2-Мысал: Қолма-қол ақшаны және оны есептеумен байланысты уақытын және басқа да шығындарын қысқарту мақсатында кәсіпорын еңбеккерлердің еңбек ақысын төлем карточкасында төлеуді ұйғарған.

      Сауда ұйымдары үшін төлем карточканың  негізінде сатып алушылармен  есептесуді жүзеге асырған кезде 1030 "Жолдағы теңгемен ақша қаражаттары" деген шот пайдаланылады.

      1030 шотының дебеті бойынша сауда  ұйымдарының түсімдері көрсетіледі,  ал кредиті бойынша сауда ұйымдарынан  аударылған ақша қаражаттары  көрсетіледі.

      Түскен  қаржыны 1030 шот бойынша есепке алу  үшін банкке байланыс бөлімшелерінің квитанциялары, банк инкассаторына  түскен қаржыны өткізуге арналған жолдама  тізімдемесінің көшірмесі және т.б. негіз болып табылады.

      3-Мысал: Шілденің 29-да инкассатор кәсіпорынның кассасынан 142900 теңге сомасын қабылдап алған, бұл түсім есеп айырысу шотына тек тамыздың 1-ші күні қосылды.

      Өткізілген  түсім шілдеде 1010 шоттың кредиті  бойынша және 1030 шоттың дебеті бойынша, тамыз айында 1040 шоттың дебеті бойынша  және 1030 шоттың кредиті бойынша өткізіледі. Сондай-ақ, 1030 шотта бас кәсіпорынның еншілес кәсіпорындарына аударған сомалары және керісінше, кері қайтарылған  сомасы немесе орталықтандырылған қорлардың  қаржылары, бірақ есеп беру айында есеп айырысу немесе басқа шоттарына  қосылмаған сомалары есепке алынады. Сонымен  қатар, аталған шотта (1030) бас кәсіпорындардан  алынған хабарламалар бойынша банк төлеуге қабылдаған, бірақ есеп айырысу  шотына қосылмаған сомалар да есепке алынады. 1030 шотын пайдаланудың нәтижесінде кәсіпорынның есеп-айырысу    шоттарының жазбаларында тепе-теңдікке қол жеткізіледі. 1030 шоты бойынша жасалған операцияларды есепке алу әрбір есеп-айырысудың төлем құжаттары бойынша жасалады. Бухгалтерия жол үстіндегі аударылған ақша бланкілерін дер кезінде есепке алып және оларды қатаң бақылауға алуы керек. 

      3.3. Төлем-талап тапсырмалары  арқылы есеп айырысу. 

      Төлем-талап  тапсырмасы - тауарларды алғанда, жұмысты  орындағанда, қызметті көрсеткенде  бенефициарлардың ақшаны төлеушіге  жіберген талабы болып табылады (5-қосымша).

      Бенефициар  төлем-талап тапсырманы банкке ұсынады  және төлем-талап тапсырмалары белгіленген бланктердің нысанында тиісті реестрлеріне тіркеледі (6-қосымша).

      Төлем-талап  тапсырмасы реестрмен бірге бенефициар-банкісіне  ұсынылады, ал бенефициар барлық реквизиттердің толық толтырылғанын тексеріп, төлем-талап  тапсырманы ақша жіберуші банкке бағыттайды.

      Егер  де бенефициарға қызмет көрсететін де, ақшаны жіберуші де бір банк болса, онда бенефициар банкісін жанай етіп, төлем талап-тапсырмасы реестрсіз  бірден жіберушінің банкісіне ұсынылады.

      Егер  де төлем-талап тапсырманы орындау  үшін қажетті ақша қаражаты болмаса, онда төлем-талап тапсырманы сақтау мерзімі және реестрінің мерзімі  бөлініп төленуі мүмкін. Сондықтан, алушы-банк тек акцептелген немесе акцепті қажет етпейтін бөлігін  ғана сақтауы мүмкін.

      Осы туралы төлем-талап тапсырманың  бет жағына белгі соғады.

      Төлем-талап  тапсырмаларына толық немесе ішінара  ақы төлеуден бас тарту кезде  ол туралы оған қызмет көрсететін банкке үш күннің ішінде хабарлайды. Талап  тапсырма құжаттарымен қоса оған берілген тиеу құжаттарын және төленбейтін бөлігі туралы хабарламасымен бірге тікелей  жабдықтаушыға (өнім берушіге) қайтарылады.

      Төлеушілердің келісімінсіз олардың шоттарынан қаражатты  аудару немесе есептен шығару. Төлеушілердің  келісімінсіз олардың шоттарынан қаражатты  есептен шығару тек соттың шешімімен, банктің өкімімен, не мына төмендегі  орындау құжаттары негізінде  қолданылып жүрген заңдарда көзделген  жағдайлар бойынша жүргізіледі: банктің ендіріп алу жөніндегі  өкімі; несиелерді пайдаланғаны үшін есептелген проценттері және есепке қате алынған  сомалары; кепілші шотынан қарыз  берешегінің өтелмеген сомалары; соттар берген орындау қағаздары; соттың шаруашылық істері жөніндегі алқаларының  бұйрықтары; нотариус жүргізген орындау  жазбалары; салық органдарының салықтар мен басқа да міндетті төлемдер бойынша  қосымша салықтары, сондай-ақ заңда  көзделген айыппұлдары, өсімдері және өзге де өндіріп алынатын санкциялары  туралы өкімдері; қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жұмыс берушілерден өндіріліп  алынатын айыппұлдардың және өзге де санкциялардың сомасы; кәсіпорынның кінәсінан жұмыспен байланысты жарақаттану  немесе денсаулығының өзге де зақымдануының  салдарынан жұмысшы мен қызметші, сондай-ақ жұмыспен байланысты және субъект  әкімшілігінің кінәсінан жарақаттануы немесе денсаулығының өзге де зақымдануы салдарынан жұмысшы немесе қызметші қайтыс болған жағдайда шеккен залалды  өтеу сомасын өндіруге берілген сот  шешімі; сақтандыру компаниясының сақтандыру куәлігі, Қазақстан Республикасының Кедендік органдарының өкімі.

      Салық төлеушілердің берген төлем кепілхаттары мен салық органдарының инкассалық өкімдері негізінде бюджетке төленетін  төлемдерді төлем кепілхаттарының  берген күнінен бастап, банктер кезек  күттірмей-ақ жүзеге асырады. Банктің  аталған кепілхаттардың орындалуын кідіртуге кұқығы жоқ.

      Төлеушінің  келісімінсіз қаражаттарды өндіріп  алу үшін тиісті құжаттарды қоса тіркей отырып, банкке төлем-талап бланкісінде  инкассалық өкімді тапсырады.

