Аудиттық жоспарлаудың мақсаты мен қағидалары

Аудиттық жоспарлаудың мақсаты мен қағидалары

Аудитті жоспарлаудың мақсаты. Аудиттің 300 халықаралық стандартының  «жоспарлау»  көрсетілген, жоспарлаудың негізгі мақсаты -  тиімді аудит жүргізуді қамтамасыз ету.  Жоспарлауға байланысты  жұмыстар аудиторға аудиттің қажетті аудандарына  көңіл аударуына  көмек береді,  потенциалды проблемеларды табу мен  бастаған  жұмысты уақытында аяқтау. Сонымен қатар, тапсырысты  аудитор, асистенттер арасында ұтымды бөлумен  эксперттердің атқаратын жұмысын үлестіру. Аудиторға кәсіби жауапкершілікті өзіне алу үшін тексеріс жүргізуге қажетті жеткілікті дәлелдемелер жинау керек. Сонымен қатар, дәлелдемелер құны минималды болу керек. Бұл жоспарлану  жұмыстарына байланысты болады.  Сондықтан әрбір тексеріс үшін аудитор  жоспар құру керек, оның мақсаты:

-                     аудиторлық шаралардың қажетті көлемін анықтау;

-                       тексеріс жүргізу шараларын  бағалау;

-                     аудит жүргізудің сапасын қамтамасыз ету болып табылады.

Аудитті жоспарлаудың  қағидалары.  Аудит жоспары аудит жүргізудің жалпы қағидалары негізінде жасалады, сонымен қағидалар арқылы:

-                     кешенді жоспарлау

-                     үздіксіз жоспарлау

-                     оңтайлы жоспарлау;

Аудиттің кешенді жоспарлау қағидаты жоспарланудың барлық сатылары арасындағы өзара  байланысы мен  келісімділігін қамтамасыз етеді, яғни аудиттің  алдын – ала жоспарланудан, жалпы жоспар мен бағдарлама жасалуына дейін қамтамасыз етеді.

Аудиттің үздіксіз жоспарлау қағидаты аудиторлар тобына арналған есеп қисаптарын анықтайды және жоспарлану сатыларын  бөліп тарату мерзімі бойынша және құрылымдық бөлімдер арасындағы  байланысын қарастырады.

Аудиттің  оңтайлы жоспарлау  қағидаты жоспарланудың нұсқаулығын қамтамасыз етеді, критерийлер негізінде аудиттің жалпы  жоспары мен бағдарламасы үшін оңтайлы нұсқаны таңдап алуына мүмкіндік береді. Оның аудиторлық ұйым  анықтайды.  

1.      Аудиттық жоспарлаудың сатысы

Аудитті жоспарлау сатысы.  Жоспарлау -  аудит жүргізуді мейлінше  парасатты атқаруға  мүмкіндік беретін шара және сондай-ақ тәуелділікті төмендетеьін маңызды жағдайлардың айқындалмауы. Жоспарлау -  аудиторлық іс-шаралар тізімінің жай ғана  механикалық құрастырылымы емес,  кез келген тексеріс жүргізу шараларында қайталынып келіп отырады. Әрбір клиент жеке жоспарлау кезінде ескеру қажет. Аудиторлар өз жұмысын тексеріс  жасаймын деп отырған  ұйымның қызметімен танысудан бастау керек. Ол үшін оны  ұйымдастыру құжаттарын зерттеу, қызмет түрі  мен оған деген лицензиясы, есеп саясаты және т.б.  Басқарушылар мен үйым мамандарымен  ынтымақтасу кезінде қаржылық есептілік  көрсеткіштерін анықтау керек, клиент қызметінің ауқымын байқау үшін қажет. Тек қана  қайта зерттеу нәтижесінде ұйымның алдағы уақыт жұмыстарының үлгілі көлемі  мен  еңбек сыйымдылығын анықтауға болады, сонымен қатар аудит ұзақтығын. Сәйкесінше жұмыс көлемі, оның қиыншылықтары мен  ұзақтығынан аудит  жүргізу құны анықталады.

