Ауыл шаруашылығындағы бухгалтерлік есептің ерекшеліктері

Ауыл  шаруашылықтағы  бухгалтерлік  есептің  ерекшілігі.»

     Ауыл  шаруашылығынан (АШ) алынған өнім мен  шығындары туралы акпараттар 8110 шотта  жинакталады. Ол өнеркәсіп, кұрылыс  және басқа кәсіпорындардын жанынан  қүрылады, онын максаты сүтпен, етпен, жеміс-жидекпен және т.б. ауыл шаруашылық онімдерімен кажеттілігін камтамасыз ету болып табылады.

Ауыл  шаруашылық өнімдерінің шығымын  және шығындарын есептеу үшін 8010 -"Негізгі  өндіріс» шотынында есепке алынады. Ауыл шаруашылық

өндірісі  негізгі екі саладан тұрады: өсімдік шаруашылығы, мал шаруашылығы. Ауыл шаруашылығынын ерекшелігіне байланысты ҚАШ өнімдері жылына бірақ рет - ауыл шаруашылыгының жылы біткеннен кейін калькуляциялаңады. Жыл бойында алынған бүкіл өнімді жоспарлы (есептік) өзіндік құны бойьшша бағалап, жыл соңында есеп беру калькуляциясы жасалғаннан кейін нақты өзіндік құнына дейін жеткізіледі, яғни тиісті калькуляциондык айырмасына (+,-) түзетулер жасалынады.

Сонымен қоса, көптеген ауыл шаруашылығының өнімдері тауарлы өнім болып табыла бермейді (яғни, сатылмайды) демек олар келесі өндірістік кезеңге өтеді.

Атап  айтсак, олардың қатарына: тұқым, мал  азығы,  материаддар, негізгі табынды  толыктыратын мал төлдері жатады.

Жоғарыда  айтылғандардан мынандай қорытынды  шығады: мысалға, "Өсімдік шаруашылығы" және "Мал шаруашылғы" шоттарының дебеті — есептік кезенде жасалған шығындар мен аяқталмаған өндірісті көрсетеді, ал кредиті — алынған өнімді көрсетеді. Жыл соңында аталған шоттардағы аяқталмаған өндіріс түгендеудің көмегімен анықталып, ол калдық келесі жылға өтеді. Енді біз "Өсімдік шаруашылығы" мен "Мал шаруашылығы" шоттары бойынша жасалатын есепті қарастырып көрейік

Өсімдік шаруашылығынан алынган  өнім мен шыгынныц есебі. Өсімдік шаруашылығынын өнімінін шығымы мен шығыны дақылдар топтары бойынша жүреді, мысалға:

-  дәнді дақылдар: күздік дәнді дақылдар; бидай, кара бидай, арпа, жаздық бидай, сүлы т.б.

-  техникалык  дақылдар: мақта, қант қызылшасы,  күнбағыс, темекі т.б.

-  картоп, көкөніс, бақша дақылдары: картоп, қарбыз, помидор, сәбіз, капуста,  кияр, пияз, аскабақ т.б.

- мал  азыгы дакылдары: тамырлы жемістер (сәбіз, қызылша), бакша дакылдары,  сүрленген жүгері, бір жылдық  өсімдік, көп жылдьгк өсімдік,  шабынды дақылдар (шабындық шөп)

-  теплица  топырағында өсірілетін көкөніс  шаруашылығы : кыстық және көктемдік  теплицалар; өсімдіктерді топыраксыз өсіру т.б.

Өсімдік шаруашылықта өндірілетін өнімдерді  есепке алу ушін мынандай бухгалтерлік кұжаттар толтырылады:

-Астық   бидайды еспке алу ушін алғашқы  кұжат- өнімді танаптан шығару  путевкасы. Комбайыншы путевканы  3 данада өзі толтырып. Бірінші және екінші  данасын жүргізушіге, үшінші данасын  өзінде қалдырады. Жүргізушіден тоқ менгеруші бидайды қабылдап алады, бидайдын нақты салмағын дәл анықтап путевкаға жазады. Күнделікте  путевка бухгалтерияға тапсырылады.

-Ауыл  шаруашылықта өндірілген астық бидайдын бір бөлігін тұқымға қалдырады. Оларға арнайы құжаттар толтырылады:(акт на засыпку семенного материала) тұқымды материалды жинақтау актісі.

Ауыл  шаруашылықта өндірілген қосымша өнімдерді  мал азық ретінде пайдаланады: шөп, сабан жұгері т,б.

Талдамалық  есепті жеке дақылдардын түрлері  бойынша жүргізеді:

• Астық бидай:бидай, арпа, сұлы,
• Техникалық дақылдар: лен,соя, темекі
• Бахчевые:қарбыз, қауын, асқабақ.
• Көкөністер: қияр, помидор,перец, кабачки т.б

  Мал шаруашылығынан алынатын өнім мен шыгынның есебі келесі мал түрлері мен топтары бойынша жүреді:

- ірі  қара: сүт алынатын табындар (негізгі  табын, барлық жастағы мал төлдер  және ет алынатын бордақыда  тұрған ірі малдар), табындар (негізгі  табын, 8 айлык мал төлдері және  бордақыда тұрған ірі малдар);

- шошка  өсіру шаруашылығы: негізгі табын, 2 және 4 айлық торайлар, 4 айдан жоғары  торайлар және бордақыда тұрған  шошқалар;

-    қой шаруашылығы: жүн және ет  беретін кой шаруашылығы, қаракөл  елтірісін беретін қой шаруашылығы;

-  жылқы,  түйе шаруашылығы (асыл тұқымды, сүтті, табынды); негізгі табын, төлдер;

-  жұмыс  күші ретінде пайдаланатын мал  төлдерін өсіру: жұмыс аттары, түйелер,есектер;

-  аң  өсірушілік кәсібі: негізгі табын  (түлкі, поляртүлкісі, ақтүлкі, бүлғын, су тышканы т.б.), төлдер (аңтүрі бойынша);

-     қоян өсіру шаруашылығы. Шығынның  есебі түтас сала бойынша жүреді.

-     қүс шаруашылығы. Әтеш: ірі табын  және төлдер; қаз: ірі табын  және төлдер;

күрке тауык: негізгі табын және төлдер; мысыр тауығы: негізгі табын және төлдер; жүмыртқа инкубациясы (жумыртка түрлері бойынша);

-    ара шаруашылыгы. Есеп бағыттары  бойынша жүреді: ара өсіру бағыты  бойынша; ара балын шыгару бағыты  бойынша; ара ұрықтануы бойынша;

-    балық шаруашылығы. Шығыны сала  бойынша түтас жүреді. Егерде  балықты өсіретін жер болса,онда оның есебі "Тауарлы балықты өсіру","Үяда өсіру" шоттар бойынша жүреді;

-  жібек  шаруашылыгы. Шыгын есебі сала  бойынша түтас жүреді.

Мал шаруашылығы  шығындарын есептеу үшін келесі баптардың  номенклатурасы пайдаланылады:

1. "Негізгі  және қосымша жалақы, жалақыдан аударылатын аударымдарымен бірге" — мал шаруашылығымен тікелей айналысатын еңбеккерлерге есептелген, негізгі және қосымша жалақы, әлеуметтік салыгы (13,2%).

2. "Мал азығы". Малдар үшін кәсіпорынның өзі дайындаған және сатып алынған жем мен шөптердің құны.

3."Сабан,  көн" (малдын астына төселетін  көң). Малдьі күтіп бағу үшін  жүмсалған сабан мен көңнің  күны.

4"Автотранспорт  және тракторлардың тасымалдау  жүмысы". Мал шаруашылығында пайдаланылатын  автотранспорттар мен тракторлардың  қызметінің қүны (өз транспорттарынын да, сырттан тартылған транспорттарының да көрсеткен қызметін коса алғанда).

5."Су  мен электр энергиясы". Малды  күтіп ұстау үшін тұтынылған су мен электр энергиясының қүны.

6."Негізгі  қүралдың амортизациясы". Мал  шаруашылығында пайдаланатын негізгі қүралдар бойынша жасалатын амортизациялық аударымдар.

7."Негізгі  қүралды жөндеу". Мал шаруашылығында  пайдаланатын негізгі күралдарды  жөндеуге кеткен шығындар (ағымдағы  және күрделі жөндеу)

8. "Басқа  да негізгі шығындар". Жоғарыда  келтірілген калькуляциялық баптарда көрініс таппаған басқа да шығындар кіреді.

9."Үстеме  шығыстар". Мал шаруашылығын ұйымдастыру  бойьшша жұмсалатын шығындар.

10."Мал  өлімінен алынған жоғалту"  — ірі мал мен төлдердің,  сондай-ак бордакыда тұрған малдардың  өлімінен келетін зияндар (жоғалтулар). Бірақ бұл арада кінәлі адамдардын (тұлғалардың) және табиғи апаттардың әсерінен болған жағдайлар косылмайды.

Мал шаруашылығындағы әрбір саланың ерекшелігіне қарамастан негізгі мал өнімдерінің өзіндік  құнын анықтаудың жалпы сызбасын жасауға болады.