      Инкассалық  өкімде төлемнің мақсаты көрсетіледі  және де осы төлемдерді (күні, нөмірі мен тиісті тармағын, яғни пунктісін) төлеушінің келісімінсіз оның шотынан  есептен шығару құқығын көздейтін  заң актісіне сілтеме жасайды. Өндіріп  алудың дұрыстығы төлеушінің келісімінсіз қаражаттарды есептен шығаруға негіз болатын сілтеме үшін өндіріп алушы жауапты болады. Банктер төлеушілердің келісімінсіз олардың шоттарынан қаражаттарды есептен шығаруға білдірген қарсылықтарды шын мәнінде қарамайды. Төлеушілердің келісімінсіз шоттарынан қаражаттарды есептен шығарудың негізділігімен байланысты мәселелер наразылық білдіру арқылы сот органдарының көмегімен шешіледі.

      Борышкер  мойындаған соманы есептен шығаруға берілген инкассалық өкімде борышкердің талаптарды мойындау туралы жауабының нөмірі мен күні, сондай-ақ талаптың сипаты (тауарлы-материалдық кұндылықтар үшін есеп айырысулар, айыппұлдарды өндіріп алу және басқалары) көрсетіледі. Өндіріп алуды тоқтата тұру немесе тоқтату тек мынандай жағдайларда жүзеге асады, атап айтқанда: есептен шығаруға өкім берген өндіріп алушылар мен органдардың мәлімдемесі бойынша; сот органдары ерекше ұйғарым жасаған кезде, қылмыстық іс қозғалуына байланысты өндіріп алуды тоқтата тұру туралы тергеу органдарының өкімі бойынша. Өкімдерде, ұйғарымдарда және мәлімдемелерде өндіріп алуды тоқтата тұру немесе тоқтату жөніндегі құжаттың күні мен нөмірі көрсетілуі тиіс. Өндіріп алуды тоқтату жөніндегі кұжаты өндіріп алушыға қайтарылуы керек.

      Кәсіпорын таратылған немесе қайта ұйымдастырылған (қосылған, бөлініп шыққан, біріккен, ұйымдық-құқықтық өзге нысанда қайта құрылған) жағдайда орындау және басқа да есеп айырысу құжаттарының өтем ақысы бастапқы төлеушінің міндеттемелері бойынша заңға сәйкес жауапкершілік жүктелген субъектінің есеп айырысу немесе ағымдағы шотынан жүргізіледі. 

      4. Ағымдағы банктік  және арнайы шоттарда  ақша қаражатының  синтетикалық және  талдау есебі. 

      4.1. Кассадағы теңгемен ақша қаражатының  есебі. 

      Ақша  қаражаттарын сақтау, қабылдау мен  беру үшін әрбір шаруашылық жүргізуші  субъектінің кассасы болады.

      Кассир - материалдық жауапты адам. Ол касса  операцияларын жүргізу тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін  ғана оның материалдық толық жеке дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер еңбек ақы мен  басқа да төлемдерді беру үшін субъекті басшысының жазбаша бұйрығы бойынша  басқа адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық  жеке дара жауапкершілігі туралы олармен  де шарттар жасалынады.

      Кассадағы операциялар есебі 1000 - "Ақша қаражаты" бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында:

      1010- "Кассадағы теңгемен ақша қаражаты" және 1020 -"Кассадағы  валютамен  ақша қаражаты" шоттарында жүргізіледі.

      "Кассадағы  теңгемен ақша қаражаты" есебі  Қазақстан Республикасының Ұлттық  банкісі бекіткен кассалық операцияларды  жүргізу тәртібіне сәйкес жүргізіледі.

      Кассаға ақша қабылдау кассаның кіріс ордерлері  бойынша жүзеге асырылады, оған бас  бухгалтер мен кассир қол қояды (7-қосымша). Кассаға ақша салған жеке немесе заңды тұлғаларға бас бухгалтер  мен кассир қол койған ақшаны қабылдағаны  туралы түбіртек (квитанция) беріледі (8-қосымша).

        Төлемдерге ақшаны қабылдаған  кезде кассир "Төлем таңбаларын  анықтау тәртібін" басшылыққа  алуға міндетті. Кассаға қабылданған  теңге сомасы жазумен жазылып,  тиын сандармен (цифрмен) жазылады. Кассадан ақша беру кассаның  шығыс ордерлерімен (9-қосымша) немесе  басшы мен бас бухгалтер қол  қойған тиісінше рәсімделген  төлем тізімдемелерімен, ақша беруге  жазылған өтінішпен, шоттармен  және басқа да құжаттармен  рәсімделеді. Егер касса шығыс  ордерлеріне қоса тіркелген құжаттарда  субъект басшысының рұқсат берілген  қолы болса, ордерге оның қол  қоюы міндетті емес. Жекелеген  адамға кассаның шығыс ордері  бойынша ақша берген кезде  кассир алушының төлқұжатын немесе  жеке басының куәлігін көрсетуді  талап етеді. Оның атауы мен  нөмірін, оны кімнің және қашан  бергенін ордерде көрсетеді. Алушы  касса ордеріне қол қояды және  алған сомасын: теңгені - жазумен,  тиынды - сандармен көрсетеді. 

      Сенімхат  бойынша берілген ақша жағдайында касса  шығыс ордерінде ақшаны алуға  сенім білдірілген адамның тегі, аты мен әкесінің аты көрсетіледі. Егер ақша төлем тізімдемесі бойынша  жүргізілетін болса, ол тізімдемеге: "Сенімхат бойынша" деген жазу жазылады. Бұл  жазуды касса шығыс ордеріне немесе ведомостьке (төлем тізімдемесіне) қоса тіркейді.

      Кіріс және шығыс касса ордерлері мен  оның орнына жүретін құжаттарды бухгалтерия  дәл әрі айқын етіп сиямен немесе түтікше қаламмен жазып береді.

      Жалақы, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдемақылар мен сыйлықтар  төлем тізімдемесі (ведомосы) бойынша  таратылады, оның бас бетінде (титул) ақша беретін мерзімі мен оның жалпы сомасы көрсетіледі және оған басшы мен бас бухгалтер қол  қояды. Банктен ақша алғаннан кейін  үш күн өткен соң, кассир төлем  тізімдемесіне еңбек ақысы бойынша  тиесілі сомасын алмаған адамдардың аты-тегінің тұсына мөртаңба соғады немесе "Депозитке салынды" деп  қолымен жазып белгі соғады, берілмеген сома төленбеген жалақы тізіміне енгізіледі; тізімдемеде нақты төленген сома мен депозитке салынуға тиісті сома жөнінде жазылады. Егер төлемді кассир емес, уәкілдік алған адам жасайтын болса, төлем тізімдемесінде: "Тізімдеме  бойынша ақша таратқан (қолы)" деген  жазу жазылады. Касса ордерлерінде өшіріп жазуға, бүлдіруге және түзетуге жол берілмейді.

      Жазылған  касса ордерлері немесе олардың  орнына жүретін кұжаттар кіріс және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тіркеледі, ол кіріс және шығыс касса  құжаттарына жеке-жеке ашылады. Онда мыналар көрсетіледі: кіріс және шығыс ордерінің толтырылған  күні мен нөмірі, кассаға түскен және жұмсалған ақшалардың (жалақы, сыйлықтар, стипендиялар, іс-сапарға төленген және басқа да шығыстар) нысаналы мақсаты көрсетіледі. Егер ақша қаражаттарының нысаналы мақсаты туралы деректерді машинограмма түрінде алатын болса, кіріс және шығыс касса құжаттарын тіркеу журналында тек құжаттың толтырылған күні, нөмірі мен сомасы көрсетіледі.