Жоспарлау шараларын сатылар бойынша көрсетуге болады;

2 –сурет. Аудиторлық тексеруді жоспарлау сатылары.

Алдын ала жоспарлау. Алдын ала жоспарлау сатысы келесі аудиторлық қызмет жағдайларынан тұрады:

-         клиентті таңдау және аудит атқарғаны туралы шешім қабылдау;

-         аудит жүргізу үшін персонал таңдау;

-         жқмыс талаптарымен келісу;

-         аудит жүргізуге клиенпен келісім- шарт жасау.

               Клиентті таңдау аудит атқарғаны туралы шешім қабылдау. Аудиторлық ұйым қажет деп таныған клиенттермен ынтымақтасу міндетті емес, қызмет көрсетуді жалғастыру, егер өзара қатынасты қажет етпесе. Ұйым саясаты жаңа клиенттерді таңдауға байланысты мынандай элементтерді қамтиды:

-         болжалды клиенттің репутациясын бағалау, оның қаржылық жағдайының мықтылығын және бұрынғы аудиторлық ұйыммен қарым-қатынасы;

-         мүмкін болатын клиентке  деген аудиторлық ұйымның тәуелсіз бағасы.

Клиенттер мен қарым-қатынасын жалғастыру туралы сұрақтары   кезеңімен құрастырылады (мысалы, жыл сайын) немес пайда болған ерекше жағдайларда. Тексеру басталу туралы шешім қабылдағаннан кейін оны жүргізу мақсаты мен ауқымы анықталады. Көпшілік аудиторлық фирмалар  өзінің тексеріс жоспарының ішкі құрастырады, клиенттің өзгешелік саласына бейімділігі. Аудиторлық ұйымның ішкі фирмалық стандарты негізінде клиентпен танысуы жоспарлау бланкінде көрсетілу керек. Төменде көрсетілген бөлімшелерден тұрады.

     1. Экономикалық және оның басқаруы туралы жалпы мәліметтер. Аудиттің 310  халықаралық  стандартында «бизнес біліктілігі»  сәйкесінше, «қаржылық есептілікке аудит жүргізгенде аудитор клиенттің бизнесі  жайлы білуі   немесе  біліп алуы   көлемді, жағдайды, операциялар мен  қабылдаған практиканы түсіну және айқынмдау қажеттілікті болуы керек, бұлар аудиторлар бойынша, қаржылық есептілік, тексеріс және аудиторлық есепке маңызды әсер етуі мүмкін» Аудиторлық біліктілік деңгейі, қызмет көрсетуіне байланысты сала, субъект қызметінің жүзеге асыру шеңберінде және экономика туралы жалпы білімі кіреді. Талап ететін білім деңгейі әрқашан субъект басшылығынан төмен болады. Клиент бизнесі туралы білімді игеру үздіксіз және кумулятивті мәліметтерді  бағалау және жинау шарасы,  соынмен қатар  осы білімнің аудиторлық дәлелдемелерге өатысты болуы керек. Мысалы, мәліметтер жоспарлану кезінде пайда болуына қарамастан, ол әдетте соңғы кезеңдерінде толықтырылады және айқындалады, яғни қалай аудитор   клиенттің бизнесі туралы аса толығырақ танысу  шамасына байланысты болады. Субъект және сала туралы білім қайнар көзі үшін де болуы мүмкін:

- аудитордың  бұрынғы субъект мәліметтері мен сол саладағы жұмыс тәжірибесі;

- жұмыс қызметкерлері мен сала және субъект туралы пікірлесу;

- берілген субъектің жұмыс істемейтін компитенттін адамадардан субъект және сала туралы мәліметтер;

- салаға қатысты жариялымдар (стастистикалық материалдар, кезеңдік баспа  статьялары);

- субъектің әкімшілік және өндірістік жағдайларына аудитордың қатысуы;

- Субьектің дайындаған  құжаттары (отырыс протоколдары, жарнама материалдары, өткен жыл бойынша жылдық және қаржылық есептіліктер, субьектің әкімшілік құрамының ішкі есептері, басқару саясаты бойынша басшылық, лауазымдық инструкциялар, сату және маркетинг жоспарлары).