Жалпы шығыннан келесі жылға өтетін шығындар мен қосымша өнімнің құнын  алып тастап, мал шаруашылығынан алынған  өнімге (жалпы өнімге) бөлсек, негізгі  өнімнің өзіндік құнын аламыз (бұл арада өлген маддар есепке алынбайды). Мал шаруашылығында өнімнің өзіндік қүны есептейтін объектісі мен шығын есебінің  объектісі, әдетге, сәйкес келмейді. Мысалга, ірі кара мал бойынша шыгыи есебі малдын  басына, жасына қарап жүргізіледі, яғни есеп объектісі ретінде, ал өзіндік құнды есептеу, үшін, яғни калькуляциясын жасау үшін оның сүті, төлі, киы (тезегі) алынады.

Егер  де бір мал түрінен екі онім түрі алынатын болса, онда өсімдік шаруашылығындағыдай  коэффициенттер пайдаланылады.

Аяқталмаған өндірісті түгелдеу

     Аяқталмаған ендірісті түгелдеудің мақсаты  өнімнің өзіндік күнын жоспарлау, есепке алу және калькуляциялау жөніндегі ережелер мен тиісті салалық нұскауларына сәйкес оның көлемін және іс жүзіндегі бағасын анықтау болып табылады.

Өнеркәсіп орындарында бөлшектердің, тораптардың, агрегаттардың, артық жиналып, құрастырылып бітпеген буйымдардың іс жүзінде бар-жоғын анықтау; есепке алынбаған акауды табу; аяқталмаған өндірістің іс жүзінде комплектілігіи және күрастыру ісінінбөлшектермен қамтамасызетілуін анықтау; күші жойылган тапсырыстар бойынша аяқталмаған өндіріс қалдығын табу; өндірісте артық жиналып калған бөлшектердің, тораптар мен агрегаттардың және т.б. іс жүзіндегі өзіндік кұнын аныктау кажет.

Түгелдеуді (инвентаризация) бастар алдында цехтарға кажет емес барлык. материалдар, сондай-ақ бүл кезенде өнделіп бітпеген барлық бөлшектер және тораптар мен агрегаттарды коймаларға тапсыру кажет. Аяқталмаған өндірістің

цехтарда  жиналып қалған артық бөлшектер  мен шалафабрикаттарын оларды дүрыс  санауға қолайлы болатындай тәртіпке келтіру керек. Аякталмаған өндіріс қалдықтарын (бөлшектерді, тораптарды, агрегаттарды) тексеру, оларды накты санау, таразыға тарту, өлшеу арқылы жүргізіледі.

Түгелдеу  тізімдері артыкбөлшектердің атауы, олардың дайын болу сатысы немесе дәрежесі, саны немесе көлемі көрсетіле  отырып, әрбір цехбойынша бөлек жасалады.

Жүмыс орындарында түрған өндеуге үшырамаған шикізаттар, материаддар мен сатып  алынған шалафабрикаттар аякталмаған  ондіріс тізіміне енгізілмейді, олар жекелеген бөлек тізімдерге енгізіледі. Түпкілікті ақауға шығарылған бөлшектер  аяқталмаған өндіріс қүрамына енгізілмейді.

Біртекті  емес массадан немесе әртүрлі қоспадан түратын аяқталмаған өндіріс  бойынша (енеркәсіптің тиісті салаларында) түгелдеу тізімдерінде, сондай-ак салыстырмалы ведомостарында екі сандық көрсеткіш: осы массаның немесе коспаның саны және оның күрамына кіретін шикізатта^ мен материалдардың саны (жекелеген атаулар бойьшша) келтіріледі. Шикізатгардың немесе материалдардын саны салалық нүсқауларда белгіленген тәртіп бойынша есепке алынады.

Сонымен қатар, болашақ кезендердің шығындары да түгелденеді. Түгелдеу комиссиясы қүжаттар бойынша 7100 - "Болашақ кезеңдердің шығындары" бөлімшесінің шоттарында көрсетілуге тиісті соманы анықтап,тізімдемеге енгізеді. Бұл белімшенің шоттарында шығындар қалдырылуы мүмкін, олар кәсіпорында әзірленген сметаларға сәйкес қүжатпен негізделген мерзімінде өндіріс шығындарына, не кәсіпорын қаржысыныңтиісті көздеріне жатқызылуы мүмкін.

Түгелдеу  кезінде анықталған аяқталмаған  өндірістің артык қалдықтары жоспарлы (нормативті) өзіндік қүн бойынша  немесе зауыт ішіндегі жоспарлы-есеп бағасы бойынша кіріске алынады:

-    8010- "Негізгі өндіріс" шотьшың дебеті,

-    6010 - "Негізгі қызметтен түскен басқа да кірістер".

Аяқталмаған өидірісті түгелдеу кезінде анықталған жетіспеушіліктері 8010 "Негізгі өндіріс" шотының кредитінен 1430 - "Тағы басқа да" шотының дебетіне жазылады.