Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері

1948 жылы Америкалық алқалы бухгалтер  институты  “Аудиторлық қызметтің  жалпы қабылданған стандарты  ” деген атаудағы он қаулыны  мақұлдап қабылдады. Содан бері  олар айтарлықтай өзгере қойған  жоқ және олардың пайдалануын  бақылау көкейтесті ету және  қолдану бойынша ұсыныстарды  әзірлеуді және әдістік басшылықты  жүзеге асырушы  ХБФ арқылы  Аудиторлық іс тәжірибе бойынша  халықаралық комитет  әзірлеген  ХАС  негізінде жатады. Осынау  негіз қалаушы он принциптің  мәнін  кеңінен түсіндіріп  беретін ХАС та олар өз көрінісін  тапты.

Кейбір мемлекеттерде ХАС ты өз стандарттарын әзірлеу үшін база ретінде пайдаланса, ал өз стандарттарын  әзірлемейтін мемлекетер ХАС ты ұлттық ретінде қабылдайды.

2000 жылдың  16-шы наурызында, Алматы  қаласында өткен  ҚР аудиторларының  бесінші республикалық конференциясында  ҚХАС қарастырылып қабылданды.

“Қазақстандағы ХАС ” атты біздің нұсқамызды Халықаралық аймақтық бухгалтерлер федерациясымен Евразия аудиторлары  барлық  ТМД елдеріне негіз етіп алуға ұсыныс білдірді. ҚР аудитор  палатасының Кеңесіне осы бухгалтерлер мен  аудиторлардың Халықаралық  Кодексін қабылдауды тапсырды. Қалыптасқан  жағдайға қарай  Аудиторлық қызмет туралы  заңның бухгалтерлік есеппен  аудитті жетілдіру және дамытудың  мемлекеттік бағдарламасына сәйкес Республикалық  аудиторлар палатасы  ХАС қа өтудің тұжырымдамасын сайлады. ХБФ тың қолданылуына ұсынылған  қолданыстағы барлық ХАС түпнұсқадан  орыс және мемлекеттік тілдерге аударылды.

Аудиторық іс - тәжірибе жөніндегі  Халықаралық комитет аудитті  өткізудің халықаралық стандарттары ілеспе қызметті көрету бойынша стандарттардан тұратын нормативтік құжаттарды шығарады. 1994 жылдың шілдесінен бастап ХАС аудит стандарттарының кодификациясында 29 ХАС пен 4  ІҚС болса, кодтарды қайта қарастырып өзгерткеннен кейін олардың жалпы саны 2005 жыл басында 50 - ге жетті, оның ішінде олардың 38 - і ХАС қа , ал 12 - сі халықаралық аудиторлық іс тәжірибе бойынша ережеге негізделді.

ХАС ның негізгі бөлімдерінің  құрылымы мен мазмұнын қарастырайық.

Бірінші бөлім  “Кіріспе аспектілері” № 100-199 құжаттарына қосылады.

ХАС 100 Сенімділікті қалыптастыратын  тапсырмалар – бұл әр үрлі жұмыс  түрлерінің орындалу нәтижелері бойына қалыптасқан қорытындыларман аудиторларды қамтамасыз ететін сенімділік деңгейі.

ХАС 110 Терминдерінің глоссариі  ХАС -та және оның заңдастырылған анықтамаларында  қолданылатын терминдердің тізбесін қамтиды.

ХАС  120 Халықаралық аудит стандарттарының тұжырымдамалық негізі.                                   

Екінші бөлім Жауапкершілікке   200-299 стандарттары кіреді.

ХАС  200 Қаржылық есеп берудің аудитін  реттеуші мақсатпен жалпы принциптер – тәуелсіз аудитор жүргізетін тексерулердің  көлемі және негізгі мақсаттары мен  принциптерін, сондайақ кәсіпорын басшылығының қаржылық есеп берудегі жауапкершілігін  анықтайды.

ХАС  210 Аудиторлық тапсырманың шарты. Білдірген ұсынысқа аудиттің келіскенін қаржылық растауға қызмет ететін, аудитті өткізу туралы келісім хаттың мазмыны мен формасы келтірлген. Ол жұмыс мөлшерімен жауапкершілік шараларын,есеп беретін аудиторларға ұсынылатын форманы наутылайды.