Клиент бизенсін білу аудитордың кәсіби ой – пікірінің негізі болып табылады. Клиент қызметін түсіну және оны сәйкесінше алынған мәліметтерді пайдалану аудиторға:

-         проблемеларды анықтау және тәуекелділікті бағалауға;

-         тиімділікті жоспарлау және аудит атқаруға;

-         аудиторлық  дәлелдемелерді бағалауға;

-         клиентке  қызмет көрсетуді қамтамасыз етуге көмектеседі;

              Клиенттің әкімшілік және өндірістік жағдайларын қарай оның бизнесі мен операцияларын дұрыс түсінуге көмектеселді, себебі  аудитордың қызметкерлер жұмысын бақылауға жіне ір деңгейдегі басқарушылар мен жеке әңгімелесуге мүмкіндігі бар. Аудитте, тәуекел негізінде,  клиент бизнесін тану мен жоспарлауға барлық  аудиторлық шаралардың жартысына жуығы апарылады. Субьект басқапушылары туралы мәліметтер жинау кезінде келесідей аспектілер қаралады:

-         іскерлік абырой  және әкімшілік құрамының жеке өкілдерінің кәсіби тәжірибелігі;

-         жиналыс жүргізу мерзімдері;

-         лауазымды инструкция және міндеттерді енгізу;

-         ішкі аудит жүргізуінің болуы;

-         кадрлар жинақталуы, кадрлар ағымдылығы;

-         қызметкерлер туралы ереже және коллективті келісім – шарт ұсыныны және т.б.

2. Қаржылық  шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштері. Клиенттің ағымдағы жіне болашақтағы жағдайын түсіну үшін  ағымдағы және болашақ рентабельділігі, өтімділігін ( қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеу қабілеті) және капитал жеткіліктілігін(ұзақ мерзімді міндеттемелерді өтеу қабілетттілігі және сәйкесінше  қаржы өсуі)  зерттеу керек.  Алдын – ала жоспарлау бланкінде келесідей сұрақтарды  құрастыру қажет:

- табыс құрылымы мен өсу тенденциясының басқа негізгі экономикалық көрсеткіштерімен байланысы қандай?

- қолма – қол  ақша қаражаттарының  қозғалыс тенденциясы қандай?

- қолма – қол ақша қозғалысы мен табыс арасындағы  айырмашылық нәтижесінің себебі неде?

- қолма – қол ақша қозғалысының сенімді болжау дайындалған ба?

- өтімділікке байланысты қандай ереже болады?

- ұзақ мерзімді жалдық міндеттемелері бар ма? 

- күмәнді талаптар бойынша күрделі соммалар бар ма?

3. Өндірістік шаруашылық қызметі.

- негізгі өндірістік жолдары қандай және қалай олар тапсырыс берумен байланысты?

-  әрбір өнім рентабелділігіне басқарушылық талдау жасай ма?

- қандай негізгі өндірістік жоспарлар ажасалады?

- қандай  өндіріс күштілігімен клиент  жұмыс істейді (толық., толық емес)?

- қандай шикізаттар мен материалдарды сатып алады, сонымен қатар қызмет көрсетуді пайдалану кім негізгі  пайдаланушы  болып табылады?

-  альтернативті  жеткізу көздері бар ма?

-  еңбек даулары бар ма ( қаншалыұты олар  өндірістік- шаруашылық қызметке әсер етеді)?

- өнім  сапасына байланысты  проблемалар болады ма?

- дайын өнімге баға қалай белгіленеді?