      Касса ордерлері бойынша ақшаны қабылдау мен беру тек олардың рәсімделген күнінде ғана жүргізіледі. Ордерді алған кассир басшы мен бас бухгалтердің қолдарын; олардың дұрыс рәсімделуін; ордерлерде көрсетілген қосымшалардың болуын тексеруге міндетті. Операциялар  жүргізіліп болғаннан кейін ордерге кассир қол қояды, ал оған тіркелген қосымша құжаттарға штамп басылады немесе жазумен: күнін, айы мен жылын көрсете отырып "Алынды" немесе "Төленді" деп белгі соғады.

      Касса операцияларының есебін кассир Касса  кітабында        (ү. №КО-4) жүргізеді, ол нөмірленуге, тігілуге және оған сүргі салынуға тиіс; ондағы парақтар санын басшы мен бас бухгалтер  қол қойып куәландырады.

      Касса кітабының әрбір парағы тең екі  бөліктен тұрады. Олардың бірін (көлбеу сызықпен) кассир бірінші дана ретінде  толтырады және ол кітапта қалады; екіншісі (көлбеу сызықсыз) көшіргі  қағаз арқылы бергі және сыртқы бетін  толтырады. Ол кассирдің есебі ретінде  парақтың жыртпалы бөлігі болып табылады. Касса операцияларының жазбалары  парақтың жыртпалы емес бөлігінің бет  жағынан ("Басталған күніне дейінгі  қалдығы" деген жолдан кейін) басталады. Алдын ала парақтың жыртпалы бөлігі кітапта қалатын бөлігіне сай  келетіндей етіп парағы қиылатын сызық  бойымен қойғаннан кейін жазу үшін жыртылатын парақтың бөлігін жыртылмайтын бөлігінің бет жағына салып, парақтың жыртылмайтын бөлігінде сыртқы жағының  көлбеу сызығы бойымен жазуды одан әрі жалғастырады.

      Есеп  бланкісі операциялар аяқталғанға  дейін бір күн бойы жыртылмайды. "Соның ішінде жалақыға" деген  жолдың бойында касса бойынша  шығысқа есептен шығарылмаған жалақыға арналған төлем тізімдемелері бойынша  сомасы да көрсетіледі.

      Касса операциялары шағын болса, онда касса  есебі 3-5 күнде бір рет жасалуы  мүмкін. Касса кітабында ақшаның  кімнен алынғаны және кімге берілгені  жөніндегі құжаттың нөмірі, корреспонденцияланған  шоты, сомасы (кіріс, шығыс) көрсетіледі. Күн сайын жұмыс күнінің аяғында  кассир берілген ақшаның жиынтығын  шығарады және күн аяғындағы қалдықты есептейді. Өшіру мен ескертілмеген  түзетулер енгізуге кітапта жол  берілмейді. Түзетулерге кассир мен  бас бухгалтердің қол қойылуы  керек.

      Кассирдің есебінде корреспонденцияланатын шоттарға белгі жасалады, содан соң оның деректері 1010 — "Кассадағы теңгемен ақша қаражаты" шотының дебеті мен кредиті бойынша машинограммаға немесе есеп регистрлеріне көшіріледі.

      Касса бойынша операциялардың, яғни 1010 шоттың кредиті мен дебеті есебін кассир жүргізеді. Регистрлерге жазулар бухгалтерияға  кассир есебінің түсуіне қарай жүргізіледі. Бірыңғай корреспонденцияланған шоттардың  сомалары біріктіріледі. Айдың аяғында  есепті айдан кейінгі бірінші  жұлдызына регистрлердегі қалдық шығарылады, ол кассирдің есебіне және ХҚЕС-тағы 1010 шоттың қалдығына сәйкес келуге тиіс.

      Кассаға ақша кірістелген кезде 1010 - "Кассадағы  теңгемен ақша қаражаты" шоты дебеттеліп, мына төмендегі шоттары кредиттеледі:

      1040 - "Ағымдағы банктік шоттардағы  теңгемен ақша қаражаты" шоты—  кассаға есеп айырысу шотынан  алынған сомаға;

      1250 - "Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі" қызметкерлердің есебіндегі сомалар, жалақы, жетіспейтін сомалар, талан-таражға түскен сомалар және т.б. бойынша кассаға өткізілген қарыздар;

      6010 - "Өнімдерді сатудан және қызмет  көрсетуден алынатын кіріс"  шоты материалдар, жұмыстар мен  қызметтер үшін қолма-қол ақшамен  есеп айырысқан кезінде.

      Кассадан  ақша берілген кезде 1010-шоты кредиттеледі және мына төмендегі шоттары дебеттеледі:

      3350 - "Еңбекақы төлеу бойынша қысқа  мерзімді берешек" шоты —  кәсіпорын қызметкерлеріне берілген  еңбек ақысының сомасына;

      1250 - "Қызметкерлердің қысқа мерзімді  дебиторлық берешегі" шоты —  кәсіпорын қызметкерлерінің есебіне  берілген сомаға;

      1060 - "Депозиттік банктік шоттардағы  ақша қаражаты" шоты — кәсіпорынның  есеп айырысу шотына өткізілген, депозитке салынған жалақы және  басқа да түсімнің сомасына.

      "Кассадағы  валютамен ақша қаражаты" есебі.  Шетел валютасымен есеп айырысуды  жүргізген кезде субъектілер  1020 - "Кассадағы валютамен ақша  қаражаты" шотын ашады. Валюта  кассасындағы есеп субъект кассасындағы  операцияларға ұқсас жүргізіледі,  тек оның айырмашылығы мынадай:  кіріс және шығыс касса ордерлерінде, касса кітабында қаражаттар сомалары  шетел валюталарымен және теңгеге  айналдырылған түрінде көрсетіледі.

      Валюта  кассасы үшін жеке касса кітабы ашылады. Валюта операциялары үлкен көлемде  жүргізілген кезде жеке машинограммалардың және басқа да есеп регистрлерінің жүргізілуі мүмкін.

      Валюта  түскен кезде 1020-шоты дебеттеледі де және мына төмендегі шоттар кредиттеледі:

      1050 - "Ағымдағы банктік шоттардағы  валютамен ақша қаражаты" шоты  — валюта шотынан валюта түскен  кезде;

      1210 - "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі" шоты — кассаға алынған валюта түсімінің сомасына;

      6250 - "Бағамдық айырмадан түсетін  кіріс" шоты — тиісті шетел  валюталарына қатысты теңге бағамының  кұлдырауы жағдайындағы бағам  айырмашылықтарының сомасына;

      1250 - "Қызметкерлердің қысқа мерзімді  дебиторлық берешегі" шоты —  есеп беретін адамдардың кассаға  өткізілген валюта түріндегі  сомаларына.

