МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ                                                                                                                      3                                                                                                                       

1 Аудитке жалпы түсініктеме                                                                                 5

1.1 Аудиттің  түсінігі және негізгі қағидалары                                                        5

1.2 Аудитті жоспарлаудың мақсаты мен аудит бағдарламасы                              8       

1.3 Аудиттық жоспарлаудың сатысы                                                                     10

2 Ұйымда аудиттің жүргізілу тәртібі және ұйымдастырылуы                      16

2.1 Ұйымның ақша қаражатының аудиті және негізгі құралдарының аудитінің жүргізілу     тәртібі                                                                                               16

2.2 Аудиторлық процесті ұйымдастырудың  сатылары                                        24

2.3 Аудит қызметінің жұмысын құру және ұйымдастыру қағидалары               30

3 Аудиттің процедуралары және қаржылық есеп беру аудитін жүргізу      36

3.1 Өткізу және төлеу циклінің аудитінің негізгі процедуралары                        36

3.2 Қаржылық есеп беру аудитін жүргізудің  ақпараттық базасы, мақсаттары мен тәсілдері                                                                                                              41

ҚОРЫТЫНДЫ                                                                                                        51                                                  

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ                                                    53                                              

КІРІСПЕ

Ұйым шаруашылығының жеке бір бөлігін немесе түгелдей шаруашылығын қамтитын аудит болса да «алғашқы құжаттарды» тексеру немесе «алғашқы есепті» тексеру міндетті түрде жүргізіледі. Аудит процесі одан әрі қарай бухгалтерлік есептің жүргізілуімен оның құрылымын ұйымдастырылуын тексерумен жалғасатын объективті жұмыс. Ондай болмаған жағдайда аудиттік тексеруді тиянақты, дұрыс жүргізілді деуге болмайды.

Осы курстық жұмыс жоғарыда айтылғанда              й аудиттің дұрыс жүргізілуін ұйымдастыру жолдары мен қағидаларын, стандарттарын қарастырады.Курстық жұмыстың бөлімдеріне жеке - жеке тоқталатын болсақ.

Бірінші бөлімде аудитке жалпы түсініктеме, яғни аудиттің  түсінігі, негізгі қағидалары, жоспарлаудың мақсаты мен  аудит бағдарламасы қарастырылады.

Аудитті жоспарлаудың негізгі мақсаты -  тиімді аудит жүргізуді қамтамасыз ету.  Жоспарлауға байланысты  жұмыстар аудиторға аудиттің қажетті аудандарына  көңіл аударуына  көмек береді,  потенциалды проблемеларды табу мен  бастаған  жұмысты уақытында аяқтау. Сонымен қатар, тапсырысты  аудитор, асистенттер арасында ұтымды бөлумен  эксперттердің атқаратын жұмысын үлестіру. Аудиторға кәсіби жауапкершілікті өзіне алу үшін тексеріс жүргізуге қажетті жеткілікті дәлелдемелер жинау керек. Сонымен қатар, дәлелдемелер құны минималды болу керек. Бұл жоспарлану  жұмыстарына байланысты болады.

Аудит   жұмысы  нақты  қағидаларды  сақтау     арқылы   жүргізледі.Олар:

1) Ғылыми  негізделігі. Аудиттің   ғылыми  негізгі  оның  методалогиясының   диалектиалық   әдісімен   дамиды.

2) Объективтілік. Бұл   қағида  ойлану,  тек   қана   фактіге  сүйену   арқылы   ғана   тұжырым   жасау. 

3) Дербестілік . Қоғам  тану  жолында  аудитордың  статусы  өз  бетінше  дербес  деп  танылған .

4) Кәсіби  біліктілік. Аудит   жұмысын   өте  жоғары    деңгейдегі   мамандар  жүргізуі  қажет, ол   теориялық   және    практикалық   жағынан  өте  білімді   маман   болуы   және  арнайы   аудит   әдістерін   жақсы   білуі   қажет .

5)  Сенімділік, сөзге   берік    болуы   (конфиденцальность).Аудитор   өз   жұмысының   комиссиялық    құпиялығын    сақтауға  міндетті.

6)  Тез - жеделдік   қағидасы. Аудитордың     жеделдігі  ол    өз      жұмысының   тез,  тиянақты     орындаудан   тапсырушыға   аудит    материалын    уақытымен   тапсыру.

          Екінші бөлімде   ұйымда аудиттің жүргізілу тәртібі және ұйымдастырылуы, яғни ұйымның ақша қаражатының аудиті және негізгі құралдарының аудитінің жүргізілу     тәртібі.

Аудит тапсырыс беруші мен ақпараттық технологиялар саласында арнайы білімі мен жұмыс тәжірибесі  бар тұлғалар арасындағы шартқа сәйкес жүргізіледі.

Ұйымдардың аудиті кезінде ұйым аудитін жүргізген, есеп беру саласында арнайы білімі мен жұмыс тәжірибесі бар тұлғаларды таңдау «Мемлекеттік сатып алу туралы» Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады, оның қорытындысы бойынша аудиторлық қызметін көрсетуге мемлекеттік сатып алу туралы тиісті шартқа қол қойылады.

Аудиттің бағыты, жүргізілетін жұмыстардың құрамы мен көлемі тапсырыс берушімен анықталады және техникалық ерекшеліктер түрінде шартқа қосымша ретінде беріледі.

Аудиторлық дәлелдемелерді алу үшін аудитор жүйенің осы кезеңдегі деңгейін және бағалау көлемін анықтайды. Бұл үшін ол талдамалы байқаудың тестілерін кеңінен қолданады. Таңдамалы зерттеудің аудиторлар қолданатын әдістерін статистикалық және бағалаушылық деп бөлуге болады. Аудиторлық тексеру, әдетте, белгілі бір таңдама бойынша жүзеге асырылады; қажет болған жағдайда, кейбір маңызды салаларда кешенді тексерулер жүзеге асырылады. Операциялардың көпшілігін бақылау үшін таңдамалар қолданылады және бөлімшенің қызметкерлері іске жұмылдырылады, бұл ішкі аудиттің жұмысын тездетеді.

Үшінші бөлімде аудиттің процедуралары және қаржылық есеп беру аудитін жүргізу, яғни өткізу және төлеу циклінің аудитінің негізгі процедуралары, қаржылық есеп беру аудитін жүргізудің  ақпараттық базасы, мақсаттары мен тәсілдері жайында.

Өнімді өткізу және қаржылық нәтижелер циклінде басқармалық шешімдер қабылданады және өнімге, жұмысқа, қызметке меншік құқығын тапсыруға қажетті іс – шаралар атқарылады. Өнім және қызметтер өткізуге түскеннен кейін, олар бойынша арнайы жұмыстар жүргізіледі. Бұл цикл сатып алушының тапсырысына байланысты сәйкес басталады және өндірілген өнімді дебиторлық қарызға айналуымен аяқталып, соңында нәтижесі нақты ақшаға айналады. Жиі жағдайда өткізу және төлеу циклі аудиттің басқа циклдеріне қарағанда тәуелсіз атқарылады.

1 Аудитке жалпы түсініктеме               

1.1 Аудиттің  түсінігі және қағидалары

Шаруашылық-табыстылық көрсеткіштері түсініктемесінің объектісі келісім-шарт негізінде мазмұн-талабына сәйкес анықталады. Ұйым шаруашылығына толық немесе бір бөліміне жүргізілсе де оған жасаған аудиторлық қорытындыда, ұйымның «шаруашылық-табыстылық көрсеткішімен» байланыстылығы көрсетілмесе, ондай жағдайда аудиттің негізгі мақсаты орындалмағаны. Нақты, әр елдердегі аудит туралы анықтама берген авторалды қарастыратын болсақ, Англия ғалымы Рой Додж өзінің “Аудиттің стандарттары мен нормалары бойыншы қысқаша нұсқаулық” кітабында “аудит – тәуелсіз, дербес тексеру және табыстылық ақпарат туралы өз пікірін айту”, - деп анықтама берген. Басқа бір англиядағы белгілі бухгалтерлік есеп, аудит маманы Роджер Адамс “Аудит негізінде кәсіпкерлік ретінде қызмет көрсету, қоғам үшін өте қажет мәліметтурдің дұрыстығын анықтаумен, кәсіпорынның табыстылық ақпаратын тексеріп, басылымға шыққан міліметтердің шындығын анықтау”, – деп анықтама берген.

Америкалық профессор Джек Робертсон өзінің монографиясында “Аудит – ол ұйым ақпаратындағы мәліметтердің, пайдаланушылар үшін табыстылық ақпарат көрсеткіштеріндегі мәліметтік күдікті барынша азайту” – деп анықтама береді. Осы аты аталған үш автордың ойын корытындылайтын болсақ, англиялық аудит және есеп маманы Роджер Адамс өз анықтамасында аудиттің мағынасына қоғамдық тұрғыдан қарайтынын көрсетеді. Бұл ойдың мемлекеттер үшін, әр елдің экономикасының дамуына аудит жұмысының атқаратын рөлін өте жоғары деп бағалау. Себебі, аудит ұйым шаруашылығының тиянақты дамуына кепілдік беретіні анық. Яғни, ұйымдардың  тиянақты дамуы қамтамасыз етілген жағдайда ол елдің экономикасы даму жолында болады деген сөз.

АҚШ-тың аудит мамандары Э.А. Аренс және Дж. К. Лобск өздерінің жазған оқулықтарында мынадай анықтама береді: “Аудит ол процесс, арнайы мамандар арқылы дербес тәуелсіздіқ жолымен ұйым шаруашылық операцияларының дұрыстығына тексеру жүргізіп, сол мәліметтер белгіленген нормативтік үлгіге сай екенін анықтап, өзінің аудиторлық қорытындысын беру”. Шетел мамандарының аудит мазмұнына берген анықтамаларын қорытындылайтын болсақ, осы сонғы анықтама басқаларына карағанда біздің ойымызша аудитті толық қарастырған сияқты.

К.Ш. Дюсембаев аудит мазмұны туралы мынадай анықтама береді: “аудит – дербес сараптау және қаржы есебімен қоса шаруашылық субъектілерінің барлық жағын қамтитын мәліметтерге  экономикалық талдау жасайды, ішкі бақылау жұмысын тексеріп, бухгалтерлік есептің заңдылығын және нормативтік құжаттар талабына сәйкестігін анықтап, тапсырушылар талабына жауап ретінде түсініктеме қызметін атқару ” – деген. Автордың ойынша осы анықтамада аудит эволюциясы ескерілген, екіншіден – тәуелсіз дербестігі көрсетілген, үшіншіден – аудит процесіндегі талдаудың алатын орны ерекше делінген. Себебі, талдау арқылы ұйымның жағдайы анықталып, даму жолына сәйкес ұсыныстар  беріледі, төртіншіден – аудиттің консалтингтік қызмет  көрсету жағы айтылған.

Біздің ойымызша, « аудит дегеніміз – дербес, тәуелсіз аудит мамандарының кәсіпкер ретінде келісім - шарт бойынша тапсырушылардың шаруашылық-табыстылық есебін, бухгалтерлік есеп көрсеткіштерін тексеру арқылы анықтап, экономикалық талдау жасап, қажет болған жағдайда сараптау жүргізіп, аудиторлық қорытынды жасау және әртүрлі түсініктеме қызметін көрсету» - деп ойлаймыз. Себебі, аудит жұмысының көлемі – объектісі, шаруашылық субъектінің қалауында толық немесе бір бөлімін аудиттік тексеруді тапсыру тапсырушының еркінде. Екіншіден, қандай есебі болмасын оның мәлеметтерінің дұрыстығы, қатесіздігі тек қана бухгалтерлік есеп көрсеткіштері арқылы анықталады. Үшіншіден, аудиттің негізгі мақсаты – аудиторлық қорытынды жасау. Тапсырушының өз тарапынан төлем жасап, аудит жасатудағы бірден - бір мақсаты – аудит қорытындысын алу. Себібі, тек аудит қорытындысын алған шаруашылық субъектілерінің есебі басылымға шығады. Яғни, ол шаруашылық жүргізуіне кепілдік алады деген сөз. Барлық сыбайластарымен кедергісіз қарым-қатынаста болады.

Аудиттің  негізгі  қағидалары

Аудит   жұмысы  нақты  қағидаларды  сақтау     арқылы   жүргізледі.

1) Ғылыми  негізделігі. Аудиттің   ғылыми  негізгі  оның  методалогиясының   диалектиалық   әдісімен   дамиды. Эканомика  тэориясындағы   объективтік   шындықты   негізге   алу  болып   табылады. Аудит  жұмысының    барлық   мәліметі,  тұжырымы  ғылыми   жолмен   анықталған,  дәлденген  болуы   қажет. Аудит қызметінің   ғылыми  даму   барысы   оның   көптеген  нақты    факторларын    талдау   арқылы   ол   өзінің    теориясын  құрайды. Аудит  жұмысы   барысында  ғылыми  зерттеу  әдісі  қолданылады. Мысалы,  аудитте   эканомикалық талдау    қолданылады, яғни ол   фактілерді   зерттеп    қортынды  жасау.  Сондықтан   да   аудит         фирмалардың    басшылығы  зерттеу    жұмысын,  тәжирибесін   игерген   ғалымдар.