ХАС 220 Аудиттегі жұмыстың сапасын  бақылау. Бақылаудың жеке тексеру  ретіндегі  сапасының  және жалпы бақылау  сапасының маңыздылығы анықталып, осы екі бақылау түрінің өзара  байланысы мен айырмашылығы келтіріледі.

ХАС 230 Құжаттау – аудитор жасайтын немесе алатын жұмыс қаражаттарының типтік формалары мен мазмұны  туралы мәлімет келтірілген. Жұмыс  қаражаттарының тиістілігімен сақталу  мәселелері ашып көрсетілген.

ХАС 240 қаржылық есеп беру аудитінің  барысында алаяқтықпен қателіктерді қарастыруға аудиторлардың жауапкершілігі – өтiрік және қате ұғымдарын  анықтайды, кәсіпорын басшысының өтірік пен қатені ескертудегі жауапкершілігін  белгілейді. Аудитор өтіріктің немесе қателіктердің нәтижесінде пайда  болатын материалдық үнемдеуді  анықтау мүмкіндіктерін ескеріп, аудитті  жоспарлау керек. өтіріктер немесе қателіктер туралы куәландыратын мәліметтерді алған жағдайда аудиторға әрекет ету ұсынылады.

ХАС  250 Қаржылық есеп берулердің аудитіндегі заңдар мен нормативті актілер есебі. Заң шығарушы және нормативтік актілердің талаптарынан аутқымау мен бұлжытпай сақтаудғы аудитордың және тексерілетін  ұйымдардың жауапкершілік деңгейлері анықталған.

ХАС 260 Басқарушы өкілеттілігі бар  тұлғаларға аудиттің аспектілерін хабарлау – тиісті құжаттардың мазмұнын жасау  тәртібі ашып көрсетіледі.

Жоспарлау деп аталатын үшінші бөлімде  үш стандарт көрсетілген. ХАС 300 – Жоспарлау, ХАС 310  Бизнес білімі, ХАС 320 Аудиттегі елеулілік. Бұларда тиісті жоспарлау процесі, клиент қызметінің бағыты мен сипатын аудиторлардың түсіну маңыздылығы, аудитттегі елеулілік пен аудиторлық тәуекелділіктің өзара байланысы, аудиторлық тексерулерді жоспарлау мен өткізу және олардың нәтижелерін бағалау барысындағы елеулілік ұғымының қолданылуы сиптталады.

Төртінші бөлім Ішкі бақылау 

ХАС 400  Тәуекелдіктерді бағалау және ішкі бақылау.

Клиенттің ішкі бақылау жүйесін  зерделеу және бағалау мәселелері қарастырылған.

ХАС 401 Компьютерлік ақпарат жүйесіндегі  аудит. Мәліметтерді компьютерлік өңдеуден өткізетін  жағдайда қолданылуы қадет  қосымша рәсімдер ашып көрсетілген.

ХАС  402 Қызмет көрсетуші ұйымдар  пайдаланатын субьектілер ерекшелігіндегі  аудит есебі. Мамандандырылған сервистік  ұйымдардың  есеп берулерін дайындау мен есеп жүргізуді алған ұйымдардағы  аудиттің ерекшеліктері келтірілген.

Бесінші бөлімге Аудиторлық дәлелдеулер  стандартары кіреді.

ХАС 500Аудиторлық дәлелдеулер аудит  мәліметтерінің көздерімен табиғатын, сондайақ мәліметтердің және осы  мәліметтерді алуға көмектесетін әдістердің жеткіліктігі мен жарамдылығы туралы мәселелерді қарастырады.

ХАС 501 Аудиторлық дәлелдеулер –  ерекше баптарды қосымша қарау. Құндылықтрды сақтау бойынша құжатты басшылық, дебиторлардың есеп шотарынан және талапар мен критерийлер бойынша  мәселелерді растау, әлдеқайда шындыққа жанасымды аудиторлық ақпаратты  алудың басқа процедураларын қолдану.

ХАС 505 Сырттай растау –  үшінші тұлғадан мәліметтерді алу үшін сұрау  салуды әзірлеу және жіберу тәртібін реттемелейді.