      Валюта  кассасынан валюта берген кезде — 1020-шот  кредиттеледі және мына төмендегі шоттар дебеттеледі:

      1250 - "Қызметкерлердің қысқа мерзімді  дебиторлық берешегі" шоты —  есебіне берілген шетел валютасының  сомасына;

      1050 - "Ағымдағы банктік шоттардағы  валютамен ақша қаражаты" шоты  — валюта шотына өткізілген  валюта сомасына;

      7430 - "Бағамдық айырма бойынша  шығыстар" шоты - тиісті валюталарға  қатысты теңге бағамының көтерілуі  нәтижесінде болған бағам айырмашылықтары  сомасына.

      Субъектінің оперативтік кассасындағы қолма-қол  ақшаның есебі. Қоғамдық тамақтандыру мен бөлшек сауда кәсіпорындарының ерекшелігіне байланысты олардан түсетін  түсімнің басым көпшілігі қолма-қол  ақша қаражаттары бойынша түсетін, оларға оперативтік касса есебін жүргізуге тура келеді. Оперативтік касса, әдетте, сауда залында орналасады. №1034 6 тамызда шыққан Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысына сәйкес, қолма-қол ақшамен есеп айырысатын барлық шаруашылық жүргізуші субъектілердің (әсіресе, сауда және қызмет көрсететін кәсіпорындар) Ережесі бекітілген. ТЖБКМ көмегімен есептеуді жүзеге асыратын шаруашылық жүргізуші субъектілер тауарын сатып алушыларға бақылаушы-кассалық машинаның чегін беруге міндетті, өйткені ол сатушы мен сатып алушының арасындағы алып-сату келісім-шарты бойынша міндеттемелерінің орындалуын қуаттайды. Кассалық аппараттарды міндетті түрде салық органдарында тіркеуден өткізеді. Оны тірекуден өткізу үшін келесідей құжаттарды ұсыну керек: арыз, заңды тұлғаның мемлекеттік тіркеуден өткені туралы куәлігінің көшірмесі, БКМ (бақылаушы-кассалық машина) паспорты; қолма-қол ақшаны тіркейтін журналы т.б. Салық органдары арыз бланкісінің дұрыс толтырылғанын және БКМ-ның белгіленген талапқа сәйкес келетіндігін тексеріп есепке қояды, сосын ТЖБКМ-на карточкасын береді. БКМ-ның пайдалану мерзімі біткен соң, салық органына қайтарылады. БКМ қондырған кезде салық органының өкілетті инспекторы тыңшылықты жадында сақтайтын қондырғыға пароль енгізеді. Пароль шаруашылық жүргізуші субъектінің тіркеуден өткен салық органдарында сақталады.

      Ақша  операциялық шотқа түскен кезде 1011 "Операциялық кассадағы қолма-қол ақша" аралық шоты дебеттеледі және мына шоттар кредиттеледі:

      6010 - "Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс" шоты -кассаға алынған түсімнің сомасына;

      1210 - "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешекі" шоты - сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің кассаға алынған сомаға.

      Кәсіпорын кассасына түскен түсімді өткізгенде - 1010 шоты дебеттеледі де, ал 1011 шотының "Операциялық кассадағы қолма-қол  ақша" субшоты кредиттеледі. 

      4.2. Ағымдағы банктік және арнайы шоттардағы теңгемен ақша қаражаттарының есебі. 

      Банк  шоттары теңгемен де, шетелдік валютасымен  де ашылуы мүмкін. Банк келісім бойынша  ағымдағы немесе корреспонденттік шоттарын ашқан кезде, шот иесінің пайдасына  келіп түсетін ақшаны қабылдауды, оның өзіне немесе үшінші тараптарға (жақтарға) тиесілі ақша сомаларын  аудару (беру) жөніндегі ұйғарымын  орындауды және басқа да қызмет түрлерін көрсетуді өз міндетіне алады. Банк шоттары бойынша жасалған келісім-шарт келесі мәліметтерден тұрады: (жақтардың) реквизиттері; келісім мәні немесе келісім-шарттың жасалған нәрсесі; салық қызметі органдары берген салық төлеуші-шот иесінің тіркеме  нөмірі; басшының көрсететін қызметінің шарты және оларды төлеу тәртібі. Келісімді жақтар тарапынан келісілген басқа да жағдайлар қарастырылуы мүмкін: клиенттің салық есебіне  қойылғанын растайтын, салық қызметі  органдары берген, белгіленген үлгідегі құжаты (жеке тұлғаның үлгісі де); аудандық еңбек және халықты әлеуметтік қолдау бөлімі берген шаруашылық жүргізуші субъектінің Қазақстан Республикасының Зейнеткерлік қорына жарналар төлеуші ретінде тіркелгендігі жөніндегі фактісін растайтын белгіленген үлгідегі құжаты; мемлекеттік тіркеуден (қайта тіркеуден) өткендігін растайтын, өкілетті органдар берген белгіленген үлгідегі құжаттың көшірмесі немесе оған теңестірілген құжаттың көшірмесі; Қазақстан Республикасы заң тәртібімен бекітіліп, куәландырылған құрылтайшылық құжаттың көшірмесі тапсырылады.

      Банкте  жинақ шоттарын ашқан кезде, банктер  салымдарды салушылардан қабылдауға келісім-шартта көрсетілген тәртіпте, оларға марапаттау төлеуге және әрекет етіп тұрған заң актілері мен келісім-шартта қарастырылған тәртіпте және келісілген жағдайында салымдарды қайтаруға өз міндетіне алады.

      Егер  де банкте шот иесінің пайдасына  жаңылыс аударылып кеткен ақша қаражатының  фактісі анықталса, онда ол сол қаражаттарды шот иесіне хабарламай-ақ, қатесін  жөндеуге құқылы. Бірақ, бұл жағдай келісім-шартта қарастырылғаны жөн.

      Банктегі  шоттардың көшірмесін беру келісім-шартқа сәйкес банктер арқылы жүзеге асырылады. Банк шот иесіне олардың есеп шоттарының көшірмелерін беру (жеткізу) қызметін электрондық тәсілмен, егер бұл келісімде  қарастырылған болса, арнайы адам жұмсау арқылы атқаруға құқылы. Банктердегі  есеп шоттары бойынша операцияларды  тоқтату (кірістерден басқа) Қазақстан  Республикасының заңына сәйкес, шот  иесінің ақша қаражаттарының жұмсалынбауына (тосқауыл қою) немесе алуға тыйым  салу құқығы бар уәкілетті органдардың  тиісті шешімдерінің негізінде жүзеге асады. Банктегі есеп шоттары бойынша  операциялардың жаңартылуы осы шешімдерді (қаулыларды) қабылдаған тиісті органдардың  жазбаша хабарландыруының немесе қаулыларының негізінде жүзеге асырылады.

      Жаңадан ашылатын заңды тұлғалар Казақстан  Республикасының заңына   сәйкес жарғылық капиталын төлегенін қуаттайтын кұжаттарды ұсынуы тиіс, ол үшін банк келісім-шарттың негізінде оларға уақытша жинақ шоттарын ашады. Ал мемлекеттік тіркеуден өткен соң заңды тұлғаға ағымдағы шоттар ашады.

      Ағымдағы  және басқа да шоттарды рәсімдеу үшін банкте келесі құжаттар пайдаланылады.

      Қолма-қол  ақша жарнасына берілетін хабарлама (10-қосымша). Шот иесінің банктегі шотына қосып есептеу үшін түсім қаражаттарын және қолма-қол ақшамен салынатын басқа да сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы. Хабарлама сиямен бір дана етіп жазылады; қабылданған ақшаға банк түбіртек береді және ол кассаның шығыс ордеріне қоса тіркеледі.

      Ағымдағы  банктік шоты бойынша операциялардың есебі 1040 "Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты" шотында жүргізіледі. Субъектілер шоттары бойынша банк екі дана етіп бет есебін ашады. Бірінші дана бет есептің көшірмесі болып табылады және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші субъектіге беріледі, екіншісі — бет есебі болып қалады.

      Көшірме атқарушының қойған қолымен және банктің "көшірме үшін" мөрінің  таңбасымен (оттискісімен) расталынады.

      Көшірмелердегі  әрбір түзету атқарушы мен бас  бухгалтердің немесе оның орынбасарының  қойған қолдарымен куәландырылуы және банк мөрінің таңбасымен бекітілуі  тиіс. Көшірмелерге қоса тіркелінген  құжаттарда көшірмеге қол қойған операцияны жүргізуші қызметкердің қолымен бірге штамп және осы  кұжаттардың бет есебі бойынша  келтірілген жазбалардың күні    (датасы) көрсетілген календарлық  штемпелі қойылуы тиіс. Көшірмелер бірінші немесе екінші болып қол  қою құқығы бар адамдарға субъектінің  келісімі бойынша бекітілген мерзімде беріледі. Көшірмелер субъектілерге  пошта арқылы жіберілуін немесе банк клиенттері үшін қолайлы жерде орналастырылған абоненттік жәшік арқылы жіберілуі мүмкін.

      Клиент  өкілінің көшірмені алғаны жөнінде  бет есепте немесе жеке карточкада қойған қолы болуы керек.

      Банк  көшірмелері оған қоса тіркелген  құжаттармен тексеріледі. Банктің қате аударған сомаларының мән-жайын анықтағанға дейін 1040 - "Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты" шоты кредитінен 1280 - "Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек" шотының дебетіне есептен шығарылады, ал есепке алынған сомалар 1040-шоттың дебеті және 3390 - "Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек" шотының кредиті бойынша көрініс табады.

      Заңды тұлға — шот иесін тарату немесе қайта ұйымдастыру кезінде немесе заңды тұлғаның шотын бір жылдан астам, ал жеке тұлғалардың шотына үш жылдан астам кезеңде ақша келіп  түспеуіне байланысты банк шоттары  жабылады,  ал басқа жағдайда оны  жабуға тыйым салынады.

      Банкідегі есепшот жабылғаннан кейін, субъект  осы жөнінде он күндік мерзім ішінде шот иесінің банкідегі есепшоты жабылғандығы туралы хабарлама жасауы тиіс.

      Есепшот жабылған кезде сондай-ақ, иесінің  аты немесе есепшоттың нөмірі өзгергенде — шот иесі қолдарындағы пайдаланбаған  чектерді банкке қайтаруы керек.

      Ағымдағы  банктік шот бойынша мынадай шаруашылық операциялар көрініс табады:

• 1040 - "Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты" — шоты дебеттеліп, мына төмендегі шоттары кредиттеледі;

      1010 - "Кассадағы теңгемен ақша  қаражаты" шоты - кассадан келіп  түскен түсім және депоненттелген еңбек ақы сомасы;

      1210 - "Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі" шоты — сатылған өнім, жұмыс пен қызмет төлемақысына;

      4410 - "Алынған ұзақ мерзімді аванстар", 3510 - "Алынған қысқа мерзімді  аванстар" шоттары - сатып алушылар  мен тапсырыс берушілерден алынған  аванстарына.

• 1040 - "Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты" шоты кредиттеледі де, мына шоттар дебеттеледі:

      3310 - "Жеткізушілер мен мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек" шоты - лынған өндірістік қорлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін жабдықтаушылар мен мердігерлердің акцептелген шоттарының төлемақысына;

      1010 - "Кассадағы теңгемен ақша  қаражаты" шоты - еңбек ақыға, іс-сапарларға  және басқа да шығыстарға жұмсауға  арналған кассаға алынған сомасына;

      2021 - "Акциялар", 2022 - "Облигациялар", 2023 - "Басқа да қаржылық инвестициялар"  шоттары — сатылып алынған  акциялар (қайта сату үшін), облигациялар, банктердегі депозит шоттарына  салынған салымдарына;

      1610 - "Берілген қысқа мерзімді  аванстар" шоты — жабдықтаушылар  мен мердігерлерге төленген аванс  сомаларына;

      3010 - "Қысқа мерзімді банктік қарыз", 3020 - "Қысқа мерзімді алынған қарыз" шоттары — есеп айырысу шотынан өтелген банк несиелері мен заем қаражаттарының сомасына;

      3130 - "Қосылған құн салығы", 3140 - "Акциздер" шоттары - салықтар  бойынша бюджетке төлемдер төленгенде;

      3110 - "Төлеуге тиісті корпорациялық  табыс салығы" - бюджетке корпоративтік  табыс салығын төлегенде. 

      4.3. Ақша қаржысын, құнды қағаздарды және есеп берудің бланкілерін түгелдеу. 

      Кассаны түгелдеу кезінде кассада тұрған ақша белгілері мен басқа да құндылықтардың нақты бар болуы тексеріледі. Қатаң есептегі бланкілер де тексеруден өткізіледі. Кассадағы ақша белгілері  мен басқа да құндылықтардың нақты  бар болуын есептеу кезінде қолма-қол ақшалар, құнды қағаздар (акциялар, облигациялар, чектер, вексельдер, коносаменттер және заңға сәйкес құнды қағаздар ретінде шығарылған басқа да құжаттар) және ақша құжаттары (маркілер, демалыс үйлеріне және санаторийлерге жолдама, авиабилеттер және т.б.) есепке алынады. Кассадағы қолхаттар есепке алынбайды, яғни олардағы көрсетілген ақшаның сомасы қалдыққа қосылмайды; кассада осы кәсіпорынға тиісті емес ақша қаржылары және басқа да құндылықтардың бар болуы жөніндегі кассирдің мәлімдемесі қабылданбайды.

      Түгелдеу  актісінде ақша қаржысының бар болуы  түгелдеу күні жасалған есепке алудың мәліметтерімен салыстырылады және нәтижесі анықталады. Кем шығу немесе артық шығу табылған жағдайда актіде оның пайда болу себебі және сомасы көрсетіледі.

      Кәсіпорын кассасында сақталатын құнды қағаздар мен ақша құжаттарын түгелдеу оларды парақтап қайта есептеу жолымен  жүргізіледі. Тексеріс құжаттардың  жекелеген түрлері бойынша актіде атауы, нөмірі, сериясы және нақтылы  бағасы көрсетіліп жүргізіледі 

      Жол үстіндегі ақша қаражаттарын түгелдеу осы шотта тұрған сомаларды: банк мекемелері, байланыс бөлімшелері берген квитанцияларының деректерімен бірге  түсімді өткізу кезінде, банк инкоссарторларына  түсімді өткізуге берілетін жолдама  тізімдемесінің көшірмесін өткізу кезінде  және т.с.с; бас кәсіпорынға аударылған сомалар бойынша немесе керісінше  одан түскен сомалармен қатар олардан  мерзімі, тапсырманың нөмірі, сомасы және аударымды қабылдаған банк мекемесінің  немесе байланыс бөлімшесінің атауы  көрсетіліп, түскен мәлімдеме (авизо) деректерімен бірге салыстырылып тексеру арқылы жүзеге асырылады.

      Банктерде ағымдағы, валюталық және арнайы шоттарда тұрған ақша қаражаттарын тізімге алу, кәсіпорын бухгалтериясының деректері  бойынша берілген деректермен салыстырып тексеру арқылы жүзеге асырылады.

      Ақша  қаражаттарын, құнды қағаздарды және қатаң есеп беру бланкілерін түгендеу олардың қалдықтарымен салыстыру  арқылы жасалады.

      Ақша  қаражаттарының және құнды қағаздардың  артық шыққан сомалары кіріске алынуға  тиісті: ол кезде 1030, 1071, 1010, 1020 шоттары  дебеттеліп, 6160 шоты кредиттеледі.

      Кем шыққан ақша қаражаттары мен құнды  қағаздар өтеуі үшін материалды жауапты тұлғаның есебіне шығарылады:

      1410 шоты дебеттеліп, 1030, 1071, 1010, 1020 шоттары  кредиттеледі.

      Егер  де кінәлі тұлғалар табылса, онда 1410 шоты кредиттеліп, 1250 шоты дебеттеледі,  яғни 1410 шоты жабылады.

      Егер  де кінәлі тұлғалар табылмаса, онда кем  шыққан сомасы 1410 шотының кредитінен, 7210 шотының дебетінен есептен шығарылады.

5. Ағымдағы  банктік және арнайы шоттарда ақша қаражаттарының есебін жетілдіру.

 

      Нарықтық  экономикадағы бухгалтерлік есептің  ролі мен маңызын, сондай-ақ оны одан әрі қарқынды дамытудың қажеттілігін ескере отырып, 1998 жылдың 28 қаңтарында Қазақстан Республикасы Президентінің  Жарлығымен бекітілген, «1998-2000 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында  бухгалтерлік есеп пен аудитті дамыту және жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы»  қабылданды. 2003 жылдан бастап халықаралық  қаржылық есеп беру стандарттары енгізілуде.

      Бухгалтерлік  есеп стандарттарын және бухгалтерлік есепті копьютерлендіру мәселелерін, ішкі бақылауды, тәуелсіз аудитті дамыту, кәсіби бухгалтерлер институтын құру проблемаларын, сондай-ақ бухгалтерлік есеп пен аудит саласындағы халықаралық  ынтымақтастық мәселелерін енгізетін, бухгалтерлік есеп пен аудитті дамытудың  біртұтас әдістемелік тұжырымдамасын жасау бағдарламаның негізгі  бағыттары болып саналады.

      Бухгалтерлік  есеп және аудитті дамыту тұжырымдамасы  заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер  бухгалтерлік есебінің негізін, қаржылық есеп беру, тапсыру және жариялау ережелері  мен келістерін айқындап, республикадағы бухгалтерлік есеп жүйесінің халықаралық  жүйеге, сондай-ақ осы жүйені ТМД  елдері жүйесінде бірігуіне ықпал  етуі тиіс.

      Түбегейлі экономикалық қайта жаңарулар талаптарына  жауап беретін бухгалтерлік есептің  жаңа жүйесін жасау мен оны  енгізуді қамтамасыз ету, халықаралық  байланыстарды кеңейту және Қазақстан  Республикасының ұйымдары қажетті  қаржылық ақпараттармен қамтамасыз ететін әлемдік қауымдастыққа бірігуі, сондай-ақ бухгалтерлік есеп пен аудит  саласындағы мамандардың кәсіби шеберлігін арттыру бағдарламасының  негізгі мақсаты болып саналады.

      Экономика саласындағы мамандар, оның ішінде, бірінші кезекте, бухгалтерия қызметкерлері  есепке алудың және есеп берудің барлық жүйесін жақсы білулері, оларды оңайлатуды қарастыру қажет, субъект қызметін бухгалтерлік және салықтық есепке алуды  ұйымдастырудың ережелерін, нұсқауларын  және басқа нормативтік актілерін  қатаң сақтаулары керек.

      Экономиканың  барлық саласындағы кәсіпорындардың  иелері мен еңбек ұжымдары шикізат  пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге (ұлғайтуға), оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айрықша бағаламауға болмайды.

      Нарықтық  экономикаға бухгалтерлік есептің  рөлі мен маңызын, сондай-ақ оны одан әрі интенсивті дамытудың қажеттілігі  ескеріле отырып, Қазақстан Республикасы халықаралық есеп стандарттарына толығанан  көшуге шешім қабылдады. Осы бағдарламаға сәйкес, ағымдағы банктік шоттардағы, корреспонденттік шоттардағы, арнайы банк шоттарындағы ақша қаражаттарының қозғалысын есепке алуды жетілдірудің де маңызы өте жоғары. Сонымен қатар, ағымдағы банктік шоттардағы, корреспонденттік шоттардағы, арнайы банк шоттарындағы ақша қаражаттарының қозғалысын есепке алуды жетілдіру мен жеңілдетудің тағы бір жолы – бухгалтерлік есептің компьютерлендірілуі. Бұл экономика саласының мамандарының қызметін одан сайын жеңілдетіп, жұмыс өнімділігін арттырады, сонымен қатар операциялардың орындалуын жеделдетеді.

      Бухгалтерлік  есепті жетілдіру – серпінді дамып  отыратын процесс және ол қоғам дамуымен тікелей байланысты.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды

 

      Осы курстық жұмыстың басты мақсаттары болып:

• ағымдағы банктік және арнайы шоттардағы ақша қаражаттарының есебінің маңызын, принциптері мен міндеттерін;
• кассалық операцияларды жүргізу тәртібі және оларды құжаттық рәсімдеуді, кассалық кітаптарды жүргізу тәртібі және кассалық есеп беруді жасау, кассадағы теңгемен ақша қаражаттарының синтетикалық және талдау есебін жүргізу, нәтижесін шығару мен есепке алу тәртібін;
• ағымдағы банктік және арнаулы шоттарды ашу, жүргізу және жабу тәртібі, есеп айырысу және арнаулы шоттар операцияларын құжаттық ресімдеу, ағымдағы банктік және арнаулы шоттар операцияларының синтетикалық және талдау есептерінің түсінігін ашып көрсету.

