Аудиторлық істің этикалық-құқықтық механизмдері

1. Аудиторлық  істің этикалық-құқықтық мехнизмдері.

 Аудиторлық  органдардың кәсіби қызметкерлері  үшін дұрыс мінез-құлық этикасы  сезімінің маңызы зор. Бизнес сферасында екі этикалық аспект бар-жалпы этика  және кәсіптік этика.

 Р.К. Маутц  пен Х.А. Шараф жалпы кәсіби этикалық сұрақтарды зерттей келе, бақылаушылардың, бухгалтерлердің, аудиторлардың және тағы басқа кәсіптердің өкілдерінің  мінез-құлық этикасы барлық халықтар үшін философтар даярлаған жалпы  мінез-құлық этикасы түсінігінің  тар қолдануы екенін белгілеп берген.

 Осыған байланысты, көбіне, этика термині арқылы мораль мәселелерін, соның ішінде моральдық  таңдауы жүйелі түрде зерттеумен айналысатын философияның белгілі  бір аумағы түсіндіріледі. Осы анықтамада үш негізгі элемент бар:

1. Шешімдерді таңдау мәселесі.
2. Жақсы мен жаман туралы түсінік.
3. Этика моральдық сұрақтарды, соның ішінде моральдық шешімдерді зерттейді.

 Жалпы этика  адамдардың қандай да бір қоғамның немесе кәсіби адамдар тобының этикалық мінез-құлықтарының, адамгершіліктің  нормалары мен принциптерінің жүйесі ретінде айтылады. Тәжірибеде этикалық нормалар мен тәртіптердің, соның  ішінде аудиторлардың, дәрігерлердің, заңгерлердің, әскери қызметкердің кәсіби кодекстерінің алуан түрлері  бар.

 Мінез-құлықтың этикалық кодексі тиісті ұсыныстар  беріп, берілген кәсіп үшін айрықша  мінез-құлық критерийлерін нақты  анықтайды. Жалпы этика теориясына қарағанда, кәсіби этикада кодекстер  көмегімен нақты мәселелердің шешімін  табуға болады. Сонымен қатар, оған кәсіптік талаптар да кіреді. Белгілі  кәсіптік көзқарастар бойынша, кодекс мінез-құлықтың берік нормалар декларациясы болып табылады және осы нормалардың  орындалуына әсер етеді. Бұларсыз кәсіби тәртіп орнату мүмкін емес.

 Бірақ этиканың негізгі мақсаттарының бірі –  шешім қабылдауда басшылыққа алу  болғанмен, шешім қабылдаушы тұлғалардың  қызметтері олардың кәсіби міндеттерімен  толық сарқылмайтындығын ескеру керек. Әрбір адам тек қана жеке тұлға  ғана емес, сонымен бірге қандай да бір кәсіптің өкілі және қоғам  мүшесі болып табылады. Сол сияқты қоғамдық тәуелсіз бухгалтерлер мен  аудиторлар, бақылаушылар, оқытушылар, кеңесшілер, эксперттер болып табылады. Бұл қызметтердің барлығы кәсіби этика көзқарасы тұрғысынан дұрыс.

 1988 жылы AICPA жиналысында кәсіби мінез-құлық принциптерін көрсететін мынадай алты позитивті ережелерден тұратын бухгалетр-аудитор мінез-құлықтарының кәсіби кодексінің жаңа нұсқасы қабылданды:

1. Міндеттілік. Аудиторлар өздерінің міндеттерін орындай отырып, жоғары кәсіби жіне моральдық қасиеттерін көрсетуі, өз қызметтерінің барлық түрлері бойынша нақты және таразыланған ой-пікірлерді енгізуі қажет.
2. Қоғамдық мүдде. Аудиторлар өзіне қоғам мүддесіне сәйкес қызмет етуге және іс-әрекет жасауға, оның сенімін ақтауға және жоғарғы кәсібилілік көрсетуге міндеттеме алуы тиіс.
3. Адалдық. Қоғамдық сенімді ақтау үшін аудиторлар кәсіби міндеттерді адал және кіршіксіз орындауы керек.
4. Объективтілік және тәуелсіздік. Аудиторлар объективтілікті сақтауы және мүдделердің ортақтасуында еркін болуы қажет. Аудиторлық қызметтерді жүзеге асыра отырып олар табиғатынан да формальдық жағынан да тәуелсіз болуы тиіс.

Тиісті  назар бөлу. Аудиторлар кәсіби стандарттарды сақтауы білімін жоғарылатуға талпынуы және қызмет сапасын үнемі жетлдіріп отыруы кәсіби міндеттерді қатаң орындауы өзінің қабілеттілігін максималды мүмкін деңгейде қолдауы қажет. 

5. Қызметтердің  көлемі және сипаты. Көрсетілген қызметтің көлемін және түрін анықтай отырып, аудитор кәсіби мінез-құлық Кодексінің принциптерін сақтауы тиіс.

 Әрбір аудитор  мінез-құлықтың бірнеше тәртібін жатқа  білуі тиіс және осы не басқа жағдайда туатындай мәселелерді анықтауда  бастама ретінде қолданады. Олардың  аудиторлық түсінікте маңызды дегенін  қарастырайық:

1. Тәуелсіздік. Тәуелсіз аудиторлық тексерудің мақсаты қаржылық есептілікке сенім білдіруді тұжырымдайтындықтан, бұл қасиет аудиторлық кәсіптің ірге тасы болып табылады. Аудиторлар шындығында, клиенттің басқармасымен де, тексерілетін экономикалық бірлікпен де ешқандай байланысы жоқ болуы керек.
2. Адалдық және объективтілік. Әртүрлі кәсіби қызмет көрсетіп отырған аудитор адал және объективті болуға міндетті, қызығушылық дауларына қатыспауы және саналы түрде дәл емес немесе алдын ала ойластырылған фактіні ұсынбауы керек. Клиенттің салық төлеуден жалтарғаны, есеп жазбаларын жалған жасағандығы, қаржы есептерінде маңызды қате хабарлар туралы аудиторға белгілі болса, оның адалдық және объективтілік деген кәсіби тәртібінің рухын бұзады.
3. Стандарттарды сақтау. Аудитор стандарттарды және олардың таңдауларын сақтау керек. Осыған байланысты, олар өз қызметтерінде ғана компонентті қызметтерді атқармауы керек: кәсіби қызмет көрсеткенде максималды деңгейде көңіл бөлуі, қызметтерді көрсетуді жоспарлауы және бақылауы, мінездеме және қорытындылар өңдеп шығарғанда толық көлемді мәліметтерге ие болуы керек.
4. Құпиялық. Аудитор клиенттің ерекше рұқсатынсыз қандай да бір құпия мәліметтерді жарияламауы және оның кәсібінің беделін түсіретін іс-әрекет жасамауы керек.
5. Жарнаманың шектеулілігі. Аудиторлар клиенттерді адасуға әкелетін қызмет көрсету немесе фирма атауын жарнамалау, қызметтерді мәжбүрлеу, күштеу арқылы алаяқтық жасап немесе олардың өте мазасын алып ұсыну жолымен тартуға болмайды.

 Қазақстан Республикасы үкіметінің өкілеттілігі берілген аудиторлық қызметті жүргізу рұқсатын алған  заңды тұлғалар реттейді, лицензия беруші мемлекеттік орган қоғамдық аудиторлық ұйымдармен бірге отырып, Лицензиар аудиторлық қызметті бақылауды  жүзеге асыруы, аудиторлар мен субъектілердің қарым-қатынасын қарастыруы керек, лицензия ұстаушыға ескерту жасай  алады және одан да маңыздысы лицензияның  әс-әрекетін тоқтата немесе күшін  жоя алады. Лицензиядан айыру  тұлғаның аудиторлық біліктілігі және аудиторлық есепке қол қою құқығын  жоятындықтан, бұл өте қатаң жаза болып табылады.

 Аудиторлық  қызметті жүзеге асырумен байланысты қарым-қатынастың құқықтық нормасын мемлекеттік  те, қаржылық бақылаудың кәсіби тәуелсіз органдары да жасай алады. Қазақстан  Республикасында бақылаушы –  аудиторлық қызметті реттейтін мемлекеттік-құқықтық жүйе құрылған. Қаржылық бақылауды  ұйымдастырудың заңнамалық базасының  негізгі элементі болып табылатындар:

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы;
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі;
3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік және жергілікті бюджеттің атқарылуын бақылау туралы заңы;
4. Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы заңы;
5. Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік және қаржылық есеп туралы заңы;
6. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңы;
7. Қазақстан Республикасының Салық және басқа да бюджеттік міндетті төлемдер туралы заңы;

Әкімшілік құқық  бұзушылық кодексі; 

1. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғам  туралы, Шетел инвестициялары туралы, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы, Жауапкершілігі шектеулі және қосымша серіктестіктер туралы заңы.

  Аталған заңдар заңдық құжаттарда аудиторлық қызметке тікелей қатысы бар маңызды  нормалар мен жағдайлар анықталады. Оларды анық білу және тәжірибеде дұрыс  қолдану керек. Осы жағдайда қызмет етуші құқықтық – нормативтік  актілерді жүйелі түрде толтырылып, өзгертіліп және шығарылып тасталып отыратындығын есепке алу шарт.

  1993 жылы 18-қазанда Қазақстан Республикасында  Аудиторлық қызмет туралы бірінші  заң қабылданғаннан кейін, елдің  экономикалық және қоғамдық-саяси  өмірінде елеулі өзгерістер болды.  Экономиканы басқару сферасында, қаржылық-несиелік жүйеде және  оларды құқықтық – нормативтік  реттеуде реформалар жүргізілді. Өндірісте, саудада, құрылыста,  ауыл шаруашылығында және көлікте  нарықтық қайта құруды алдағы  уақытта тереңдету шаралары қабылданды. Кәсіпкерлікті дамытудың экономикалық  жағдайы және құқықтық негіздері  ұлттық экономиканың көптеген  салаларында меншікті жекешелендіру  жүргізілді. Бухгалтерлік есептің  және аудиттің, бизнес сферасының  әртүрлі контрагенттері арасындағы  құқықтық және қаржы – несиелік  қатынасты реттеудің халықаралық  стандарттарына көшу болды. 

  Осылардың барлығы 1998 жылы 20 қарашада қабылданған  Қазақстан Республикасында Аудиторлық қызмет туралы жаңа заң жасауға себепші  болды. Ескі заңмен салыстырғанда, жаңа заңда аудиторлық қызметтің негізгі  түсініктері, принциптері, түрлері, субъектілерін, аудиторлыққа үміткерлерді аттестациялау  ережелері, лицензиялау жіне оны  жүргізу толық және дәйекті түрде  ашылған. Аудиторлар  мен аудиторлық ұйымдардың, тапсырысшылар мен тексерілетін субъектілердің құқығы, міндеттері және жауапкершіліктері ерекше болып  көрсетілген. Өз уақытында аудит  туралы екінші заңның қабылдануы үкімет және басқа атқарушы органдар тарапынан  оларды дербестіктен айыру және министрліктер  мен ведомостволар нұсқаулары бойынша  жұмыс істеуге бәрнеше рет  әрекет жасағандықтан, Қазақстан Республикасында  аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың нақты тәуелсіздігінің бекітілуіне  себепші болды.

  Аудиторлық  қызмет туралы жаңа заңның талаптарына  сәйкес теориялық және мемлекеттік  аудиторлыр палатасын құру тексеру  комиссиясын таңдау және аудиторларды аттестациялаудың квалификациялық  комиссиясын құру іс-шаралары өткізілді. 1998 жылы 22-23 желтоқсанда Алматы қаласында  Қазақстан Республикасы аудиторларының төртінші мемлекеттік конференциясы  өтті.

Қазіргі уақытта  Қазақстанның аудиторлық ұйымдарының  да аудиторлық тексерістерді ғана емес, кеңес беру және басқа да кәсіби қызметтерді көрсетуді ойдағыдай  жүргізуге мүмкіндік беретін  ірі нормативтік негізі бар. Олар көрсететін кәсіби аудиторлық қызметтер  ішінде үлкен үлесті алатындар: қаржылық-шаруашылық қызметті талдау, төлем және несиелендіру қабілеті, кәсіпорынмен банктердің өтімділіктерін бағалау, бухгалтерлік есеп, есеп құру, салық салу, жекешелендіру, мүлікті  бағалау, маркетинг, менеджмент сұрақтары  бойынша кеңес беру және т.б.