ХАС 510 Алғашқы тапсырмалар –  бастапқы сальдо. Тексеруді алғаш  рет жүргізетін жағдайда немесе мұндай жұмысты істемегеніне бір жылдан астам уақыт өтсе, ондай кезде  есепшот бойынша аудитордың жауапкершілігі анықталады.

ХАС 520 Аналитикалық процедуралар  –  талдамалы тексерулердің  процедурасының және оның міндеттемелері мен өткізілу уақытына қатысты ұсыныстың сипаты берілген. әдеттен тыс қатынас  пен талдамалы процедура нәтижелеріне сенім білдіру деңгейінің фактілерін  аудиордың зердедеу мәселелері қарастырылады.

ХАС 530 Аудиторлық сұрыптау және іріктемелік тестілеудің басқа процедуралары. Сұрыптауды жүргізу, іріктеулерді жіктеу және қателіктерді экстрополяциялау бойынша ұсыныстар беріліп, факторлары анықталады.

ХАС 540 Бағалау мәнінің аудиті. Бағалау  мәліметтері, аудиттің негізгі кезеңдері, олардың негізділігін талдаудағы аудитордың жауапкершілігі белгіленіп, осы бағалаулардағы қателіктерді анықтау бойынша ұсыныстар  берілген.

ХАС 550 Байланыстырылған тараптар. Өзара байланысқан тараптар  және олармен бірге өткізілетін операциялар аудитінің процедуралары қарастырылады.

ХАС 560 Кейінгі уақиға. Аудитор есеп беруді жасаған күннен кейін немесе ееп беру жарияланғаннан кейін  болатын уақиғалар есеп берулердің мазмұнына елеулі түрде ықпал еткен  жағдайда аудитордың қалай әрекет етуі керектігін көрсететін тәртіптері анықталады.

ХАС 570 Үздіксіз қызмет. Кәсіпорын қызметінің үздіксіз принципін қолданудың дұрыс еместігіне аудитор күмәнданатын жағдай сипатталады.

ХАС 580 Басшылықтың мәлімдемесі. Тексерілген ұйым басшысы ұсынатын ақпараттарды алу мен пайдалану жағдайы анықталады.

Алтыншы бөлімде № 600-699 Басқалардың жұмысын пайдалану  стандарттары, оның ішінде ХАС 600 Басқа аудитордың  жұмысын пайдалану, ХАС 610 Ішкі аудитордың жұмысын қарастыру, ХАС  620 Сарапшы жұмысын пайдалану біріктірілген.

Жеінші бөлімге “Аудиторлық  іріктемелер мен есеп беруді ұсыну” үш стандарт қосылған : 

ХАС  700 Қаржылық есеп беру бойынша  аудиторлық есеп беру – аудиторлық есеп берудің формалары мен мазмұнына  қатысты ұсыныстар берілген, сөзсіз қорытындылаудың ықтимал қалыптастырулары мен қорытынды  жасалатын жағдайлар, кейбіреуі сөзсіз болатын, ішінара  жағымсыз да бар және қорытындыны  беруден бас тарту жағдайлары қарастырылады.

ХАС  710 Салыстырмалы мәндер. Клиенттің есеп беруі өткен жылдың көрсеткіштерін қамтыған жағдайларда аудитордың әрекет ету тәртібі сипатталады.

ХАС 720 Тексерілген қаржылық есеп берулердің елеулі сәйкессіздігін сәйкестендіру   мақсатында аудитордың басқадай ақпараттарды оқу қажеттілігі айтылады.

Сегізінші бөлімде “Мамандандырылған  салалар” екі стандарт келтірілген:

ХАС 800 Арнайы мақсаттарға арналған аудиторлық тапсырмалар бойынша аудиторлық есеп беру. Жалпы қабылданған стандарттар немесе принциптер бойынша ғана емес, сондайақ субьектілердің қызмет түрлері, операциялары нақты есеп шоттары, баптары бойынша жасалған есеп пен есеп берулерді арнайы тексеру бойынша есеп берулердің ерекшеліктері. Ашып көрсетіледі.

ХАС 810 Болжалды қаржылық ақпаратты зерттеу. Болжау мен бағалау мәліметтеріне немесе уақиғаны дамытудың жорамалды сценерийіне негізделген қаржылық ақпараттар туралы аудиторлық есеп берулерді тексеру және жасау процедуралары сипатталады.