      Ақшамен операциялар жасау есебі І  «Ақша қаражаттары» бөлімінің шоттарында жүзеге асырылады. Ұлттық және шетел  валютасындағы ақша есебі ерекше түрде 1010 «Кассадағы теңгемен ақша қаражаты»  және 1020 «Кассадағы валютамен ақша қаражаты» шоттарында жүргізіледі.

      Барлық  шаруашылық жүргізуші субъектілер  өз ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің  тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте, осы  мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкісінің нормативтік кұжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен  есептесуді жүзеге асырады. Егер де заңды  тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз  тәртіпте есеп айырысуларды жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды  тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле (контракт, келісім-шарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы 4000 АЕК-тен аспауы керек.

      Ақша  қаражаттарын сақтау үшін және заңды  тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары — бұл банк пен  клиенттер арасындағы келісім-шарттың  қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары  теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып бөлінеді.

      Банктердегі ұйым ақшасы халықаралық қаржылық есеп стандартының жоспары бойынша келесі шоттарда есепке алады:

• 1040 «Ағымдағы банктік шоттардағы теңгемен ақша қаражаты»;
• 1050 «Ағымдағы банктік шоттардағы валютамен ақша қаражаты»;
• 1060 «Депозиттік банк шоттарындағы ақша қаражаты».

      Банк  саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы секторының бірі болып табылады. Еліміздің жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуінің өзі қоғам  өмірінің барлық салаларына үлкен өзгерістер алып келді. Бүгінгі күні банктегі бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде басты  орын алады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қолданылған әдебиеттер: 

1. Радостовец  В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В. - «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Алматы: Центр-аудит, 2003 ж., 656 б.
2. Міржақыпова С.Т. – «Банктегі бухгалтерлік есеп», - Алматы: Экономика, 2004 ж., - 710 б.
3. Кеулімжаев К.К. – «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері», - Алматы: Экономика, 2006ж., - 384 б.
4. Мырзалиев Б.С. – «Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру», - Алмтаы, 2006 ж., - 163 б.
5. Муравицкая, Лукьяненко – «Бухгалтерский учет», - Москва: Кнорус, 2005 ж., - 528 с.
6. Глушков И.Е. – «Бухгалтерский учет на современном предприятии», - Москва: Кнорус, 2000 ж., - 830 с.
7. Жакупова О.М. – «Бухгалтерлік есеп принциптері 2» оқу-тәжірибелік құралы, - Қарағанды, 2003 ж., - 235 б.
8. Нұрғалиева Р.Н. – «Аралық қаржылық есеп ІІ бөлім», - Қарағанды, 2005 ж., - 244 б.
9. Баймұханова С.Б., Балапанова – «Бухгалтерлік есеп» (оқу құралы), - Алматы: Қазақ университеті, 2001 ж.
10. Кеулімжаева Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенова Н.А. – «Бухгалтерлік есеп принциптері», - Алматы: экономик-с, 2003 ж.
11. Китебаева К.Ә. – «Бухгалтерлік есеп принциптері», - Қарағанды, 2002 ж.
12. Попова Л.А., Нурхалиева Д.М., Омашева А.Б. – «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп», - Қарағанды, 1998 ж.
13. Толпаков Ж.С. – «Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі», - Қарағанды, 1999 ж.
14. Күйімжанов Қ.К. – «Бухгалтерлік есеп принциптері», - Алматы, 2003 ж.
15. Разливаева Л.В. - «Басқарушылық есеп», - Қарағанды: ҚКЭУ, 2003 ж.
16. «Халықаралық қаржылық есеп стандарттары», - Қазақстан Республикасы Қаржы министірінің 2005 жылғы 22 желтоқсандағы №427 бұйрығымен бекітілген.

   
 
 
 
 
 
 

1-қосымша 
 
 
 

Өтінім

аккредитивке 
 

________________________________________________________ пайдасына

                                     ^{(өтініш берушінің  атауы)}

_________________________________ міндеттемелерін қамтамасыз ету  үшін

                                     ^{(бенифициар атауы)}

«___» ______________ 200__ж.                           _____№ келісімшарт негізінде

__________________________________________________________________

^{(өтініш  берушінің міндеттемесіне  сипаттама: тауары, қызметі үшін ақы  төлеу)}

бойынша міндеттемені қамтамасыз ету үшін «___» ______________ 200__ ж.

дейін ______________ мерзімге _________________ сомада _______________

«___» _________ 200__ж. аккредитив беруіңізді сұрайды. 

Келісімшарттың  жалпы сомасы _______________________________________

Өтеу  немесе орындау уақыты ________________________________________ 
 

Аккредитив  сомасын қамтамасыз ету үшін ұсынамыз ____________________

__________________________________________________________________

                             ^{(меншік құқы кепілберушіге  тиесілі мүлік,  қарсы кепілдеме,  депозит)} 
 
 

                                          Басшы ______________________

                                          Бас бухгалтер ________________ 

                              Мөр 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2-қосымша 

Шот ашу үшін ӨТІНІШ 

__________________________________________________________________

      Кәсіпорынның, ұйымның, мекеменің аты _________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________

                              ^{(толық  және анық)}

      Неігзгі қызмет түрі ____________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________

      Банктік шоттың _______________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________ валютада ашылуын сұраймыз.

(ҚР  ҰБ-ның бізге белгілі және біз  үшін міндетті күші бар нұсқаулары  негізінде) 
 
 

МӨР                    Басқарушы: ________________________      (қолы)

                             Бас бухгалтер ______________________       (қолы)

                 «___»  _______________ 200__ ж.

__________________________________________________________________

Банк  белгісі

Шот бойынша  операция жүргізу шот ашу құжаттарының рәсімделуін тексерді:

_____________________________

                           ^{(заңгер)}

      Бас бухгалтер:

      Рұқсат  беремін                                             __________________________

     Басқарушы: __________________________ 

     Шоттар  ашылды 

Валюта  түрі	Дербес шот  №

 
 

     «___» _____________ 200__ ж. 
 

3-қосымша

Алушы банкке түсті

 
 
 

Төлем құжаты № ___

«___» _______________ 200 ___ ж.

^{(жазылу  күні)}

                                                                 Сома

Ақша  жіберуші (атауы) СТН Алушы-банк Бенефициар (атауы) СТН Бенефициар  банк Делдал-банк	ИИК	КОД*
	БИК
	ИИК	КБЕ**
	БИК
	БИК
Сома  жазбаша:
Тауарды (қызмет көрсетуді) алу күні Төлем мақсаты (тауардың істелген жұмыстың атын көрсету, __________________________________________ көрсетілген қызмет, тауардың нөмірі мен күні __________________________________________ келісімшарттың  және басқа деректемелердің  құжаттары, нөмірлері, күні			Төлем мақса-тының  коды ***
			Бюджет  жіктемесінің коды
			Валюталау күні

 
 

               Алушы банкпен өткізілді

М.О. (Ақша жіберуші қолы)  «___» ____________ ж.