2) Объективтілік. Бұл   қағида  ойлану,  тек   қана   фактіге  сүйену   арқылы   ғана   тұжырым   жасау.  Аудитор      шыншыл,   бұрмалаушылыққа    бармайтын,  тазалық     ұстайтын   маман   болу   керек.   Ол     өзінің аудиторлық    қортындысына   ұйымның    табыстылық   ақпаратын   шыншылдықпен   тексеріп,   объективті   көрсеткіштерін    анықтауға    міндетті.   Оның     қортындысы   ешқандай     күдіктенбеушілікке   немесе   сенбеушілік  жол  бермейтін  дәлелді  болу  қажет.

3) Дербестілік . Қоғам  тану  жолында  аудитордың  статусы  өз  бетінше  дербес  деп  танылған . Оған  себеп  ол  біріншіден , тапсырушыға  тәуелді  емес,  өйткені   ол  онда   төлем  алуына алдын-ала  келісіп  қояды, екіншіден,  оның  жұмысын  мемлекеттік  аудит  заңы  мойындайды, үшіншіден, тапсырушы  мен  аудитордың  түпкі  мақсаты  бір.  Олардың  өзара  келісім  -шарт  бойынша  анықтайтыны  тек  қана  шындық.

Аудитордың  дербестігін  қорғау   үшін   арнайы  шаралар  қолданылады: аудиторларды  ротациялау, аудитор  соты, мемлекеттік  аудитор  тағайындау,  мемлекеттік  аудитор  департаментін, аудитор  комитетін  құру.

          Қорыта   келгенде, аудит   стратегиясын    кеңейту   тұрғысына   арнайы   институттар  ашу  қажет,  аудитті    жүргізу    жұмысын   жетілдіру  қажет. Біздің  ойымызша   сондай   жұмыстарды   іске   асыру    үшін  Мемлекеттік  Қаржы   Министірлігі,  аудит  палатасы,  бухгалтерлер  ассоциациясы   көмектесуі   қажет.

4) Кәсіби  біліктілік. Аудит   жұмысын   өте  жоғары    деңгейдегі   мамандар  жүргізуі  қажет , ол   теориялық   және    практикалық   жағынан  өте  білімді   маман   болуы   және  арнайы   аудит   әдістерін   жақсы   білуі   қажет . Ол   тексеру   жұмысына    машықтанған  болуы   керек . Аудитор   өз   жұмысына   қажетті    ереже  нұсқауларын   өте   жақсы   біліп  іс   жүзінде  қолдана    білуі   қажет. Аудитор   өз   жұмысына    анализ жасауда , сараптау   жүргізуде,  компьютермен  жұмыс   істеуде  әбден  машықтанған   болуы  қажет.   Ол  барлық    тексерушіге   сене  бермеуі  керек ,   тек  өзі    тексеріп   көзі    жетпейінше    ешқандай   қорытынды   жасамауы   керек.

5)  Сенімділік. Сөзге   берік    болуы   ( конфиденцальность).Аудитор   өз   жұмысының   комиссиялық    құпиялығын    сақтауға  міндетті. Үшінші   жаққа   өз   мәліметін   ерекше   жағдайда   ғана     хабарландыруға,  тапсырушымен   жазбаша   келісім  жасау    арқылы   беруге  құқылы.

6)  Тез - жеделдік   қағидасы. Аудитордың     жеделдігі  ол    өз      жұмысының   тез,  тиянақты     орындаудан   тапсырушыға   аудит    материалын    уақытымен   тапсыру.  Аудиттің   тез,   жедел   жүргізілуіне    екі  түрлі   себеп    бар.   Бірінші,  аудит   жүргізу  уақыты   нақты    белгіленбегендіктен,  екіншіден,    аудит  үшін   төлем   сол     жұмыс     уақытымен    есептелінеді.

Аудиттің негізгі  құрамдары

Аудиттің    мазмұнын қарастыру   барысында   оның   нақты   құрамын  айту    қажет .  Олар   мыналар :

1)  шаруашылықтағы   субъект;

2)       мәлімет;

3) аудитордың   мамандығы ;

4) фактілерді   жинау  және бақылау;

5) аудит стандарты;

6) аудитор ақпараты,есебі.

Осы көрсетілген аудит  элементтерін   жеке-жеке    қарастыру   қажет:              

1) Шаруашылықтығы  субъект. Аудит  жұмысын  орындау  үшін  міндетті  түрде  сол   субектінің   шаруашылық   бағытын , көлемін  анықтау  қажет. Оны  сол  субъектінің    шаруашылық  параметірлері  құрайды. Оған  аудит   барысында   нақты   болжам   жасау  үшін   аудит   қамтитын   объектілердің  көлемі,  мақсатты   қарастырылыуы    қажет. Мысалы,  заң   субектілері   немесе эканомикалық  объектіге   қосылмайтын   мәлімет  жүйесі.

2) Мәлімет. Аудит   жұмысы   барысында   тапсырушылар  берген  мәлімет  қарастырады . Аудитор  олардың   дұрыстығын   дәлелдеп, өзінің жаңа   мәліметтерін    құрайды. Сол  жұмыс   барысында   олардан  кемшілік   табуы  немесе   дұрыс  еместігін   анықтауы   мүмкін.  Ол   негізінде   екі   түрлі   себептен  болуы   мүмкін:

а)   ақпаратта  кейбір   мәліметтердің   жетіспеушілігінен;

ә)   ақпарат   дұрыс  жасалмағандықтан.

3)   Аудитордың   мамандығы.  Аудит   жүргшізуші   жоғары  дәрежедегі, өз  мамандығын  жақсы    меңгерген,  сарапшы, білгір  адам    болуы  қажет. Аудит  барысында   ол  өзіне   қажет   фактілерді   жинап    талдау  жасайды, бір   тұжырымға   келтіріп, қортынды  жасауына   пайдалана    алатын   болуы  қажет.

4) Фактілерді  жинау  және  бақылау. Аудитордың   негізгі  мақсаты  ол - фактіні  жинау. Себебі  сол  фактілер арқылы  ол  өзінің  аудиторлық  ақпаратын  жасайды.

5) Аудит стандарты. Жиналған  фактілер, мәліметтер  өз  кезегінде   бір  жүйеге  келтірілуі  қажет. Оған  негіз  аудит  стандарты. Стандарт дегеніміз  мәліметті  бір  жүйеге  келтіру  әдісі  немесе  нормативтік  ереже - нұсқау  талабына  сәйкес  бір  қалыпқа келтіру.

6) Аудитор  ақпараты. Аудитор  өз  жұмысының  қорытындысын тексеру  барысында   анықталған  кемшіліктердің мазмұнын, өзінің  аудиторлық  қортындысын  ақпаратында  көрсетеді.

Қорыта  келгенде, жоғарыда  келтірілген  аудиттің міндетті  құрамын  қарастырмай, нақты  аудит  жүргізу  мүмкін  емес. Аудиттің  міндеті  мен  мақсаты  толық  орындау  үшін  оның  қағидаларын  білу  қажет.

1.2 Аудитті жоспарлаудың мақсаты мен аудит бағдарламасы

Аудитті жоспарлаудың негізгі мақсаты -  тиімді аудит жүргізуді қамтамасыз ету.  Жоспарлауға байланысты  жұмыстар аудиторға аудиттің қажетті аудандарына  көңіл аударуына  көмек береді,  потенциалды проблемеларды табу мен  бастаған  жұмысты уақытында аяқтау. Сонымен қатар, тапсырысты  аудитор, асистенттер арасында ұтымды бөлумен  эксперттердің атқаратын жұмысын үлестіру. Аудиторға кәсіби жауапкершілікті өзіне алу үшін тексеріс жүргізуге қажетті жеткілікті дәлелдемелер жинау керек. Сонымен қатар, дәлелдемелер құны минималды болу керек. Бұл жоспарлану  жұмыстарына байланысты болады.  Сондықтан әрбір тексеріс үшін аудитор  жоспар құру керек, оның мақсаты:

-       аудиторлық шаралардың қажетті көлемін анықтау;

-    тексеріс жүргізу шараларын  бағалау;

-       аудит жүргізудің сапасын қамтамасыз ету болып табылады.

         Аудитті жоспарлаудың  қағидалары.  Аудит жоспары аудит жүргізудің жалпы қағидалары негізінде жасалады, сонымен қағидалар арқылы:

-       кешенді жоспарлау;

-       үздіксіз жоспарлау;

-       оңтайлы жоспарлау.

Аудиттің кешенді жоспарлау қағидаты жоспарланудың барлық сатылары арасындағы өзара  байланысы мен  келісімділігін қамтамасыз етеді, яғни аудиттің  алдын – ала жоспарланудан, жалпы жоспар мен бағдарлама жасалуына дейін қамтамасыз етеді.

Аудиттің үздіксіз жоспарлау қағидаты аудиторлар тобына арналған есеп қисаптарын анықтайды және жоспарлану сатыларын  бөліп тарату мерзімі бойынша және құрылымдық бөлімдер арасындағы  байланысын қарастырады.

Аудиттің  оңтайлы жоспарлау  қағидаты жоспарланудың нұсқаулығын қамтамасыз етеді, критерийлер негізінде аудиттің жалпы  жоспары мен бағдарламасы үшін оңтайлы нұсқаны таңдап алуына мүмкіндік береді. Оның аудиторлық ұйым  анықтайды.  

Аудит бағдарламасы

Аудиторлық тәуекел аудит жасап отырған дәлелді қаржылық есептілік туралы ойының бұрыс болып қалған жағдайда. Аудитор әрқашан аудитті жоспарлау кезінде барлық мүмкін факторлардың есебі жолымен тәуекелді максималды төмендетуге ұмтылу керек. Аудиттің халықаралық стандартының «Тәуекелділікті бағалау және ішкі бақылау»туралы заңында: «Аудит жүргізу әдістемесін жасау кезінде тәуекелділікті бақылауды (ажырағысыз тәуекелділікті бағалау нарядымен) алдын-ала бағалау үшін сәйкесінше тәуелділік болмауын анықтау керек, ол нақты қаржылық есептілікке қатысты қабылдануы мүмкін, сонымен қатар сипаттамасын және  маңызды шаралар көлемін анықтау үшін, осындай нақтылықты тексеруге бағытталған». Біріккен ажырағысыз тәуекелділік пен бақылау тәуекелділігі  клиент тәуекелділігін құрайды, яғни тәуекелділіктің екі түрі де клиентке заңды тұлға ретінде қатысы бар. Бұл заңды тұлғаның екі тәуекелділік элементі бухгалтерлік есеп жүйесін бөлшектеп зерттегеннен кейін бақылау тәуекелдігін қайта қарау қажетттілігіне қарамастан заңды тұлғаның екі тәуекелділік элементін жоспарлау кезінде аудитор ескеруі қажет. Жоспарлаудың мақсаты ең тиімді және квалификациялы  тең шараларды жасайды. Алайда аудиторлық шаралар ең көп тәуекелділікпен байланысты аудандарға  бағытталады, сонымен қатар  тәуекелділік төмен аудандардағы қажетсіз жұмыс жұмсамау. Мысалы, аудитор ажырағысыз тәуекелділікті бағалау үшін кәсіби ой - пікірін қолданады, яғни бағалау, мысалы, қаржылық есептілік деңгейінде мынадай факторларды:

-       Тәжірибелік субьект басқарушының біліктілігі және шынайылығы, сонымен қатар  кезең ішінде оның құрамындағы өзгерісі;

-       Субьект басқарушыларына әдеттегідей емес қысым, мысалға, қаржылық есептілікті бағалауға апаратын жағдайлар. Мысалы бұндай жағдайлар болып саладағы банкрот кәсіпорындардың санының көп болуы немесе  субьектің ары қарай дамуына капиталдың жеткіліксіздігі;

-       Субьект бизнесінің сипаты, потенциалын ашатын техникалық ескеруі оның өнімі мен қызметі капитал құрылымының қиындығы, жақтар байланысының мәні, орналасуы және оның өндіріс көлемінің географиялық таралуы;

-       Субьектің қызметін жүзеге асыратын саладағы әсер етуші факторлар немесе экономикалық жағдайы болуы мүмкін бәсекелестік жағдай;

-       Қаржылық тенденциясы мен коэффициенттермен анықталатын, сонымен қатар технологиялық өзгерістер, берілген салада таралған тұтынушы сұранысы және бухгалтерлік есепті жүргізу тәжірибелігі;

-       Қаржылық есептілік шарттары, бұрмалауға шалдықтыруы мүмкін. Ондай шоттар болуы мүмкін, алдыңғы кезеңде түзетуді қажет ететін және субьективті бағаның жоғары деңгейін болжайтын;

-       Операциялар қиындығы және эксперттерді қажет ететін басқадай жағдайлар;

-       Пікір деңгейі, берілген шоттар сальдосын анықтағанда активтердің шығындалуына душар ету және заңсыз пайдалану, мысалы, ең қажет ететін және мобильді активтерге қатысты, ақша қаражаттарына сәйкес әдеттегідей емес және кешендік операциялардың соңында, әсіресе соңында немесе кезең соңына жақындағанда операциялар, әдеттегі  өңдеу шаралар душар болмайды.