Тоғызыншы бөлімде “Ілеспе қызметтер” үш стандарт кіреді:

ХАС 910 Қаржылық есеп берулерді шолып  тексеру бойынша тапсырма.  Аудиттің жеңілдетілген нұсқасын білдіретін қаржылық есеп берулерге жалпы тексерулерді жүргізудің тәртібі келтірілген. Бұл  арада аудиор есеп берулердің анықтығы туралы емес, оның анық еместігін растайтын  фактілердің болмауы туралы пікір  білдіруі керек.

ХАС  920 Қаржылық ақпаратқа қатысты келісілген процедураны орындау бойынша тапсырма. Есеп пен есеп берудің жекелеген бөлімдерін тақырыптық тексеруді жүргізудің процедуралары баяндалған. Мұндай тексерулердің нәтижелері бойынша тапсырма. Есеп пен есеп берудің жекелеген бөлімдерін тақырыптық тексеруді жүргізудің процедуралары баяндалған. Мұндай тексерулердің нәтижелері бойынша қорытынды қаржылық есеп берудің әдеттегі аудиттің нәтижелері бойынша қорытынды қаржылық есеп берудің әдеттегі аудиттің нәтижелері бойынша қорытындыға қарағанда аз күшке ие болады.

ХАС  930 Қаржылық ақпаратты компиляциялау  бойынша тапсырма. Қаржылық есеп беруді дайындауда және осы қаржылық есеп беруді жасау барысында пайдаланатын мәліметтерді тексеруге аудитордың клиентке көрсететін көмегі ретінде  қаржылық ақпарат компиляциясының  мазмұны ашылып көрсетіледі.

Оныншы бөлімде Аудиттің халықаралық  іс – тәжірибесі бойынша етеже  өзіндік ерекшелігі бар стандарттар  келтірілген

Аудитің халықаралық іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1000. Банктер арасындағы растау процедуралары. Аудиттің халықаралық  іс - тәжірибесі бойынша ереже  – 1001.

Ақпраттық технологиялық орта  – дербес компьютерлер.

Аудиттің халықаралық іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1002. Ақпараттық технология ортасы  – онлайндық компьютерлік жүйе.

Аудиттің халықаралық іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1003. Ақпаратық  технология ортасы  – мәліметтер базасының жүйесі .

Аудиттің халықаралық іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1004. Банкілік қадағалау  органдарымен сыртқы аудиторлар арасындағы  өзара қарым қатынасы.

Аудиттің халықаралық іс - тәжірибесі бойынша ереже  – 1005. Шағын кәсіпорындардағы аудиттің ерекшеліктері 

Аудиттің халықаралық іс - тәжірибесі бойынша ереже – 1006. Халықаралық  комерциялық банктердің аудиті.

Аудиттің халықаралық іс - тәжірибесі бойынша ереже –1008. Тәуеклділікті  бағалау және ішкі бақылау жүйесі – компьютерлік ақпарат жүйесі мен  осыған байланысты мәселелердің сипаттамасы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қорытындылай келе, аудит теориясы және оны басқару ғылымының бар  ережесімен  әрекет етудің нұсқасын құптайды немесе одан бас тартады. Ол белгілі бір бастапқы мәліметтермен  құрылған теориялық базаның ғылыми шынайылығын  немесе жалғандығын  көрсетіп береді.

Аудит теориясың негізгі элементтері  компоненттер, принциптер, концепциялар, постулаттар, стандарттар және нормалардан  тұрады.

Аудитке кәсіпорын қызметін жан  жақты тексеру енеді. Сондықтан  ол аудиторға басшылыққа арналған  және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату жөніндегі конструктивті ұсыныстар  дайындауға мүмкіндік береді.

Аудиторлық қызметті жүргізудің өндірістік жағдай мен ақпарат жүргізудің қажетті  шарты оның аясы туралы айқын түсінік  болып табылады. Ол белгілі бір  уақыт аралығында, компанияның жылдық есеп беруіне аудит жүргізгенде  немесе ішкі аудитте, сондайақ экономикалық обьект болып табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізші субьектілердің параметрлерімен  анықталды.