                                                  _________________

                                                   _________________  (жауапты атқарушы қолы)

      ^{(мөртаңба  орны)} 
 
 
 
 
 
 
 
 

4-қосымша 
 
 

________________ теңгеге Вексель

^{сомасы  цифрмен}

_________________________________           Аударма вексель (тратта)

^{вексель жасалған күні, орын}                                                                       Аваль үшін (вексельдік кепіл)

_________________________________           Кім үшін берілді:

^{(төлем  жасаушы толық  аты мен мекен-жайы)}

кәсіпорыннан (азаматтан) осы вексель           Авалінің қолы _______________

үшін мына мөлшерінде ақша Күні _______________________

төлеуді сұраймын _________________

                                      ^{(сомасы}

_________________________________

                              ^{жазбаша түрде)}

тікелей кәсіпорынға (азаматқа) ______

_________________________________

^{(алушының  толық аты мен  мекен-жайы)}

немесе оның бұйрығы бойынша кез 

келген басқа  кәсіпорынға (азаматқа).

_________________________________           Акцепті (төлем жасауға,

                                                                             қабылдау үшін

Бұл вексель  мынадай мерзімде                        қабылданған сомасы __________

төленуге тиіс:_____________________           ____________________________

                                             ^{ұсынған кезде.}

_________________________________           Акцепанттың қолы ___________

^{ұсынылғаннан  кейін (немесе жазылғаннан}   күні ________________________

_________________________________

^{кейін осындай уақытта, белгілі бір күн)}

Төлем жасау  орны болып ___________

                                                                     ^{(қала, село және т.б.)}

Вексель берушінің  аты мен 

мекен-жайын _____________________

_________________________________

Кәсіпорынның  атынан вексельге қол

қойған адамның  лауазымының 

атауы ____________________________

Вексель берушінің  қолы ____________

Кәсіпорынның  мөрі 
 
 
 
 

5-қосымша 
 

Ақша жіберуші банк қабылдады «___» _________ 200 __ ж.

Қабылдау уақыты: 

Төлем-талап  тапсырмасы № ___

«___» _______________ 200 ___ ж.

^{(жазылу  күні)}

                                                                 Сома

Ақша  жіберуші (атауы) СТН 600000000002 Ақша  жіберушінің банкі Бенефициар (атауы) СТН Бенефициар  банк Делдал-банк	ИИК	КОД*
	БИК
	ИИК	КБЕ**
	БИК 190501306       БИК
		төлем мақсаты  коды	***
Сома  жазумен: Тауарды (қызмет көрсету) «___» ____________ 200__ ж. Төлем мақсаты  (тауар  аты, жасалған жұмыс, көрсетілген  қызмет, келісімшарт және басқа  деректемелерінің нөмірін, күнін  көрсету)

 
 

     Алушы банкпен өткізілді.

Мөр (Бенифициар қолы)           «___» _____________ ж.

                                                  __________________

                                                  __________________  (жауапты атқарушылар  қолы)

      ^{(мөртаңба  орны)}

«Акцепт орны»

___________________________

^{Мөр. (Ақша жіберуші қолы)}

«___» ____________ 200 __ ж.

_{Акцепт  күні} 
 
 
 
 

6-қосымша 
 

ТІЗІЛІМ (РЕЕСТР) № _____

төлем-талап  тапсырмасы

________________________________________________________

^{(Бенефициар  атауы, коды, СТН)}

«___» ________ 200 __ж.                        Жалпы сома ______________________

                 ^{(жазылу күні)}                                         Төлем-талап тапсырмасының саны ___ 

Бенефициар  банкі _________________    _________________ қаласында

БИК ________________________________

Бенефициар  ИИК _____________________ 

№	Талап тапсырма №	Талап тапсырмасы күні	Сома
1
2
3
4
5

 

Бенефициар  банкі қабылдады

«___» ____________ 200 __ ж.

Мөр

Басқарушының  аты-жөні____________ Қабылдау уақыты _______

                                 қолы____________

                                         ____________________________________

^{(жауапты  атқарушылар қолы)}

                  Бас бухгалтер аты-жөні _____________________________________

                              қолы_____________

Мөртаңба  орны

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

7-қосымша 
 
 

_________________

          ^{кәсіпорын, ұйым} 

№ __ КАССА КІРІС ОРДЕРІ 

Күні	Айы

 

200 __ ж. 
 

Корреспонднттелген  шоттары, аралық шоты	Талдамалық есеп  коды	Сомасы	Нысаналы мақсаттылығының  коды

 
Кімнен қабылданды  ________________________________________________

                                               ^{(аты-жөні)}

Негіз: _____________________________________________________________

      ^{(жазбаша)} 

Қосымша: _________________________

Бас бухгалтер  ______________________               Алған кассир ____________ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

8-қосымша 
 
 

_________________

           ^{кәсіпорын, ұйым} 

№ __ КАССА КІРІС ОРДЕРІНІҢ

КВИТАНЦИЯСЫ (ТҮБІРШЕК) 

Кімнен қабылданды  ________________________________________________

                                               ^{(аты-жөні)}

Негіз: _____________________________________________________________

      ^{(жазбаша)}

«___» __________ 200 _ ж. 

М.О. 

Бас бухгалтер ______________________               Алған кассир ____________ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

9-қосымша 
 

_________________

           ^{кәсіпорын, ұйым} 

КАССА ШЫҒЫС ОРДЕРІ 

Құжат нөмірі	жасалған күні	Корреспонднттелген шоттары, аралық шоты	Талдамалық есеп  коды	Сомасы	Нысаналы мақсаттылығының  коды

 
 

Берілсін  __________________________________________________________

                                               ^{(аты-жөні)}

Негіз: _____________________________________________________________

      ^{(жазбаша)} 

Қосымша: _______________________

Басшы ________________________   Бас бухгалтер ______________________               Алдым __________________________

«___» ______________ 200 __ж.            ___________        __________________

                                                                                                                    ^{(қолы)                                    (аты-жөні)}

Төл құжаты бойынша _______________________________________________

                                                                                                          ^{(№, берілген күні)}

Берген кассир ________________________________ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

10-қосымша 
 
 

Нақты ақша жарнасына берілетін СТН 

№ ___ ХАБАРЛАМАСЫ

«___» __________ 200 __ ж. 

      Аударған  құны

Кімнен _________________________ КОД  № ______ шотқа 

Бененфициар банкісі _____________

Бенефициар ____________________ КБЕ _____________ 
 

________________________________

                         ^{(сомасын жазумен  жазу)}

                                                                                                 Бухгалтер _________

Жарна арналымы          КНП                    ____________     Ақшаны тексерген

                                                                                                 кассир ____________

Салушының қолы                                     ____________