Тәуекелділікті анықтаудың қиындығы болып нақты құнының бағасы ретінде есептеуге болмайды, себебі ол жоғары, орта немесе төменгі (интуициялық әдіс) ретінде анықталады. Сондықтан алдын –ала жоспарлау кезінде бақылау тәуекелділігін бағалау жүргізуге болады.

1.3 Аудиттық жоспарлаудың сатысы

Аудитті жоспарлау сатысы.  Жоспарлау -  аудит жүргізуді мейлінше  парасатты атқаруға  мүмкіндік беретін шара және сондай-ақ тәуелділікті төмендететін маңызды жағдайлардың айқындалмауы. Жоспарлау -  аудиторлық іс-шаралар тізімінің жай ғана  механикалық құрастырылымы емес,  кез келген тексеріс жүргізу шараларында қайталынып келіп отырады. Әрбір клиент жеке жоспарлау кезінде ескеру қажет. Аудиторлар өз жұмысын тексеріс  жасаймын деп отырған  ұйымның қызметімен танысудан бастау керек. Ол үшін оны  ұйымдастыру құжаттарын зерттеу, қызмет түрі  мен оған деген лицензиясы, есеп саясаты және т.б.  Басқарушылар мен үйым мамандарымен  ынтымақтасу кезінде қаржылық есептілік  көрсеткіштерін анықтау керек, клиент қызметінің ауқымын байқау үшін қажет. Тек қана  қайта зерттеу нәтижесінде ұйымның алдағы уақыт жұмыстарының үлгілі көлемі  мен  еңбек сыйымдылығын анықтауға болады, сонымен қатар аудит ұзақтығын. Сәйкесінше жұмыс көлемі, оның қиыншылықтары мен  ұзақтығынан аудит  жүргізу құны анықталады.

Жоспарлау шараларын сатылар бойынша көрсетуге болады:

1-сызба

Аудиторлық тексеруді жоспарлау сатылары

Алдын ала жоспарлау. Алдын ала жоспарлау сатысы келесі аудиторлық қызмет жағдайларынан тұрады:

-       клиентті таңдау және аудит атқарғаны туралы шешім қабылдау;

-       аудит жүргізу үшін персонал таңдау;

-       жұмыс талаптарымен келісу;

-       аудит жүргізуге клиентпен келісім- шарт жасау.

Клиентті таңдау аудит атқарғаны туралы шешім қабылдау. Аудиторлық ұйым қажет деп таныған клиенттермен ынтымақтасу міндетті емес, қызмет көрсетуді жалғастыру, егер өзара қатынасты қажет етпесе. Ұйым саясаты жаңа клиенттерді таңдауға байланысты мынандай элементтерді қамтиды:

-       болжалды клиенттің репутациясын бағалау, оның қаржылық жағдайының мықтылығын және бұрынғы аудиторлық ұйыммен қарым-қатынасы;

-       мүмкін болатын клиентке  деген аудиторлық ұйымның тәуелсіз бағасы.

Клиенттер мен қарым-қатынасын жалғастыру туралы сұрақтары   кезеңімен құрастырылады (мысалы, жыл сайын) немесе пайда болған ерекше жағдайларда. Тексеру басталу туралы шешім қабылдағаннан кейін оны жүргізу мақсаты мен ауқымы анықталады. Көпшілік аудиторлық фирмалар  өзінің тексеріс ішкі жоспарын құрастырады, клиенттің өзгешелік саласына бейімділігі. Аудиторлық ұйымның ішкі фирмалық стандарты негізінде клиентпен танысуы жоспарлау бланкінде көрсетілу керек. Төменде көрсетілген бөлімшелерден тұрады:

1) Экономикалық және оның басқаруы туралы жалпы мәліметтер. Аудиттің халықаралық  стандартында «бизнес біліктілігі»  сәйкесінше, «қаржылық есептілікке аудит жүргізгенде аудитор клиенттің бизнесі  жайлы білуі   немесе  біліп алуы   көлемі, жағдайды, операциялар мен  қабылдаған практиканы түсіну және айқындау қажеттілікті болуы керек, бұлар аудиторлар бойынша, қаржылық есептілік, тексеріс және аудиторлық есепке маңызды әсер етуі мүмкін». Аудиторлық біліктілік деңгейі, қызмет көрсетуіне байланысты сала, субъект қызметінің жүзеге асыру шеңберінде және экономика туралы жалпы білімі кіреді. Талап ететін білім деңгейі әрқашан субъект басшылығынан төмен болады. Клиент бизнесі туралы білімді игеру үздіксіз және кумулятивті мәліметтерді  бағалау және жинау шарасы,  сонымен қатар  осы білімнің аудиторлық дәлелдемелерге қатысты болуы керек. Мысалы, мәліметтер жоспарлану кезінде пайда болуына қарамастан, ол әдетте соңғы кезеңдерінде толықтырылады және айқындалады, яғни қалай аудитор   клиенттің бизнесі туралы аса толығырақ танысу  шамасына байланысты болады. Субъект және сала туралы білім қайнар көзі үшін де болуы мүмкін:

- аудитордың  бұрынғы субъект мәліметтері мен сол саладағы жұмыс тәжірибесі;

-    жұмыс қызметкерлері мен сала және субъект туралы пікірлесу;

-   берілген субъектінің жұмыс істемейтін компитенттін адамадардан субъект және сала туралы мәліметтер;

-    салаға қатысты жариялымдар (стастистикалық материалдар, кезеңдік баспа  статьялары);

-   субъектің әкімшілік және өндірістік жағдайларына аудитордың қатысуы;

- Субьектің дайындаған  құжаттары (отырыс протоколдары, жарнама материалдары, өткен жыл бойынша жылдық және қаржылық есептіліктер, субьектің әкімшілік құрамының ішкі есептері, басқару саясаты бойынша басшылық, лауазымдық инструкциялар, сату және маркетинг жоспарлары).

Клиент бизнесін білу аудитордың кәсіби ой – пікірінің негізі болып табылады. Клиент қызметін түсіну және оны сәйкесінше алынған мәліметтерді пайдалану аудиторға:

-       проблемеларды анықтау және тәуекелділікті бағалауға;

-       тиімділікті жоспарлау және аудит атқаруға;

-       аудиторлық  дәлелдемелерді бағалауға;

-       клиентке  қызмет көрсетуді қамтамасыз етуге көмектеседі.

Клиенттің әкімшілік және өндірістік жағдайларын қарай оның бизнесі мен операцияларын дұрыс түсінуге көмектеседі, себебі  аудитордың қызметкерлер жұмысын бақылауға және ірі деңгейдегі басқарушылар мен жеке әңгімелесуге мүмкіндігі бар. Аудитте, тәуекел негізінде,  клиент бизнесін тану мен жоспарлауға барлық  аудиторлық шаралардың жартысына жуығы апарылады. Субьект басқарушылары туралы мәліметтер жинау кезінде келесідей аспектілер қаралады:

-       іскерлік абырой  және әкімшілік құрамының жеке өкілдерінің кәсіби тәжірибелігі;

-       жиналыс жүргізу мерзімдері;

-       лауазымды инструкция және міндеттерді енгізу;

-       ішкі аудит жүргізуінің болуы;

-       кадрлар жинақталуы, кадрлар ағымдылығы;

-       қызметкерлер туралы ереже және коллективті келісім – шарт ұсыныны және т.б.

2) Қаржылық  шаруашылық қызметінің негізгі көрсеткіштері. Клиенттің ағымдағы және болашақтағы жағдайын түсіну үшін  ағымдағы және болашақ рентабельділігі, өтімділігін (қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеу қабілеті) және капитал жеткіліктілігін (ұзақ мерзімді міндеттемелерді өтеу қабілетттілігі және сәйкесінше  қаржы өсуі)  зерттеу керек.  Алдын – ала жоспарлау бланкінде келесідей сұрақтарды  құрастыру қажет:

- табыс құрылымы мен өсу тенденциясының басқа негізгі экономикалық көрсеткіштерімен байланысы қандай?

- қолма – қол  ақша қаражаттарының  қозғалыс тенденциясы қандай?

- қолма – қол ақша қозғалысы мен табыс арасындағы  айырмашылық нәтижесінің себебі неде?

- қолма – қол ақша қозғалысының сенімді болжау дайындалған ба?

- өтімділікке байланысты қандай ереже болады?

- ұзақ мерзімді жалдық міндеттемелері бар ма? 

- күмәнді талаптар бойынша күрделі соммалар бар ма?

3) Өндірістік шаруашылық қызметі:

- негізгі өндірістік жолдары қандай және қалай олар тапсырыс берумен байланысты?

-  әрбір өнім рентабелділігіне басқарушылық талдау жасай ма?

- қандай негізгі өндірістік жоспарлар жасалады?

- қандай  өндіріс күштілігімен клиент  жұмыс істейді (толық, толық емес)?

- қандай шикізаттар мен материалдарды сатып алады, сонымен қатар қызмет көрсетуді пайдалану кім негізгі  пайдаланушы  болып табылады?

-  альтернативті  жеткізу көздері бар ма?

- еңбек даулары бар ма?

- өнім  сапасына байланысты  проблемалар болады ма?

- дайын өнімге баға қалай белгіленеді?

- өнімнің сапасына деген жоғары талаптар және жеткізуге байланысты  қатаң шартты келісім – шарттар  бар ма?

Әрбір тексеріс жасаған кезде сұрақтар шеңбері,  алдын –ала  жоспарлау бланкінде қарастырылған,  клиент қызметінің талаптары мен мүддлеріне байланысты кеміп немесе артып отырады.  Қаржылық есептілікке тексеріс жүргізу үшін аудиторлық ұйым қызметкерлер тобын жинақтайды. Аудит жүргізу үшін персонал таңдау  аудитті қамтамасыз ету үшін   мұқияттылықты  талап етеді. Аудиттің техникалық және кәсіби сапаға сәйкестігі бар тұлғалар жүзеге асыра алады. Кең ауқымды міндетті  аудиторлық тексеріс жүргізу кезінде оның басқарушысы бірнеше  қызметкерлер, сонымен қатар заңдар мен салықтық сұрақтар бойынша кеңес берушілер және басқа да мамандардың қатысуына болады. 

Клиент және аудиторлық ұйым аудит жүргізуге байланысты келісім-шарт талаптарын біркелкі түсінуі қажет.Түсінбеушілікті минимумға апару үшін, бұл талаптарды келісім-шартта анықтап белгілеу керек. Міндетті хаттың құрамында міндеттер аудитті жоспарлау үшін маңызды, себебі ол тестер жүргізу және жалпы аудитті орындау мен басқа да қызмет көрсету мерзімінің шарттарын қамтиды. Аудиторлық қызмет көрсету туралы келісім-шарт ҚР Азаматтық Кодексінің 384 статьясына сәйкес қызмет көрсетуі қайтарымды келісім-шарт категориясына жатады. Келісім-шарт қорытындыланғаннан бастап күшке енеді және екі жақ үшін де міндетті болып табылады және белгіленген мерзіміне дейін әрекет етеді. Егер соңғысы көрсетілмесе, онда келісім-шарт сонда берілген уақытқа дейін әрекет етеді деп танылады. Әрекет ету мерзімі тоқтатылады егер:

-       келісім- шартта негізделген міндеттерді атқару мүмкін емес болған жағдайда (ҚР Азаматтық Кодексінің 374 статья бойынша);

-       белгіленген тәртіпке байланысты екі жақтың банкрот деп мойындаған болса;

-       келісім-шарт жасаған мемлекеттік мүшесін алып тастаған немесе өзгерткен жағдайда (ҚР Азаматық Кодексінің 404 статья бойынша).

Аудиторлық тексеріс жүргізу келісім-шартты ресми құжат болып табылады. «Аудитор – клиент» арасындағы қарым-қатынасты регламенттейтін және жай келісім-шарттардан айырмашылығы жоқ кәсіпкерлік қызметте пайдаланылады. Басқалар сияқты, бұл келісім-шартта заңды түрде қатысушы жақтар қызығушылық келісімін көрсетеді және осы жағдайда тапсырыс беруші –клиент, атқарушы – аудиторлар. Дегенмен, кәсіпкерлікте пайдаланылатын маңызды келісім-шарттардың басқа келісім-шарттардан ерекшеленеді. Біріншіден, келісім-шарт жасаған кезде үшінші жақ (қаржылық есептілік мәліметтерін пайдаланушылар ) қызығушылығы есептеледі. Себебі деректер бойынша аудитор сапасыз тексеріс жүргізу нәтижесінде болған залал үшін тек клиент алдында ғана емес ,сонымен қатар пайдаланушылар алдында жауапты болады. Келісім-шартқа қол қою алдында аудиторға қажетті түрде мүмкінділігінше клиенттің тілегін нақты анықтап алу керек және оның талабының дұрыс тұжырымдалуына көмек беру. Аудиторлық тексеріс жүргізуінің сапасы, аудиторлар мен клиент арасындағы қарым-қатынасы көбіне аудит жүргізу келісім-шартының нақты құрылуына байланысты болады. Аудиторлық ұйымның көбіне келісім-шарт жасаудың стандарттық түрін пайдаланады. Бірақ нақты кәсіпорында аудит жүргізу ерекшелігін ескерген жөн, себебі клиент көбіне толық мөлшерде оның мәні мен мазмұнын түсіне бермейді. Аудиторлық тексеріс жүргізу келісім-шарттында клиент тексеріс жүргізуге қажетті құжаттарды ұсыну мерзімін анықтаған жөн, себебі клиент аудитроды шақырып алады, бірақ бухгалтерлік есебі жиі дайын емес, бұл жұмысты өте қиындатады. Келісім-шартта тапсырысшы талабында аудиторлық ұйым алдын-ала төлеу сомасын көрсеткен дұрыс, аудит шаралары кезінде аудиторлық қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз етеді. Клиент жағынан оған деген «қысымның» болуы және аудит үшін сыйақыны төлемей қою мүмкіндігін жояды. Әдетте аудиторлық ұйым талап ететін алдын-ала төлеу сомасы 50-ден – 100%  дейін мөлшерді құрайды. Келісім –шартта тексеріс кезінде аудиторға тапсырысшының көмек көрсету  міндеттеме пунктін қарастырған жөн (яғни, түгендеу кезінде жәрдем беретін қызметкерді анықтап беру, мүмкін болған жағдайда аудиторлық командировкаға шығу үшін қамтамасыз ету және т.б.) Қызмет үшін төлеу ҚР Азаматық Кодексінің 385 статьяға сәйкес, келісілген баға бойынша тапсырыс беруші көрсетілген қызмет үшін төлеу міндетті. Келісім-шарттың негізгі бөлімдері – бұл:

-       келісім-шарт заты;

-       қызмет көрсету мерзімі;

-       құқықтар;

-       міндеттемелер;

-       жақтар жауапкершілігі;

-       төлеу талаптары мен мөлшері;

-       басқа да талаптар.

Аудиторлық тәуекел және маңыздылықты бағалау. Қаржылық есептілікті тексеруді жоспарлау кезінде аудитор алдағы аудиторлық жұмыстың сипатын және көлемін анықтайды. Клиент «тәуекелдірек» болған сайын жұмыс көлемі де сәйкесінше көбірек болатыны ескеру қажет. Сондықтан аудитор маңыздылық пен тәуекелділікті бағалауы қажет. Маңыздылық туралы алдын –ала пікірлескенде баланс бөлімшелері үшін маңызды болатын кіріс және шығыс туралы есептілік, ақша қозғалысы, меншікті капиталды пайдалануын толық бағалау жатады. Қаржылық есептілік үшін маңыздысы туралы алдын-ала пікірлесу мақсатының бірі болып жалпы аудиторлық жоспарды анықтау кезінде аудитор көңілін қаржылық есептіліктің маңызды элеметтеріне аудару керек. Тексеріс жоспарлай отырып, аудиторға маңыздылық деңгейін анықтау қажет, бұл есеп құжаттарындағы кез-келген қателер мен бұрмалауды табуға мүмкіндік береді. Аудиторлық тексерістің барлық сатыларында маңыздылықты бағалайды: жоспарлау, аудитті жүргізу, және аудиттің қорытындысын жалпылау. Жоспарлау кезінде аудитор алдын ала баланс бөлімшелері, кіріс және шығыс туралы есепте  жеке алғанда және толық қаржылық есептілік туралы пікір жасайды. Аудитор маңыздылықты бағалағанда белгіленген дәйектілікпен атқарса болады.

Әр саладағы қателер саны аудит жүргізу барысында бағаланады. Сондықтан аудитор маңыздылық туралы жасаған алдыңғы пікірін өзгертіп отырады. Бағалауды қайта қарау негізінің бірі болып өзгеріс немесе аудитордың жасаған қорытындысы, яғни алдыңғы қабылдаған деңгейі өте жоғары немесе төмен. Маңызды жоспарлау кезінде төмен деңгейді белгілеу бұрмалау тәуекелділігін төмендету үшін және қажет болғанда маңыздылық деңгейін корректілеу. Бұл есеп кезінде дәлелдемелерді алғаннан кейінгі соңғы күнде жасалады. Маңыздылықтың жоспарлы деңгейін анықтау арнайы бұйрық негізі бойынша арнайы аудиторлық ұйыммен құрылған, маңыздылық деңгейін алдын-ала бағалау қаржылық есептілік көрсеткіштеріне сәйкесінше жасалады. Тәуекел әртүрлі формаларды қабылдайды және тәуекел сияқты көрінеді:

-       клиент тұрақсыз нарық жағдайында жұмыс істеп жете алмайды;

-       қаржылық есептілік басқару жүйесінің қателерінен бұрмалау немесе ішкі бақылау таппай, қате түзелмейді.

2 Ұйымда аудиттің жүргізілу тәртібі және ұйымдастырылуы

2.1 Ұйымның ақша қаражатының аудиті және негізгі құралдарының аудитінің  жүргізілу     тәртібі

Аудит тапсырыс беруші мен ақпараттық технологиялар саласында арнайы білімі мен жұмыс тәжірибесі  бар тұлғалар арасындағы шартқа сәйкес жүргізіледі.

Ұйымдардың аудиті кезінде ұйым аудитін жүргізген, есеп беру саласында арнайы білімі мен жұмыс тәжірибесі бар тұлғаларды таңдау «Мемлекеттік сатып алу туралы» Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады, оның қорытындысы бойынша аудиторлық қызметін көрсетуге мемлекеттік сатып алу туралы тиісті шартқа қол қойылады.

Аудиттің бағыты, жүргізілетін жұмыстардың, құрамы мен көлемі тапсырыс берушімен анықталады және техникалық ерекшеліктер түрінде шартқа қосымша ретінде беріледі.

Аудит жүргізу барысында мемлекеттік ақпараттық жүйелер және мемлекеттік ақпараттық жүйелермен ықпалдасатын мемлекеттік емес ақпараттық жүйелер аудитін бақылау және жүйелендіру мақсатында техникалық ерекшелік ақпараттандыру саласындағы уәкілетті органмен келісіледі. Сонымен қатар, келісу мерзімі техникалық ерекшелік уәкілетті органға келіп түскен күннен бастап 10 жұмыс күнін құрайды. Аудит ақпараттық жүйені құру, ендіру және пайдалану кезеңінде жүргізіледі.

Аудит өткізу мерзімі ақпараттық жүйенің функционалдық күрделілігіне, құрылымдық құрауыштары (кіші бағдарламалары) санына, оны пайдалану (жұмыс орындарын ұйымдастыру, өңірлік (аумақтық) жүйені құру), және де тапсырыс беруші тарапынан аудиттің нақты мақсаттарына байланысты және шартта көрсетіледі.

Аудиторлық қорытынды осы Ережеге қосымшаға сәйкес нысан  бойынша жасалады. Бұл жұмыс тәжірибесі бар адамдардың  және тапсырыс берушінің қолдарымен куәландырылады, аудит қызметін жүзеге асыратын тұлғалардың мөрімен бекітіледі. Аудиторлық қорытынды  кем дегенде 2 (екі) данада жасалады, оның біреуі тапсырыс берушіге беріледі, екіншісі аудиторлық қызметті жүзеге асырған тұлғаларда қалады. Мемлекеттік ақпараттық жүйелер, және мемлекеттік ақпараттық жүйелермен  ықпалдасатын мемлекеттік емес ақпараттық жүйелер бойынша аудиторлық қорытындының көшірмесін ақпараттандыру саласындағы уәкілетті органға беріледі. Аудиторлық қорытынды ұсынымдық сипатқа ие.

Аудитті жүргізу нақты белгіленген аудит стандарттары негізінде жүргізіледі. Жаңа «Аудиторлық қызмет туралы» Заң 2006 жылдың мамырынан бастап ХАС пайдалануды талап етсе, ол осы күнге дейін Қазақстандық аудит стандарттары (ҚАС) күшінде қалады. Сонымен қатар, көптеген аудиторлар ХАС емес, ҚАС құрамымен көбірек дəрежеде таныс болады. Сондықтан осы бөлімде ҚАС жəне ХАС арасындағы алшақтықтарға талдау жүргізіледі. ҚАС ХАС негізінде əзірленсе де, олар бір біріне онша сəйкес келе бермейді. 52-ші тармақта аталғандай (жоғарыдан қараңыз), Қаржы министрлігімен тек төменде берілген 11 11 ҚАС бекітілген:

1-     кесте

         Қазақстандағы аудит стандарттары және Халықаралық аудит стандарттары

Бухгалтерлік есеп стандартының талабына сәйкес шаруашылық субъектісінің қаржылық есебіне ақша қаржысының есебі кіреді. Бұл есепке кәсіпорын ақша қаржысының кіріс – шығыс операциялары үш топқа бөлініп көрсетіледі: операциялық, инвестициялық, қаржылық.

Бухгалтерлік есеп стандарты бойынша ақша қаржысының есебіне анықтама мақсатымен қамтитын әрекеттеріне  түсініктеме берілген. Осы стандартқа байланысты ақша қаржысы есебінің негізгі мақсаты, ол әрбір заңды тұлғаның қаржылық  жағдайын анықтау, ақша қаржысының кіріс – шығыс әрекеттеріне толық мәлімет беру, оны өз кезегінде іс-әрекеттік инвестициялық және қаржы кәсіпкерлік тобына  бөліп көрсету.

Шаруашылық субъектілері қазіргі бухгалтерлік стандарт бойынша осы жоғарыда көрсетілген үш түрлі қаржылық есебін тапсырады. Аудит тұрғысынан оларды тексеру өте күрделі. Аудиттің негізгі мақсаты кәсіпорындарға аудитор бір жылдық  жұмыс қорытынылығын анықтап, өзінің аудиторлық қорытындысын беру үшін осы қаржылық есептерді түгелдей тексеруе міндетті. балансты тексеру үшін аудитор оның әр бабын  жеке-жеке анықтауы қажет. Ол үшін “Бас кітап” көреткішін аналитикалық есеп кестелеріндегі жазуды салыстырып, оның жеке-жеке жүргізілетін аналитикалық есеп тізбегімен салыстырып, одан кейін ең соңында түгелдеу құжаттарымен беттестіру, қарама-қарсы анықтау жасау арқылы түгелдеу барысының  құжаттарына талдау жасағаннан кейін ғана тексеру толық жүргізілді деуге болады.

Қаржы- шаруашылық нәтижесінің есебін тексеру үшін аудитор алдымен бухгалтерлік есеп жұмысының ұйымдастыруын, есеп жүргізіу әдісін анықтауға міндетті. Есептің әрбір жолын тексеру үшін оның есебін жүргізу тәртібін анықтап одан кейін ғана тексеруге болады.

Аудит барысында осы өндіріс шығынын есептеу бабының бухгалтерлік есебін жүргізу ерекшеліктерін жан-жақты тексеруі қажет. Осы орайда аудитор тексеру барысында сол шаруашылық субъектілерінің “есеп саясатын” басшылыққа алады.

1)  Әкімшілік шығындар – 7210 есептегі тікелей өндіріс процесіне қатысы жоқ, әкімшілік және жалпы шаруашылық шығыны есептелінеді. Аудит барысында осы топқа жататын шығындар аналитикалық есебін тексеру арқылы аныталады.

2)  Тауарды сату шығыны – 7110 есептегі топталған тауарларды сату барысына қатысты шығындар аналитикалы есебін тексеру арқылы аныталады.

3)  “Процент” төлеу шығыны – 7310 есептегі әртүрлі несие алғаны үшін төленетін “процент” шығыны және шығарылған құнды қағаз үшін аренда келісім шарты бойынша төлемдер көрсетіледі.

2-кесте

Тауарларды ұйымдастырумен  байланысты шығындар есебі

2-кестенің жалғасы

2-кестенің жалғасы

Шаруашылық субъектілерінің “ақша – қаржысының есебі ақша операцияларының негізіне сәйкес үш түрде жасалынады: нақты ақша қаржысының әрекеттері. Касса кіріс – шығыс әрекеттері нақты құжаттар арқылы  тексеріліп анықталады. Аудит барысында есеп кестелері, касса есептері тексеріледі. Кәсіпкершілік операциясы – касса есебінде алғашқы құжаттар арқылы жеке-жеке негізгі құралдың сату табысы, материалдық емес активті сату табысы, тағы басқа түрлі кірістер жеке-жеке көрсетіледі.

Үшіншіден, касса арқылы жүргізілген инвестиция әрекеттерінде алғашқы құжат арқылы жеке-жеке көрсетледі. Мысалы, құнды қағаз шығарудан түскен табыс, несие алу нәтижесінде түскен табыс, тағы сол сияқты кіріс әрекеттері. Шығыс болған табыстары несиені төлеу, құнды қағаз сатып алу, тағы басқа осы топтағы төлемдер. Аудит барысында алғашқы құжат есеп кестелері арқылы олардың заңдылығын, дұрыстығын анықтау жасалынады.

Негізгі  құралдардың  бар  болуы  мен  тұтастығының  аудиті. Аудиторға келесілерді  тексеру  қажет:

-       Кәсіпорында  негізгі  құралдарды  қабылдау  және  оның  нәтежелерін   толтыру  бойынша  комиссияның  құрылғандығын;

-       Негізгі құралдарды сату – сатып  алу  келісім  шарттары  толтырылғандығын;

-       Келісім  шарттың  бағалардың протоколдардың  толтырылғандығын;

-       Негізгі құралдарды қабылдау – жіберу  актілерінде  бастапқы  құнның  дұрыс  көрсетілгендігін;

-       Объектілердің  жөндеуден  және  қайта  қалпына  келтірілуінен  кейінгі бастапқы  құнының  дұрыс  көрсетілуін.

Негізгі  құралдар  объектілерінің  есебі  мен  бақылауының  жағдайын  тексеру  мәліметтері  бойынша  аудитор  бақылау  тиімділігі  жөнінде  қортынды  жасай  алады.

Негізгі  құралдардың  тұтастығын  қамтамасыз  етудің  маңызды  талабы – олардың  тексерудің  сапалы  түрде  өткізілуі.  Сондықтан  бақылау  процессінде  оның  толықтылығын  және  өз  уақытылығын  және  бухгалтерлік  есепте  нәтежилердің  дұрыс  көрсетілуін  тексеру  қажет.  Аудиторға  бұл  аудиторлық  тәуекелділікті  азайту  үшін  кәсіпорында  жүргізілген тексеру  нәтижелеріне  қаншалықты  сенуге  болатындығына  көз  жеткізу  үшін  қажет.

Негізгі  құралдар  есебінің  жағдайын  тексере  отырып,  аналитикалық  есептің  ұйымдастырылуының  дұрыстығына  көз  жеткізу  керек.

Негізгі  құралдар  есебі  мен  бақылауымен  терең  танысу  мақсатында  аудитор  кәсіпорыннан  есеп  беруді  жасаған  күнге  дейін  ие  болған  негізгі  құралдың  типтері  бойынша  сарапталған  тізімін  талап  етеді.  Бұл  тізімге  негізгі  құралдар объектілерінің  құнының  төмендетілуі  мен  қайта  бағалануы  туралы  мәліметтер  енгізілуі  тиіс.

Негізгі  құралдар  есепте  жүйелі  емес,  операциялардың  жасалу  шегіне  байланысты  көрінеді,  бұл  амортизацияның  дұрыс  есептелуіне  және  оның  өндіріс  пен  айналым  шығындарына  жатқызылуына  әсер  етеді.

Жинақталған  амортизациялық  шығындар  есеп  беру  күніндегі  жағдай  бойынша  есептелінеді.  Негізгі  құралдар  тізімінің  олардың  бар  болуы,  қозғалысы  туралы  ауқымды  ақпараты  болғанына  қарамастан  аудиторға  негізгі  құралдардың  түсуі,  шығуы  және  қозғалысы  туралы  құжаттарды  алу  керек.  Құжаттар  мен  бухгалтерлік  жазбалар  бойынша  негізгі  құралдар  қозғалысы бойынша  барлық  операциялар 2410 “негізгі  құралдар”  шоты  бойынша  дұрыс  жүргізілгендігіне  көз  жеткізуге  болады.

Шот – фактура,  келісім – шарт,  жалдау  туралы  келісімдер  сақтандыру  полисі,  салық  инспекциясының  жазбалары  сияқты  құжаттарды  тарту  аудиторға  тексеріс  объектісі  жөнінде  сенімді  ақпарат  алуға  мүмкіндік  береді.

Негізгі  құралдар  бойынша  шаруашылық  операцияларының  құжаттық  бекітілуі – бұл  шот  статьяларын  таңдау  және  кері  тәртіпте  бақылау  процессі,  яғни  есеп  жазбаларының  дұрыстығын  дәлелдеуші  бастапқы  құжаттарды  іздеу.  Негізгі  құралдар  бойынша  аудиторлар  таңдау  жасай  алады.  Сонымен  қатар  кездейсоқ  таңдау  әдісін  қолдануға  болады.  Осылайша  есепте  көрсетілген  негізгі  құралдарды   сақтандыру  бойынша  салықтар  мен  шығындарды  таңдауға  болады.

Негізгі  құралдар  аудиті  процессінде  қайта  есептеу  тәсілі  жиі  қолданылады.  Жинақталған  шығын  арифметикалық  шама  ретінде  көрінеді,  сондықтан   оның  нақтылығына  тек  қайта  есептеу  тәсілі  арқылы  көз  жеткізуге  болады.

Негізгі  құралдар  қозғалысының  аудиті.  Негізгі  құралдардың  кәсіпорынға  түсу  жолдары:

-       Жабдықтаушылардан  төлем  арқылы  алу;

-       Қайтарымсыз  түсу;

-       Жалданған  негізгі  құралдар  құны  тәртібімен;

-       Бірге  қызмет  істеу  туралы  келісім – шарт  бойынша  негізгі  құралдардың  қайтарылуы.

Негізгі  құралдардың  түсуі  негізгі  құралдардың  түсуі -   жіберілуі  актісімен  берілген  объектіге  деген  техникалық   құжаттармен  бірге  толтырылады.

Кәсіпорында  негізгі  құралдардың  есептен  шығу  себептері:

-       Объектінің  тозу  нәтежесінде  және  кездейсоқ  жағдайларға  байланысты  істен  шығуы;

-       Қайта  құру,  жетілдіру  нәтижесінде  істен  шығу;

-       Негізгі құралдарды  басқа  ұйымдарға  беру.

Негізгі  құралдардың  жарамсыздығын анықтау үшін кәсіпорында арнайы комиссия құрылады. Объектілердің істен шығуын комиссия орын басқарушымен бекітіледі, ал бухгалтер карточкада объектінің есеп шығу күні мен акт номерін қойы.

Негізгі  құралдардың қолдану орындарында(цехтар мен бөлімдерде) негізгі  құралдардың хаттамалық тізімі (Негізгі  құралдардың формасы) жүргізіледі, мұнда қолданыстағы негізгі  құралдар объектілері туралы қысқаша мәліметтер беріледі.

Кәсіпорын ішіндегі түскен, есептен шыққан және орын ауыстырылған негізгі  құралдарға хаттамалық карточкаға сәйкес жазудан кейін ай соңына дейін бөлек сақталады. Бұл ай сайын солардың негізінде негізгі  құралдар амортизациясын(тозуын) есептеу жасалатындықтан қажет.

Негізгі  құралдардың бағалануының дұрыстығын тексеру қажет, себебі дұрыс бағаламау жалпы көріністі бұзып қана қоймай, сонымен қатар келесідей келеңсіз жағдайларға әкеледі:

-       амортизацияның  қате  есептелуіне;

-       есептелген  салық  сомаларының  өзгерісіне;

-       негізгі  құралдардың  шамасының  бухгалтерлік  (қаржылық) есеп  беруде  дұрыс  көрсетілмеуіне.

Негізгі  құралдар  қозғалысы  бойынша  операцияларды  аудиторлық  тексеру  кезінде  келесідей  сәттерге  назар  аудару  керек:

-       негізгі  құралдарды  жарғылық  капиталдарға  салым  ретінде  беру  негізінде  олардың  бастапқы  құны,  тозуы  және  беру  кезіндегі  келісілген  құны  келтірілген  тізімі  берілуі  керек;

-       негізгі  құралдарды  алған  кезде  бастапқы  құны,  тозуы  және  сатып  алу  құны  көрсетілген сату – сатып  алу келісім- шарты толтырылуы;

-       негізгі  құралдар  объектілерін  комплект  түрінде (мысалы, кеңсе  жиһазы) алған  кезде  хаттамалы  карточкаға  комплектке  кіретін  бөлек  бөлшектірінің  тізімі  енгізілуі  тиіс;

-       Негізгі  құралдар объектілерін  шет ел  валютасы мен  алған  кезде  объектінің  бастапқы  құны  алған  кездегі  есептелген  курспен  есепке алыну  тиіс;

-       Негізгі  құралдардың  пайдасыздығын,  оларды  жөндеудің  мүмкін  еместігін  және  тиімсіздігін,  сонымен  қатар  оларды  есептен  шығаруды  құжаттау  бойынша  керекті  құжаттарды  толтыру  үшін  кәсіпорында  басшының  бұйрығы мен арнайы  комисия  құрылуы  тиіс.

Тозуды  есепке  алу аудиті.

Аудит  барысында  негізгі  құралдардың  барлық  объектілеріне  амортизацияны  есепке  алуды  есепте  барлығын:  тозу  негізгі  құралдар  қозғалысының  есебімен  есептелінетіндігін  және  амортизация  нормаларының дұрыс  қолданылуын  анықтау  керек.

Тозу  кәсіпорын  балансындағы  негізгі  құралдардың  барлық  түрі  бойынша  (жер  және  табиғи  ресурстар,  тұрмыстық  қор  нысандары) есептелінеді.

Негізгі  құралдар  нысаны  бойынша  амортизациялық  есептеулер  осы  нысанды  бухгалтерлік  есепке тіркеген  бойдан  кейінгі  айдың  бірінші  күнінен  басталады,  және  осы  нысанның  құны  толық  өшіргенше  немесе  оны  бухгалтерлік  есептен  жойғанша  есептелінеді. 

Негізгі  құралдар  нысаны  бойынша  амортизациялық  есептеулер  осы  нысанды  бухгалтерлік  есептен  жойған  немесе  оның  құның  толық  өшірген  айдан  кейінгі  айдың  бірінші  күнінен  бастап  толтырылады.

Негізгі  құралдар  нысаны  бойынша  амортизациялық  есептеулер  бухгалтерлік  есептеуде  бөлек  шотта   сәйкес  соманың  жинақталу  жолымен  көрсетіледі.

Негізгі  құралдардың амортизациялық есептеулердің сәйкес тобына  жатқызылуының дұрыстығын анықтау өте маңызды.

Тозудың шығындар немесе басқалай көздер шотына жатқызылуының дұрыстығын тексеру үшін негізгі  құралдардың өндірістік немесе өндірістік емес мақсатта екендігін анықтау қажет. 

2.2 Аудиторлық процесті ұйымдастырудың сатылары

Кезең – аудиторлық тексеруді жүргізу процесінің жеке бөлек сатысы, оның құрамына белгілі бір уақыт аралығы ішіндегі өзара байланыстағы аудиторлық процедуралардың кешені кіреді.

Жиі жағдайларда кейбір авторлар аудиторлық тексерулердің процесін көптеген кезеңдерге, бөлу барысында олардың басталу немесе аяқталу шекарасын нақты көрсетпей, жіктейді. Бұндай бөлулер кәсіпорынның болашақтағы дамуын және шаруашылық тәуекелділіктерді бағалауда, негізгі акценттерді шаруашылық қызметтің талдауына қарай жылжуын, аудиттің тәуекелділік және жүйелі бағдарланған әдістерге бағытталуын, нарыққа өту кезінде аудит процесіндегі сапалық өзгерістерді толық мөлшерде есепке алмайды.

Сондықтан аудиторлық процесті тәуекелсіз төрт кезеңге бөлу ең дұрыс болып табылады.

3-кесте

Жүйелі бағдарланған әдіске негізделген аудиттің негізгі кезеңдері

Аудиторлық дәлелдемелерді алу үшін аудитор жүйенің осы кезеңдегі деңгейін және бағалау көлемін анықтайды. Бұл үшін ол талдамалы байқаудың тестілерін кеңінен қолданады. Таңдамалы зерттеудің аудиторлар қолданатын әдістерін статистикалық және бағалаушылық деп бөлуге болады. Аудиторлық тексеру, әдетте, белгілі бір таңдама бойынша жүзеге асырылады, қажет болған жағдайда, кейбір маңызды салаларда кешенді тексерулер жүзеге асырылады. Операциялардың көпшілігін бақылау үшін таңдамалар қолданылады және бөлімшенің қызметкерлері іске жұмылдырылады, бұл ішкі аудиттің жұмысын тездетеді.

Аудиторлық дәлелдемелердің жеткіліктілігі,уақытылығы және сенімділігі таңдаманың аумағымен тікелей байланысты. Сонымен қатар, таңдамалық зерттеудің жоспарындағы мақсаттарды есепке алу қажет. Аудитор таңдамалық зерттеуді мұқият қолдануы қажет, өйткені көп жағдайда аудитор өзінің ойлау қабілетіне сүйене отырып тұжырым жасайды. Қорытынды тұжырым жасау кезінде басшылыққа алатын бағыттың орны маңызды,өйткені, оған байланысты таңдама жасалады.

4-кесте

Қаржылық есеп берудің сенімділігі (сенімсіздігі) жөнінде аудиторлық дәлелдемелерді жинаудың негізгі бағыттары

Аудитор тексеру барысында есеп айырысу шоттары корреспонденция-   сының  дұрыстығын арифметикалық есептеудің дұрыстығын жиі тексереді, оған қоса ол үшінші тұлғалардан түскен ақпаратты (мысалы, дебиторлық қарыздарды растау жөнінде мәліметтер ) тексеріп тұжырымдайды. Аудитор әкімшілік ақпаратының дұрыстығына (немесе дұрыс еместігіне) қатысты ақпараттың сенімділік деңгейін бағалайды. Аудитор бұл деңгейдің, сенімді және жеткілікті бола алатындығы туралы шешім қабылдауы қажет.

Ішкі бақылау деңгейін бағалау үшін аудиторлар дәлелдемелерді жинақтауды нақты жүргізулері қажет және қажетті түзетулер енгізуі мүмкін. Ішкі аудитотр өзінің процедураларын орындай отырып, ол есептік жазбалар қажетті үлгіде жасалып жатқандығына сенімді болуы керек немесе ішкі бақылауға жаңадан баға (төмен,максимальдыдан төмен, максимальды) беруі қажет, мәліметтердің сәйкестігін тексерулері керек. Бұл кезде шоттар бойынша қалдықтардың тереңдетілген тексерулерін және талдамалық процедуралардың қатынасын тексеру барысында анықталған нақты міндеттемелерге тәуелді болуы мүмкін.

Есептік жазбаларды жүргізуде және оларға қатысты бастапқы құжаттарды бақылауды, әдетте, регистрлерде шаруашылық фактілердің дұрыс көрсетулерін тексереді, салыстырады. Жүзеге асырылып жатқан тексерудің сапасын бағалауға және жоспарлауға қатысты ұймдастырушылық жұмыстардың осы кезең үшін маңызды болып табылады:

а) бақылаудың уақыты, құны және әрекеттілігі, соның ішінде, талдамалық тексерулер, шоттар бойынша қалдықтарды тереңдетілген тексерулер және мәні бойынша қаржылық шаруашылық операцияларды басқа аудиторлар тарапынан тексерулері;

ә) қарап – шығу тексерісіне және жоспарды түзетуге, жұмсалатын уақытта қайта есептеу қажет, мысалы, бірқатар жағдайларда орындалған статистикалық таңдама беретін нәтижелерден нарықтық көрсеткіш бере алады және оған қарағанда үнемдірек болады, сондықтан ажыратылған уақытты қортындылау кезеңін қосымша процедуралар өткізуге пайдалануға болады;

б) жүзеге асырылған тексерудің нәтижелерінің алдын ала мүмкіндігінше жалпылау, яғни тексеруге қатысқан барлық қызметкерлердің жұмыстарының нәтижелерін жалпылау;

в) тексеру барысында аудитордың алдында тұрған маңызды сұрақтарды әріптестермен пікірлесіп анықтау және шешу.

Тексеру барысында жиналған дәлелдемелер бойынша аудиттің «Бухгалтерлік есеп берудің бұрмалаушылығын анықтаған кезде аудитордың әрекеттері» - деген стандартына сай кәсіпорын басқармасы  кешенді жүзеге асырылуын талап етеді. Ең алдымен анықталған әр қателіктің мән мағынасын анықтау қажет. Бухгалтерлік есепті бұрмалау,  яғни бухгалтерлік есептің мәліметтерін бұрмалап жүргізу, қалыптасқан ережелерін бұзу, есеп көрсеткіштерін қате көресту және ұсыну.

Көпшілік жағдайда, әкімшілікте есептік жазуларды және есеп беруді түзету қажеттілігінде ешқандай күдік тумайды, егер олар абайсыздан орын алса, олар есеп жазбаларындағы арифметикалық немесе логикалық қателер, есептеудегі қателер, есепті дұрыс жүргізбеу салдарынан болады.

Аудиторлық тексеру мәні бойынша құжаттық болған жағдайда, тексеру барысында міндетті түрде құжаттауды талап етеді, яғни ішкі аудит тексеру барысында алынған ақпарат көздерін көрсетуді талап етеді, оған келесілер жатады:

-       аудит жүргізудің жоспары және бағдарламасы;

-       тексерудің мәнінен шығатын сұрақтар бойынша қызметкерлердің түсініктемелері мен арыздары;

-       бөлімшелердің шаруашылық операцияларды дәлелдейтін алғашқы құжаттардың көшірмелері, объектілердің фотосуреттері, актілері, анықтамалары, хаттамалары, түгендеу тізімдері және тексеру актісіндегі мәліметтерді растайтын, тексеруге тікелей қатысы бар қызметкерлер даярлаған  басқа да құжаттар;

-       бухгалтерлік есептің регистрлері;

-       түгендеу нәтижелері;

-       бухгалтерлік есеп беру;

-       қоймадағы оперативті есеп жүйесін зерттеу және бағалау, құжат айналымының схемалары;

-       бөлімшенің нақты көрсеткіштерін  өндірістік қаржылық талдауы;

-       аудиторлар бақылауымен жүзеге асырылған тексерулер туралы дәлелденген материалдар;

-       қарама – қарсы тексеру барысындағы басқа кәсіпорынның құжаттары және берілген бөлімшенің қызметкерлерінің түсініктемелері;

-       шаруашылықтың ішкі есеп беруі бойынша бухгалтерлік және опеативтік есептің көшірмелері.

Бухгалтерлік құжаттардың немесе есеп берудің бұрмалануын анықтаған кезде, аудиторлар бұрмаланудың түрін сипаттауы қажет, соның ішінде салықтық қылмыстың орын алғандығын анықтайды. Сонымен қатар анықталған бұрмалаушылықты жоймаған жағдайда қандай салдардың туындайтынын түсіндіру қажет (бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың және жүргізудің қалыптасқан ережелерін бұзу; келісімдік қатынастардың өзгеруі, оларды бөлімшеге дейін жеткізбеу; арифметикалық, логикалық қателер, есептің толықтылығын қарау; типтік емес келісімдер және алдын ала көзделген және көзделмеген басқа да бұрмалаушылықтар). Бухгалтерлік есеп берудегі бұрмалаушылыққа жол берген қызметкерлердің кінәлілігі және жауапкерішлігі жөніндегі тұжырымдарды тексеру. Жауапты тұлғалардың кінәлілігі немесе кәнілі еместігі жөнінде тұжырым жасау аудитордың міндетіне кірмейді.

Қызмет құжаттарындағы мәліметтер құпия болып саналады және жариялануға жатпайды.Осындай құжаттардың сақталу мерзімін және тәртібін аудиторлық тексеруді тағайындайтын лауазымды тұлғалар белгілейді.

Аудит процесінің соңғы, қортындылаушы кезеңінде аудит қызметінің нәтижелері жөнінде жазбаша есеп тапсырады. Орындалған жұмыстың сапасын жоспарлау және бақылау бөлімінде, жазбаша есепті жасау үшін келесі мәселелерді шешу қажет:

а) сараптаушылардың жұмысы бойынша соңғы нәтижесін шығару;

ә) аудиторлар даярлаған барлық жұмысты ретімен соңғы рет  қарап шығу;

б) айрықша сұрақтар бойынша заңгерлермен кеңестер жүргізу.

Есеп беруде баяндалған материалдар сенімді, объективті және жұмыстағы анықталған бұрмалаушылықтарды және жетіспеушіліктерді нақты көрсетулері қажет. Есеп беруде көрсеткіштер қысқа болуы қажет, заңды және нормативті актілердің бұзылуын көрсетуіне сәйкес материалдарға және құжаттарға сілтемелерде болуы қажет. Есеп берудегі әр көрсеткіш келесі сұрақтарға жауап беруге тиісті : қандай заңсыздыққа жол берілді, кім бұзды, мұндай бұрмалаушылық қашаннан орын алады, оның мәні неде, заң бұзушылықтың тигізген кесірі қандай және тікелей немесе жанама зияны қаншалықты, қандай сомада. Талдамалық бөлімінде баяндалған барлық фактілері жазбаша дәлелдемелермен расталуы керек: анықтамалармен, актілермен, құжаттармен, қызмет хаттармен және т.б.

Аудиторлық есеп берудің жиынтық бөлімінде кәсіпорыннның өндірістік қаржылық қызметінің жұмыс нәтижелері бойынша аудитордың пікірі көрсетіледі.

Анықталған жол бөлімінде заң бұзушылықтарды жоюға байланысты жедел шаралар қабылдау қажеттілігі туындаған  жағдайда айдиторлар аралық есеп беру құжаттарын даярлайды. Оларды кәсіпорын төре ағасына табыс етеді, бір нұсқасын жалпы есеп берудегі тексеру құжаттарына қосады.

Лезде шаралар қабылдауды талап ететін заңды өрескел бұзушылықтар анықталған жағдайда аудторлық тексерудің соңын күтпестен аудиторлық бөлімшенің жауапты қызметкерлері тиісті шешім қабылдайды.

Анықталған бұзушылықтар жойылған кезде, тексерілетін бөлімшінің қаржылық шаруашылық қызметі еңбек және қаржы ресурстары тиімді пайдалануын қамтамасыз еткен жағдайында аудит өз қызметін атқарды деп санауға болады.

Аудит кезінде заңдылықтың, басқа да нормативтік құқықтық актілердің елеулі бұрмалануы, орын алғанда: ақша - құралдарын және материалдық құндылықтардың жетіспеушіліктері, ұрлануы, кәсіпорынның қаржылық есеп беруін өзгертетін және зиян келтіру әрекеттері немесе салық заңдылықтарының бұзылуы анықталса, онда аудиттің материалдары, заң бөліміне беріледі. Соңғысы тексеру материалдарына құқықтық баға береді және материалдық зиянның орнын толтыру мақсатында сотқа тапсыру үшін арыз құжаттарын дайындайды.

Заң бөліміне келесі құжаттар тапсырылады:

-       келтірілген зиянды дәлелдейтін құжаттардың көшірмесі қосылған аудит қызметінің баға беруі;

-       келтірілген зиян үшін жауапты қызметкерлердің түсініктемелері;

-       келтірілген зиянның көлемін және тексеру материалдарындағы көрсеткіштерді дәлелдейтін қосымша материалдар;

-       кәсіпорынның басшысының және бас бухгалтердің қолтаңбасымен анықталған зиянның мөлшерін көрсететін есептеулер;

-       зиянғы жол берген қызметкерлердің еңбек келісімшарты және оларды жұмысқа қабылдау туралы бұйрық.

Келтірілген материалдық зиянның көлемі, нарықтық баға бойынша анықталады. Тексеру, түгендеу материалдары бойынша немесе басқа да әдістермен анықталған зияндардың тек қайтарылуы бойынша іс шаралар қабылдануы қажет.

Меншікке қол сұғудан қорғаудың, заң арқылы үш құқықтық түрі қарастырылған: азаматтық, әкімшілік және қылмыстық.

Құжаттарды тазартулар, сандарды немесе мәтіндерді түзетулер орын алған жағдайда немесе құрамында жалған мәліметтері бар құжаттар алынады. Бұл құжаттараға қандайда бір белгілер қоюға болмайды. Тексеріліп жатқан бөлімшеден алынған құжаттрадың орнына олардың көшірмесі қалдырылады, олардың артқы бетінде қашан және кім алғандығы жазылады.

Сонымен қатар, кәсіпорынға келтірілген зиянның орнын толтыру бойынша шаралар қабылданады. Материалдың жетіспеушілік орнын толтыруда келесілерге көз жеткізу керек: тікелей, нақты зиянның орын алуы, қызметкерлердің кінәсін дәлелдейтін құжаттардың нақтылығы; қызметкерлерді  метериалдық жауапқа тартудың заңдылығы дәлелденген және өз мерзімінде орындалғаны, жауапкершілік түрінің ( толық және шектеулі) дұрыс таңдалғаны. Материал жетіспеушілігін толтыру, сонымен қатар барлық төленген айыппұлдар, басқа да санкциялар бойынша орындалады. Бұл жерде әкімшілік, мүліктік жауапкершілігі нақты кінәлі қызметкерлерге жүктелуі тиіс.

Тексеру нәтижелерін құрылтайшылармен, кәсіпорынның басшыларынмен және жауапты қызметкерлерімен талқыланатын болса аудиттің тиімділгі артады. Қажет болған жағдайда, меншікті сақтау бойынша сұрақтар бөлімше қызметкерлерімен бірге талқыланады, олардың ұсыныстары қабылданады, анықталған жетіспеушілктерді жою бойынша жоспарлар қабылданады және осы бөлімше қызметінің тиімділігін жоғарылату бойынша шаралар бекітіледі.

Аудиторлық тексеру бойынша  есеп құжаттары, аудит бойынша шешім қабылдау жобасы, қосымшалар, тексеру бойынша басқа да құжаттар және қабалданған шаралардың тізімін тексеруді тағайындаған қызметкерлердің қарастырылуына ұсынылады.

Бұйрық жобасының айқындаушы бөлімінде материалдар келесі кезекте баяндалуы тиіс:

-       тексерілетін бөлімшенің жұмыстарын жақсарту бойынша жүргізілетін іс шаралар және қаржы шаруашылық қызметтің көрсеткіштері қысқаша аталады;

-       тексерілетін бөлімшенің жұмысында белгілі бір шараларды қабылдаудың салдарынан туындаған жетіспеушіліктер белгіленеді;

-       қандай заң актілері бұзылғаны көрсетіледі,шаруашылықты дұрыс жүргізбеуден туындаған кемшіліктер, жетіспеушіліктер, ұрлық орын алғаны көрсетіледі.