- өнімнің сапасына деген жоғары талаптар және жеткізуге байланысты  қатаң шартты келісім – шарттар  бар ма?

               Әрбір тексеріс жасаған кезде сұрақтар шеңбері,  алдын –ала  жоспарлау бланкінде қарастырылған,  клиент қызметінің талаптары мен мүддлеріне байланысты кеміп немесе артып отырады.  Қаржылық есептілікке тексеріс жүргізу үшін аудиторлық ұйым қызметкерлертобын жинақтайды. Аудит жүршізу үшін персонал таңдау  аудитті қамтамасыз ету үшін   мұқияттылықты  талап етеді. Аудиттің техникалық және кәсіби сапаға сәйкестігі бар тұлғалар жүзеге асыра алады. Кең ауқымды міндетті  аудиторлық тексеріс жүргізу кезінде оның басқарушысы бірнеше  қызметкерлер, сонымен қатар заңдар мен салықтық сұрақтар бойынша кеңес берушілер және басқа да мамандардың қатысуына болады.  Аз ауқымды аудитте  бір- екі штаттық жұмысшылары жеткілікті.

Жұмыс талаптарымен келісу. Клиент пен аудитор арасындағы келісім – шарт 4 статья ҚР – ның  «аудиторлық қызмет туралы» заңына сәйкес қарастырылады. Әрбір келісім – шарттың қорытындысы алдын – ала келіссөзде қаралады.  Аудит  жүргізу туралы келісім болғанда екі жақ жұмыс талаптары бойынша жазбаша құжат ұсынуға міндетті. Аудитор клиенттің қойған талаптарымен келіскен жағдайда оның  қойғвн талаптары мен қанағатын анықтау қажет, сонымен қатар аудит жүргізуге байланысты ұйымдастырушылық сұрақтарды қарастырылады. Ол үшін  клиент аудиторлық  ұйымның мекен -  жайын ресми түрде  аудит жүргізу туралы ұсынысын  келісім - хат арқылы жібереді немесе сәйкесінше қызмет көрсету. Бұндай хат ерікті түрде құрылады. Онда аудит жүргізу мерзімі, оны жүргізу қажеттіліг, соынмен қатар шешімін талап ететін сұрақтар,  мүмкін болатын гонорар көлемі және т.б. көрсетіледі. Келісім – хат алғаннан кейін аудиторлық ұйым алдын - ала  жоспарлау аудитін жүргізеді. Қаржылық есептілікке тексеріс жасауға шақыру себебін бағалаған кезде аудиторларға ең  көп мүмкіндік болатын пайдаланушыларды анықтау керек. Егер кәсіпаорын сатылуға дайындалған болса немесе оны қайта құру қаралса,онда олар есептіліктің нақты екенін дәлелдейтін кең көлемдңматериалдар дайындау керек.

Клиент және аудиторлық ұйым аудит жүргізуге байланысты келісім-шарт талаптарын біркелкі түсінуі қажет.Түсінбестілікті минимумға апару үшін, бұл талаптпарды келісім-шартта анықтап белгілеу керек. Міндетті хаттың құрамында міндеттер аудитті жоспарлау үшін маңызды, себебі ло тестер жүргізу және жалпы аудитті орындау мен басқа да қызмет көрсету мерзімінің шарттарын қвмтиды. Аудиторлық қызмет көрсету туралы келісім-шарт Қ.Р-ң Азаматтық Кодексінің 384 статьясына сәйкес қызмет көрсетуі қайтарымды келісім-шарт категориясына жатады.Келәсәм-шарт қорытындыланғаннан бастап күшке енеді және екі жақ үшін де міндетті болып табылады және белгіленген мерзіміне дейін әрекет етеді. Егер соңғысы көрсетілмесе, онда келісім-шарт сонда берілген уақытқа дейін әрекет етеді деп танылады. Әрекет ету мерзімі тоқтатылады егер: