Аудиторлық мәнділік

       Бухгалтерлік есеп стандарттарын білмеуге байланысты қателер. Мынадай қателерге салып алынатын құндылықтардың типтік жоспарында көрсетілген шоттарға сай емес кірістіруді жатқызуға болады.

      Салық заңы мәселелерінің білмеуіне байланысты қателер. Мынадай қателерге жол сапарлар бойынша шығындар, норма шегінде емес банктік несиелер бойынша есептелген пайыздардың өкілеттік шығындары жатады. Осы сияқты қателерді не аванстың есеп беруі тікелей тексетіп, не нормаланған шығындар бойынша сәйкес есептелулерді және оларды өзіндік құнға жазылуын тексеру арқылы анықтауға болады. Бұл жерде салықтар мен міндетті төлемдердің дұрыс есептелмеуін де атап өтуге болды.

           Бухгалтерлік есеп пен ішкі  бақылаудың балама жүйелердің  тұрақты әрекет ету арқылы алаяқтық пен қателер фактілерін болдырмау және анықтау жауапкершілігі субъект басшылығына жүктеледі. Көрсетілген жүйелер алаяқтық пен қателер фактілерін жоя алмайды, тек төмендетіп қана қояды.

       Аудитор алаяқтық пен қателер  фактілерін болдырмауға жауапты болмайды. Аудиттің жыл сайын жүргізілуі тежеуші фактор ретінде жүреді.

3. Бұрмалаулар анықталған кездегі аудитордың іс-әрекеті

        Аудиттің халықаралық стандарттарының  терминдері глоссариясында қаржылық  есептемедегі бұрмалауға анықтама  берілген. «Бұрмалауға – қателер немесе алаяқтық салдарынан пайда болуы мүмкін қаржылық ақпараттағы дәл болмаушылық».

      Бұрмалау екі түрлі болуы мүмкін: әдейі және әдейі емес.

     Қаржылық  есеп беруді әдейі бұрмалау клиент персоналының әдейі жасаған әрекетінің (немесе әрекет жасамауының) нәтижесе болып табылады. Олар пайдаланушыны шатыстыру үшін бас пайдасының мақсатын ойлауымен іске асырылады.

      Қаржылық есеп беруді әдейі емес бұрмалау персоналдың әдейі әрекетінің нәтижесі болып табылады. Ол есептеулердегі қате шаруашылық операциялар есебінде мұқият көрсету салдарынан болуы мүмкін.

     Аудиторлық фирма тексеру жүргізу жөнінде қаржылық есеп беруде бұрмалау болуын ескерту қажет, бірақ бұрмалау болуын көрсететін фактілерді әдейі іздеп керегі жоқ.

      Бұрмалау анықталған жағдайда аудитор тексерілген есеп берудің нақтылығын барлық бар әрекет ететін аспектілерде бағалауы керек.

     Ол  қаржылық есеп беруге қатысты  елеулі сипаттамаға бұрмалау  жалпы алғанда анықталады деген  нақты сенімділікке ие болу  үшін қажетті процедураларды дайындау керек. Егер дайындалған процедуралар алаяқтық пен қате фактілері туралы күмәнді сейілтпесе, аудиторлар оны субъект басшылығымен талқылап, бұл сұрақ қаржылық есеп беруде дұрыс көрініс тапты ма, соны қарауы керек.

       Алаяқтық фактісі анықталған кезде аудиторға оған субъектінің жоғарғы басшылығы өкімдерінің қатысу ықтималдылығын анықтау қажет. Алаяқтыққа қатысы бар деп сезік тудырған қызметкерлерге жауапты адамнан гөрі жоғарырақ лауазымды адамдарды хабардар еткен дұрыс болады. Егер жоғары басшылық алаяқтыққа қатысты деп есептелсе аудиторға заңдық кеңеске жүгінуге тура келеді. Егер субъект аудитордың қаржылық есеп беруге елеулі әсер ету мүмкін алаяқтық немес қателер фактілерінің нақты немес ықтимал анықталуын бағалауына қажетті дәлелдерді жеткілікті алуына кедергі жасаса, онда аудитор тексеру масштабын шектеу туралы есертпемен пікірін білдіреді және пікірді білдіруден бас тартады.

       Аудит процесінде анықталған  қаржылық есеп беруді бұрмалау  фактісін аудиторға өзінің жұмыс  құжаттарында және аудиторлық қорытынды толық көрсету керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. МӘНДІЛІКТІҢ РҰҚСАТ ЕТІЛГЕН ДЕҢГЕЙІН АНЫҚТАУ

2.1. Мәнділік деңгейін анықтаудың шетелдік тәжірибесі

    Аудиттің халықаралық тәжірибесінде (АҚШ, Ұлыбритания және басқаларда) аудиторлық органдар мәнділік деңгейін анықтайтын әдістемені реттеуші фирма ішілік стандартты (субъект қызметінің ерекшелігін ескере отырып) дайындайды. Бұл станадартты аудиторлық фирма басшылығы бекіте алады. Сондықтан, бұл – коммерциялық құпия.

      Мәнділік деңгейі орнатылған базалық көрсеткіштер үлесі ретінде есептелуі мүмкін (бухгалтерлік есеп шоттары, қаржылық есептеме көрсеткіштері). Бірегей база қажеттілігі аудитті жоспарлаудың практикалық талаптары себебімен туындайды. Жоспарлау кезіндегі мәнділіктІ пайдалану маңызын түсіну үшін, алдын ала пікірді аудит нәтижелерін бағалаумен салыстыру керек. Жоспарлау кезіндегі аудитор тексету барысында анықталатын бұрмалаулар бухгалтерлік балансқа ғана немесе табыстар мен шығындар туралы есепке немесе оларға бірге әсер ететінін алдын ала білмейді.

       Базалық көрсеткіштер белгілі  бір уақыт бойында тұрақты  және аз шығын жұмсалатын болуы  керек. Аудиторлық тексеру материалдарын  алу шығындары мен олардың пайдалылығы арасында рационалды байланыс қажет.

      Қазір аудиттің қазақстандық практикасында мәнділік деңгейін анықтау әдістемесі жоқ. Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі практикасы бар аудиторларға мәнділіктің нақты критерийін ұсынуға дайын емес. «Елеулікке қатысты басшылық аудит стандартына енгізілген жалғыз ол Австралия болып табылады». Бірақ мәнділік деңгейін анықтау әдістемесі бойынша басшылық пен жолдар бар. Мысалы, Ұлыбританияның жетекші аудиторлық фирмаларында мәнділіктің жалпы деңгейін анықтау бойынша нұсқаулар бар.

 

       1-кестеде көрініп тұрғандай фирма арасында мәнділік деңгейінде қатысты қатал келіспеушіліктер болмайды және ұсынылатын әдістеме бір бірінен елеулі алшақтанады.

       АҚШ-та БРС шығарған жоспарланған мәнділікті анықтау кезінде бағдар және практикалық басшылық болатын басшылықтар бар.

      Ресейде «Мәнділік және аудиторлық тәуекел» ережесі (стандарты) қабылданған. Оған сай аудиторлық ұйымдар мәнділік деңгейін анықтау тәртібін реттеуші фирмаішілік стандетты жасауы қажет.

       Егер (стандарт) базалық көрсеткіштер  жүйесімен мәнділіктің бірегей деңгейін есептеу тәртібін ұсынады. Бұл көрсеткішті былай есептеу ұсынылады:

• Баланстық пайданың 5 %-ы;
• Сатудың жалпы көлемінің 2%-ы;
• Баланс валютасының 2%-ы;
• Меншік капиталының 10%-ы;
• Ұйымның жалпы шығынының 2%-ы.

       Аудиторлық ұйым базалық көрсеткіштер жүйесін және оларға қолданылатын коэффиценттер мәнін (үлеске қатысты) өзгертіп, есептеудің дербес дайындалған қателер мен схемаларын қолдана алады. Осындай қатаң орнатылған критерийлерін аудиторлар оның соңғы шешіміне әсер етуге қабілетті барлық күрделі әдістерді ескерместен пайдалана алады.

     Ірі қазақстандық  аудиторлық фирма мәнділік деңгейін анықтаудың фирма ішілік стандартына ие деп болжайды. Мысалы, «Батыс» фирмасы қолданатын критерийлер 2-кестеде көрсетілген.

     Салық салынғанға  дейіңгі табыс бойынша  жиынтық қателік 10000 теңгеге дейін болса, есеп беру дұрыс құрылған деп есептеуге болады. Егер 15000 теңгеден артық болса, есеп беру объективті құрылмаған деп есептеуге болады. Егер жиынтық қателіктер 10000 теңгемен 15000 теңге аралығында болса, онда барлық факторларды қосымша дәлелдеме жинау  арқылы мұқият зерттеу қажет болады. Бұл жағдайда аудитор қалған екі критерийге қатысты да сол әдісті қолданады. Жасалған тұжырымдамадан кейін мәнділікті бағалауға елеулі әсер етуі мүмкін сапалық факторларды анықтау қажет. Есепті жүргізу тәртібі мен қаржылық есеп беру құралдың сәйкес нормативті актілер талаптарынан ауытқуы мәнділік деңгейіне елеулі әсер етеді. Оларға мыналар жатады:

• Ішкі бақылаудың тиімді жүйесінің болмауы;
• Елде әрекет етуші нормативті актілердің бұзылуы.

Ішкі бақылаудың тиімді жүйесінің болмау белгілері:

       Лауазымды адамдардың адал емес  болуы; ұрлық, ысырап, заңсыз төлемдер; бухгалтерлік есеп шоттарында  шаруашылық операциялардың дұрыс  емес көрінісі және басқалар.

       Қызметтің қандай да бір түрлерінің лицензиясыз іске асырылуына ірі айып шаралары қоланылады немесе банкротқа немесе субъектінің барлық қызметінен тоқтатуға әкелуі мүмкін қызметтің заңға қарсы түрлерін тоқтату туралы мәселе қойылады. Кәсіпорынның қылмыстық сипаттағы тәртіп бұзушылығы маңыздылық деңгейінің өсуіне әкеледі.

        Мәнділік туралы пікір аудиторлық тексеруді жоспарлау мен оның нәтижелерін бағалауға әсер етіп, қаржылық есеп беруді ұсынудың дұрыстығын анықтауда шешуші болып табылады. Аудиторлық тексеру нәтижесінде жасалған пікірге қаржылық есептер операция нәтижелерін дәл немесе толық бере алмайды деген мойындау енеді. Мәнділік туралы пікір қаржылық есепте келтірілген санаға тікелей әсерсіз ашылған немесе ашылуы керек мәселеге де әсер етеді. Мәнділікті анықтауға сапалық және сандық факторлардың екі жақты әсер етуінен тұжырымдаманы жұмыста пайдалану киын және бірегей келісілген сандық стандартты орнатуға тырысу пайда әкелмейді.

           Мәнділік туралы алдын ала пікір құрғаннан кейін аудиторға жалпы және қорытынды есеп элементтері бойынша аудиторлық процедуралар нәтижелерінен алатын жиынтық қателерге баға беру қажет. Аудиторлық тестер бойынша есептің қателерін анықтауға болады. Мәселен, босалқы қорлар баптары аудиті процесінде аудитор 650000 мың теңге жалпы жиынтықтан 50000 теңге көлемінде іріктеме жасау кезінде 4800 теңге сомасына артық көрсетілген мәліметтерді жалпы қателіктер бағалауды есептеудің бір жолы табылған қателердің 50000 теңгеге бөліп, нәтижесін барлық жиынтық үшін жазылған сомалық мәніне көбейту болып табылады. Нәтижесінде артық көрсету түріндегі сомалық қатені бағалау, яғни 62400 теңге алынады.

           3 кестеден көріп тұрғандай әр  шот бойынша мәліметтер түріндегі  есептелген жиынтық қателік 78400 теңге болады және әр шот  бойынша сома болып табылады. Есептелген жиынтық қате алдын ала бағалаудан жоғары болғандықтан қаржылық есеп беру жарамды деп есептеледі. Аудитор не артық көрсеткіш 72000 теңгедегі шын жоғары болатындығын анықтайды, не ескертпесі бар қорытынды немес теріс қорытынды ұыснады. Сонымен бірге аудитор негізгі күшті босалқы баптары бойынша қателіктерге арнайды. Егер ьосалқы қорлыр баптары бойынша қателіктің есептелген сомасы 50000 теңгеден 624000 теңгеге дейін болса, онда аудиторға аудиторлық тестер көлемін кеңейту керек.

      Ұсынылған мысалдарға элементтерді таңдау кезіндегі аспекті назардан тыс қалатын нақты жағдай тән болады. Осы аспекті ескеріле отырып, жоғарыда аталған ұсынылып отырған қатеге іріктеме негізінде алынған баға елеклі түрде төмен болуы мүмкін деген ықтималдылыққа түзету ретінде қандай да бір сома қосылады деп есептеледі.

 

 

 

 

 

 

 

2.2. «Қазақтелеком»  АҚ қаржылық есептілігінің маңыздылық  деңгейін анықтау

         Бухгалтерлік есеп жүргізу және  қаржылық есеп құруда ақпараттар мәнді және мәнді емес деп бөлінетін маңыздылық ұстанымы сақталуы керек. Бұл ұстаным артық бөлшектенген маңызы төмен деректерден арылуға және қаржылық есептілікті пайдаланушылар назарын ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметін сипаттайтын неғұрлым маңыздырақ көрсеткіштеріне аударуға мүмкідік береді.

        Қаржылық есептілікті тексеру кезінде аудитор аудиттелуге жататын ақпаратта мәнді ауытқушылықтар жоқтылығына нық сенімділік ретіндегі оң пікір түрінде аудиторлық есеп беруде көрініс табатын, жоғарғы бірақ мүлдем емес сенімділік деңдейін қамтамасыз етеді.

        «Мәнділік» ұғымы нені білдіреді?

         320 «Аудиттегі мәнділік» Халықаралық Аудиторлық стандартындағы ұғымына төмендегідей анықтама беріледі:

         «Егер ақпараттың жіберілуі мен  ауытқуы қаржылық есептілік негізінде  қабылданған пайдаланушылардың экономикалық шешімдеріне ықпалын тигізетін болса, маңызды болып саналады. Мәнділік бап немесе қателер шамасына байланысты олар бойынша белгілі бір жағдайда олардың жіберілу немес қате болуына қатысты пікір қабылданады. Демек, мәнділік ақпараттың пайдалы болуы үшін, бастапқы сапалы сипаттамасы емес, ол санаудың басын немесе табылдырығын көрсетеді».

        Жоспар жасаған кезде аудитор  сандық көзқарас тұрғысынан маңызды  болып табылатын ауытқушылықтарды  анықтау мақсатында мәнділіктің қалыпта деңгейін белгілейді.

         Мәнділік деңгейі деп қаржылық есептіліктегі осы кезден бастап, осы есептілікті бірлікті пайдаланушы оның негізінде жоғары дәрежедегі ықтималдық пен дұрыс қорытынды жасап, дұрыс экономикалық шешімдер қабылдаудан қалатын қаржылық есептілік қателерінің шекті мәні түсініледі.

        Жоспарлау сатысында мәнділік деңгейін анықтау клиент жайында алдын ала білетіндерге негізделеді. Мәнділіктің бұл деңгейін көбіне тестілеу кезіндегі мәнділік деп, немесе жоспарлы мәнділік деңгейі деп аталады. Ол қажетті тестілеу мөлшері туралы шешім қабылдау үшін бастапқы ақпарат ретінде пайдаланылады. Бұдан кейінгі тестілеу барысында, ақпараттардың анағұрлым кең аясына қол жеткен кезде, мәнділіктің жоспарлы деңгейі өте төмен белгіленгеніне және қателер сенім артылған бастапқы деңгейден асып жатқандығына көз жеткізуге болады. Мұндай жағдайда аудитор мәнділік деңгейі туралы өзінің бастапқы шешімін қайта бағалап, тиісінше түзетулер еңгізе алады. Сондақтан, тексерісті тиімді жүргізу үшін аудитор өткізілген рәсімдер нәтижелеріне мезгіл-мезгіл қайта бағалау жасап, осы нәтижелер негізінде қаржылық есептіліктің әртүрлі баптары үшін жоспарланған рәсімдер көлемі жеткілікті ме, немесе тым артық емес пе, соны біліп отырған жөн.