Бұйрық жобасының қортынды бөлімінде келесілер көрсетілуі қажет:

а) бөлімше басшысының қызметіне баға беру;

ә) орын алған  жетіспеушіліктер, бұзушылықтар және басқа да жағымсыз қылықтары үшін лауазымды тұлғалардың жауапкершілігіне қатысты ұсыныстарды; анықталған жетіспеушіліктерді жоюға және бөлімшенің қызметін жақсартуға бағытталған ұсыныстарды баяндау; ұсыныстар мәні және мерзімі бойынша шынайы, нақты және негізделген болуы қажет;

б) анықталған жетіспеушілітер мен заң бұзушылардың болмауы үшін жауапты қызметкерлер олардың жою мерзімдерін көрсетуі қажет.

Аудиторлық тексеру нәтижелері бойынша қабылданған шешімдердің орындалуын тиянақты түрде реттілігін бақылауы тексерумен анықталған жетіспеушіліктерді жою бойынша іс шаралардың тиімділігін қамтамасыз етеді.

Бұйрықтың орындалуын бақылау тексерілетін бөлімше басшысының, кәсіпорын басшысының, нұсқауларын орындау жөнінде баяндамаларын қарастыру, есеп  беру мәліметтерін талдау және бөлімше жұмысын құжаттық тексеру жолымен жүзеге асырылады.

Аудиторлық тексеру бойынша шешімдердің орындалуын есепке алу және бақылау үшін кәсіпорынның аудиторлық қызметі «Аудит қызметімен анықталған бұзушылықтарды, қателіктерді, ауытқуларды тіркеу журналына »  енгізуі қажет.

Журналда келесі ақпарат болуы тиіс:

-       аудит жүргізілген бөлімнің атауы;

-       тексеруді жүзеге асыру күні;

-       материалды құндылықтардың, ақша құралдарының құнды қағаздарының зиян шегу сомасы;

-       анықталған бұзушылықтар, қателіктер, ауытқулар сипаты;

-       бұзылған нормативті анықталған құжаттың атауы;

-       қалпына келтірілген материалды құндылықтардың, ақша құралдарының, құнды қағаздардың сомасы;

-       қабылданған іс шаралар;

-       аудит қызметінің ұсыныстары.

2.3 Аудит қызметінің жұмысын құру және ұйымдастыру қағидалары

Өзара әрекеттегі және бір – біріне тәуелді тұлғалардың арасында өндіріске қатысты тікелей және көлденең байланыстардың кең ауқымы қалыптасады. Ол нақты қарым – қатынас орнатуды және реттеуді талап етеді. Басқару жүйесінің көмегімен қойылған мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған шешімдер қабылданады және орындалады, басқа процестер бойынша күнделікті бақылау және сарпатама жүргізу талап етіледі. Кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдау, сараптау, тексеру үшін аудит қызметіне арнайы бекітілген білікті мамандар қажет.

Осы немесе басқа тексерулерді біліктілікпен өткізу үшін аудиттің арнайы қызметі қажет, оның қызметкерлері ұйымның ерекшелігін оның басқару құрлымын және ұйымдастырушылық экономикалық құрлымын, бақылау объектілерін, тексеру барысында туындайтын сұрақтарды жақсы білу қажет, тексеру өткізу техникасын және әдістемесін жетік меңгерген болуы қажет, заңдылық және нормативтік актілерді жақсы білуі қажет, тексеру материалдарын қортындылай алуы керек, ұйымның барлық қызмет түрлерінің тиімділік резервтерін, жоғалтуларды және жетіспеушіліктерді ескерту және жою жолдарын анықтауы керек.

Аудиторлық қызметтің басшысы ретінде біліктілік талаптарына сай аттестациядан өткен, экономикалық қылмыстары үшін сотталмаған бухгалтерлік және заңгерлік жұмысты басқару тәжіребиесі бар, жоғарғы экономикалық немесе заңгерлік білімі бар жоғарға білімді маманды тағайындау қажет.

Ұйым басшысы аудиторлық қызметті атқару үшін қажетті жағдайлар жасайды, соның ішінде: отыратын орын, қажеттілікке байланысты көлікпен қамтамасыз ету, мамандарды бөлу және т.б. Аудиторлық ұйымның қызметкерлерінің оперативтік, өкімдік және өндірістік қызметіне араласпайды. Аудиторлық қызметтің штаты құрамы ұйымның өндірістік шаруашылық және қаржылық қызметінің ерекшеліктеріне байланысты орындалатын жұмыстардың көлеміне, күрделілігіне және шарттарына байланысты болады.

Аудит қызметі келесі құрлымда ұйымдастырылуы мүмкін: аудит басқармасы, аудит бөлімі, бақылау тобы, түгендеу бюросы және т.б. (4-сызба).

2- сызба

Аудиторлық қызметтің ұйымдастырушылық құрлымы

Нарықтық экономикаға өту барысында аудит есепті қаржылық қызметтің құрлымдық бөлімшесі қатарында емес, дегенмен шаруашылықтың бақылау бөлімі қатарында қызмет ететін арнайы мамандандырылған қызмет рөлін атқарады. Бұл кезде аудиттің қызметі келесі тармақтарды қамтуы мүмкін:

-       филиалдар және еншілес компания құрлымына кіретін фирмаларда, басқа да тармақтарында;

-       коммерциялық құрлымдарда (шектелген немесе  қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер, акционерлік қоғамдар, ассоциациялар және одақ ).

Аудиттің құрлымын бекітуде және ұйымдастырушылық құқықтық формасын сипаттауда көптеген факторлар әсер етеді, соның ішінде салалық меншікті, қызмет көлемі, нарыққа өту жағдайында әрекеттердің еркіндік дәрежесі, қаржы шаруашылық дамудың стратегиясы, ақпараттық қамтамасыз ету жүйесі, қызметкерлердің білім деңгейі және т.б.

Аудиторлық қызмет жұмысын кәсіпкерлік, тәуелсіздік, құпиялылық, және ақпараттық қамтамасыз ету, жауапкершілік қағидалары негізінде құру қажет.

Аудит қызметі туралы, оның құрылу тәртібі және мамандардың жауапкершілігі туралы ақпараты, құрылымдық бөлімше туралы қағидалар кәсіпорынның арнайы бұйрығымен бекітіледі.

Аудит қызметкерлерінің саны және олардың еңбекақысының мөлшері штаттық кестеге сай болуы қажет. Аудиторлық құрылым басшысы және оның қызметкерлері, қызметке байланысты арнайы нұсқаулар мен міндеттерді ұқыпты түрде орындауы тиіс. Сонымен қатар олар аудиторлық бақылаудың принциптерін сақтауы қажет. Кәсіпорынның басшысы анықтайтын ішкі аудиттің мақсаттары және мәселелері қызметтің құрлымына және оның жұмысын ұйымдастыруына әсер етеді. Аудит қызметінің құрлымы келесі топтардан тұруы мүмкін: инвестициялық, мүліктік, материалдық, еңбектік, ақшалай ресурстардан, салық салуды және сыртқы қаржылық есеп беруді қолданудың тиімділігін және сақталуын бақылау; арнайы тексеру және ревизиялау, арнайы топтар. Негізгі бөлім болып аудиторлық топ есептеледі, дегенмен ол тұрақты емес, өйткені әрбір жаңа тексерудің талабына сай өзгеріп отырады. Бұндай әдіс қызметкерлердің жұмысын жақсартады. Аудит қызметінің құрлымы көп жағдайда ұйымның ерекшелігіне, оның мөшеріне және әкімшілігінің нақты мақсаттарына тәуелді болады. Аудит қызметінің штатына ассистенттерді қосу мақсат емес, тексеру жұмыстарына филиалдардағы бухгалтерлерді қосу қажет. Филиалдарды тексеру үшін басқа филиалдың бухгалтерлерін арнайы жасалған график бойынша қосып отыру қажет. Өндірістік технологиялық мәселелерді тексеру үшін тексеру тобына біліктілігі жоғары мамандарды қосып отырады.

Аудиторлық қызмет құрамына келесі мамандар кіреді:

а) Стандарттар бойынша мамандар. Олар аудиттің қызметі үшін қажетті ішкі стандарттар даярлайды, ең алдымен, қызмет басшысының талаптарын көрсетеді. Стандарттар бойынша мамандар олардың формасы және мазмұны бойынша орындалуын тексереді. Тексерудің нәтижелері тек қана аудиторлық қызмет басшысына баяндалады.

ә)Аудиторлардың біліктілігін арттыру. Біліктілікті арттырудың келесі жолдары таңдалады: басқа жақтан мамандарды шақыру, ай сайын барлық қызметкерлерді жинап туындайтын мәселелерді және жаңа құжаттарды талқылап отыру.

б)Нормативтік заңдылық мәліметтерді жүргізу бойынша жауапты, аудит қызметкері қажетті олар барлық директивалық құжаттарды (заңдар, нұсқаулар, өкімдер және т.б.) жинақтап, реттеп отыруы қажет, жаңа өзгерістерді бақылап оларды қызметкерлерге жеткізіп отырады, алдыңғы қатарлы тәжіребилерді зерттеп талқыға салады.

Аудиторлардың аудиторлық қорытындылары бойынша пікірі кәсіпорын басшысына жазбаша түрде тапсырылады.

Аудитролар қызметінің тиімділігін шынайы бағалау маңызды мәселе болып табылады. Бірақ бұл аудиторлар қызметін тек қана сандық бақылаудың жеткіліксіз екендігін және олардың еңбегінің нәтижелерін шаруашылықты жүргізудің тиімділігін соңғы қортындысына әсер етуін іс тәжіребиеден көрсетуге болады. Экономикалық әдебиеттерде аудиторлардың еңбегінің тиімділігін бағалаудың әр түрлі қарама қайшы көзқарастары белгілі. Аудиторлардың қызметін атқарған тексерулердің саны бойынша, заңсыз төлемдердің немесе ұрланушылықтың анықталған сомасы тексеруді жүргізу мерзімінде орындалуы бойынша немесе ескертпелік іс - шаралардың саны іс - тәжіребиеде орын алған бағалау бойынша тиімділікті бағалау жеткіліксіз. Аудиторлық қызметтің тікелей нәтижелерін бағалаудың бастапқы сатысы болып аудиторлық тексерудің кезеңдерін (процедураларын) орындау немесе тапсырмаларын орындаудың деңгейі немесе көрсеткіш дәрежесі табылуы тиіс. Бұл үшін көрсеткіштер жүйесін қолдану керек, олар жұмыстың орындалуының толықтылығын, уақытылығын және оперативтілігін, көрсеткіштер жиынтығының қорытындысын, нәтижелерді салыстыру мүмкіндігін көрсетеді.

Есептелген коефициенттер аудиторлық ұйымның қызмет сапасын көрсетеді. Көрсеткіштер жүйесіне қойылатын талаптарды талдай отырып, ішкі аудитті бағалаудың үш бағыттағы көрсеткіштер жүйесін ұсынуға болады:

1) элементтер бойынша, аудиторлық бақылауды басқару қызметкерлерінің сандық және сапалық құрамының көрсеткіштері; жұмыс уақытын тиімді пайдалану арқылы аудиторлық бақылаудың әдістемелік деңгейін, жалпы және жұмыстардың түрлері бойынша жүктелу деңгейін анықтау; 

2) бақылау көлемі көрсеткіштері (аудторлық тексерулердің санында) олардың нәтижелілігі (жетіспеушіліктер көлемі, құрал - жабдықтардан заңсыз пайдалануда анықталған сома және т.б.) және бақылаудың тиімділігінің көрсеткіштері аудиторлық бақылаудың нәтижелілігі мен тиімділік бағасын көрсету керек;

3) аудиторлық бақылаудың салыстырмалы талдамалық көрсеткіштерін, оның тиімділігінің өсу резервтерін анықтаумен байланысты болуы керек.

Сонымен бірге, аудитті бағалау кезінде мақсатты түрде оның ұйымдастырушылық деңгейін, біліктілігін, кәсіптік деңгейін, қызмет ету шекарасын, ұйымның басшылығы үшін мәнділігін есепке алу қажет.

Жеке көрсеткіштер ретінде мақсатты түрде кешенді тексерулердің орындауын, аудиторлардың жұмыс уақытын қолдану дәрежесін, материалдық шығындар, келтірілген жетіспеушіліктер және заңсыз шығындарды талап ету қажет түгендеуді жүргізудің уақыттылығы, басқа да түрлі коеффициенттерден пайдалану керек. Коеффициенттерді дұрыс таңдау және пайдалану есепке алынады. Сонымен қатар орташа көрсеткіштерден ( бір тексеруге кеткен орташа шығыны, бір аудиторға тексерулердің орташа саны ) кеңінен пайдалану мүмкіндігін жоққа шығармайды, олар аудиторларға бірнеше жылдық жұмыс динамикасы деңгейін көрсете алады.

Аудиторлардың еңбегінің тиімділігін анықтаушы коеффициенттер түпкілікті емес, ол үшін сараптамалы бағалауымен толықтырылуы қажет. Сараптамалы бағалау кезінде мақсатты түрде келесілерді есепке алу керек: құндылықтарды түгендеу және есеп айырысуларды қамту толықтылығын, ақпараттарды тексеру үшін экономикалық талдаудың тәсілдерін қолдануды; есеп берулерде баяндалған фактілердің сенімді дәлелдік дәрежесін және енгізіліп жатқан ұсыныстардың нақтылығын; тексеру барысында аудиторлық дәлелдемелерді; жинақтаушы ведостарды, актілерді қолдану дәрежесі; тексерулердің бағдарламаларын және тапсырма жоспарын орындау толықтылығын; материалдық зиянды қайтару және жетіспеушіліктерді жою бойынша қабылданған іс - шаралардың әрекеттілігі; арналған уақытта орындалуын қамтамасыз етудің, негізделген; жасалған тұжырымдардың орындалған нәтижелеріне және алынған ақпаратқа сәйкес болуын; тексеру материалдарының бекітілген талаптарға сай рәсімделуін.

Аудиторлардың еңбегінің тиімділігі және сапа көрсеткіштері оларға сай ақы берудің негізі болып табылады. Бұл үшін әрбір қызметкерге бақылау жеке парақтарын жүргізу, еңбек күнді есепке алу табельдерін қолдану қажет.

Аудиторлардың жұмысын қадағалауды тұрақты негізінде жүргізу керек, ол үшін жоспарлау дәрежесін көтеруге қажетті нұсқаулар беру; аудиторлық тексерулердің бағдарламасы қаншалықты орындалып жатқандығын, аудит құжаттарының бұзылу фактілерін болдырмау, ал аудиторлық қорытындыға қажет жағдайда түсіндірмелер берумен бірге анықтамалар да қосу керек.

Бақылау барысында: қадағалау, жоспарлау, тексеру, бағалау, барлық аудиторлық тапсырмаларды қорытындылау сатылары жүзеге асырылуы керек. Сонымен қатар, қызметкерлердің көрсеткіштерін бағалауда біліктілігін жоғарылату, уақыттық және басқа да әкімшілік шығындарын бақылау. Орындалған аудиторлық жұмыстың сапасын арттыру үшін жоспарлы түрде тексерулерді қарап шығу әдісін кезеңді түрде жүргізіп отыру қажет.Олар бөлімнің қызметкерлерімен немесе кәсіпорын басшысымен тағайындалып, аудит тексерілген бөлімнің жұмысын кезеңді түрде бағалап көрсетеді.     

3 Аудиттің процедуралары және қаржылық есеп беру аудитін жүргізу

3.1 Өткізу және төлеу циклінің аудитінің негізгі процедуралары

Өнімді өткізу және қаржылық нәтижелер циклінде басқармалық шешімдер қабылданады және өнімге, жұмысқа, қызметке меншік құқығын тапсыруға қажетті іс – шаралар атқарылады. Өнім және қызметтер өткізуге түскеннен кейін, олар бойынша арнайы жұмыстар жүргізіледі. Бұл цикл сатып алушының тапсырысына байланысты сәйкес басталады және өндірілген өнімді дебиторлық қарызға айналуымен аяқталып, соңында нәтижесі нақты ақшаға айналады. Жиі жағдайда өткізу және төлеу циклі аудиттің басқа циклдеріне қарағанда тәуелсіз атқарылады. Бірақ оны тексеру барысында алдыңғы циклдерде жиналған аудиторлық дәлелдемелерді есепке алу керек. Бұл есеп жүйесінің объективті дәрежесіне қатысты қорытынды шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Аудиторлар мақсатты түрде өткізу циклінің блок – схемасын жасап алуы керек, бұл өткізу бөлімінің жұмысын және түсімді қабылдау сипатын түсінуге көмектеседі, ішкі бақылау жүйесінің және орындалып жатқан  шаруашылық операциялардың мәнін түсінуге мүмкіндік береді. Блок – схеманы циклдің құжат айналымының қозғалысын зерттеумен толықтыру керек, нақтырақ айтсақ: сатып алушылардың тапсырыстары, көліктік құжаттар, өткізу журнал ордерлері, есеп беру формалары. Шот – фактуралардың номерлерінің кезеңділігін тексеру, шот – фактуралар бойынша қайта есептеулерді жүргізу, журнал – ордерлердегі және ведомостардағы мәліметтерді шот – фактуралармен салыстыру, дебиторлық қарыздың құжаттық сәйкестендірілуін жүзеге асыру, көлік құжаттарын және шот – фактураларды салыстыру, журнал – ордерлерді Бас кітаппен салыстыру, шот – фактуралардағы бағаларды кәсіпорын басшылары мақұлдаған көрсеткіштермен салыстыру маңызда болып табылады.

Дайын өнімнің аудиті. Өткізуге арналған негізгі және көмекші өндірістердің, цехтардың өнімдері техникалық шарттарға, стандарттарға жауап беруі керек, кәсіпорын меншігінде сертификат немесе сапаны дәлелдейтін басқа құжат болуы керек, қабылдау актілерімен және сатып алушы басқа да құжаттармен рәсімделуі керек немесе қоймаға тапсырылуы керек.

Сыртта жүзеге асырылған жұмыстар және қызметтер, тұтынушылармен келісімдер негізінде орындалған дайын өнімге жатады. Келісімшарттарды жабдықтаудың мерзімі, саны, номенклатурасы, өнімнің сапасы, формасы, төлемнің уақытылығы және басқа да шарттармен бейнеленуі керек.

Ұйымда дайын өнім синтетикалық және аналитикалық есебінде қандай баға бойнынша есепке алынатындығын анықтап алу керек (нақты өзіндік құн бойынша, есептік бағалар бойынша, жоспарлы өзіндік құн бойынша немесе келісімдік баға бойынша). Ұйымның есебінде қолданылатын дайын өнімді бағалау түрлерін анықтау керек (өндірістік өзіндік құн бойынша, толық өзіндік құн бойынша, ұйымның келісімшарттық бағасы бойынша, тауарға бөлшектік бағалары бойынша). Өнімді тасымалдаумен байланысты шығындардың құны кімнің есебінен төленетіндігін анықтау қажет: бағыты франко – станциясы, жабдықтаушының франко – қоймасы, сатып алушының франко – қоймасы.

Бастапқы құжаттар бойынша дайын өнімді кіріске алудың дұрыстығын тексеру керек, ол үшін қабылдау – тексеруші накладнойлары, дайын өнімді шығару жиынтықтарын тексеру керек. Дайын өнімнің қоймаларында қойма есебінің карточкаларын және айдың соңында толтырылған дайын өнімнің қалдықтарының кітабын тексеру керек. Кіріс және шығыс бойынша қозғалысты бухгалтерияда есептік  топтар бойынша дайын өнімнің синтетикалық есебінің жиынтық ведомосы тексеріледі. Осы ведомостың, мәліметтерін дайын өнімнің қалдықтарының кітабымен салыстырады, ол бухгалтерияда жүргізілетін синтетикалық есепті қоймалық есеппен  салыстыру үшін қажет.

Есеп беру калькуляциясының мәліметтері бойынша барлық өнімнің нақты және жоспарлы өзіндік құндарының арасындағы айырмашылықты немесе нақты өзіндік құн және 1320 «Дайын өнім» шотының дебеті және   8010, 8030 өндірістік есептің  8010 – негізгі өндіріс, көмекші өндіріс шоттарының кредиті бойынша кәсіпорынның келісімдік бағалары бойынша құнның арасындағы айырмашылықты тексеру керек.

Аудитор дайын өнімді жөнелту және өткізу келісім – шарттарының нақтылығын тексереді, тексеруден кейін бухгалтерияда келісімшарттарға сай жазылып берген барлық накладнойлар өтеді (бухгалтерияға тапсырылмаған накладнойлардың бөлігі қоймада сақталуы мүмкін).

Дайын өнімді тиеу – жөнелту бұйрықтарына сай жазылып берген есептік – төлемдік құжаттар тексеріледі. Бұдан басқа, аудитор бухгалтерияда темір жол бойынша немесе көліктің басқа да түрлері бойынша тасымалдауға жазылып берген көліктік накладнойларды тексереді. Осы құжаттардың нақтылығын аудитор, бұрын жазылып берілген құжаттар негізінде толтырылған төлем талап – тапсырмалардың көшірмелерінің дұрыстығын және аталған құжаттар бойынша сатып алушының банкіне қойылған құжаттарды тексереді.

Босатылған, жөнелтілген тауарлар 1210 «Алынуға тиісті шоттар» шоты бойынша «Өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) жөнелту, босату және өткізуді есепке алу» ведомосы бойынша немесе машиналық құжаттар бойынша тексеріледі. Осы ведомосты тексеру кезінде ерекше көңілді шот – фактуралардағы, бұйрық – накладнойлардағы сомаларды дұрыс ауыстырылуына бөлу керек, сонымен қатар ведомостың екінші жартысында төлемнің толықтылығы, есеп айырысу және басқа шоттардың, банктің көшірмелері бойынша барлық сомаларды төлеудің уақытылығы туралы белгілерді тексеру керек.

Аудитор жөнелтілген және дайын өнімнің нақты өзіндік құнын есептеудің дұрыстығын  тексеру керек, бұл кезде көңілді ерекше есептеу әдісін қолданудың дұрыстығына және арифметикалық нәтижелерге бөлу керек (нақты өзіндік құн әдетте есептеушілік жолмен анықталады, ал өнім өндірістің басқару есебі нақты есептік бағалар бойынша жүзеге асырылады). Дайын өнімнің нақты өзіндік құнын есептен шығару, сонымен қатар келесі проводка бойынша жүзеге асырылады : Дт 7010 – Өткізілген дайын өнімнің өзіндік құны және Кт 1320 – Дайын өнім.

Өнімді өткізу және жөнелту бойынша операциялардың жазбаларының дұрыстығы арнайы ведомостардағы жазбалар бойынша тексеріледі. Бұл кезде тексеруді өткен айдың осындай ведомостардағы мәліметтерінен төленбеген қалдықтарды көшірілуінің дұрыстығын анықтаудан бастайды. Осы кезде қалдықтар 1210 «Алынуға тиісті шоттар» шоты бойынша қалдықтармен және Бас кітаптың көрсеткіштерімен сай болуы керек. Кейіннен оларды бұйрық – накладнойлардың, төленуге тиісті жалпы соманы және ҚҚС есептеудің көрсеткіштерімен салыстырады, кейіннен арнайы қатарларда салықтық шот – фактуралардың және төлем талап – тапсырмалардың негізінде толтырылған жазбалардың дұрыстығы тексеріледі.

Есеп айырысудың аудит әдістемесі елеулі шамада  (ішкі бақылау) бақылау жүйесіне тәуелді болады. Егер ұйымда есеп айырысулардың бақылау жүйесі өте жақсы болса, онда аудит тәуекелділігі шамалы болады, ал аудиторлық дәлелдердің саны әлсіз болса бақылау жүйесіне қарағанда аздау болады. Аудитор  бақылау жүйесін терең түсінуі керек, бұл тиімді жоспарлауға және аудиторлық куәліктерді жинауға, нақты бақылау барысын анықтауға мүмкіндік береді. Бақылау жүйесін бағалау үшін тестілеуді жүзеге асыру керек.

Өткізілген дайын өнім, орындалған жұмыстар және қызметтер үшін ақшалардың дұрыс түсуі 1010, 1020, 1040, 1050, 1060, 1070 шоттарда тексеріледі, олардың 1210 «Алынуға тиісті шоттар» шоты бойынша сәйкестілігі анықталады. Жұмыстар мен қызметтердің атқарылуын қандай өндіріс қызмет көрсеткенін немесе жұмыстың орындалғанына байланысты негізгі немесе көмекші өндірістер бойынша тексерілуі керек.

Өнімді өткізу аудиті, кәсіпорындағы дайын өнімді өткізуді тездету үшін ақша түспей жатып артыла береді, яғни сатылады, - деп есептеледі, демек дайын өнімді тапсыру операциялары бойынша жүзеге асырылады, бұл жерде өткізу процесін жеделдету үшін консигнациялық негізде жүргізеді. Бұл кезде арнайы екі субшот ашады. Аудитор қабылдау және тапсыру құжаттардың дұрыс рәсімделуін, сонымен қатар дайын өнімнің өткізілмеген бөлігін қайтарудың дұрыстығын тексереді. Өткізуден түскен табысты немесе дайын өнімді өткізуден түскен табысты және ҚҚС дұрыс есептелуін тексереді. Жыл соңында өткізу, яғни консигнация бойынша жүзеге асырылған операциялар арқылы табыс пен шығыс шоттарының жабылуының дұрыстығын  тексереді.

Сатып алынған тауарлар аудиті 1330 «Сатып алынған тауарлар аудиті» шотында жүзеге асырылады. Бұл кезде келесіні есепке алу керек, тасымалдау ыдыстарын тексеруді келісімшарт көрсеткішіне сай жабдықтаушыларға қайтарылуы тиісті және сонымен қатар ыдыс жинаушы кәсіпорындарға тапсыру құжаттары бойынша бөлек тапсыруы керек. Тексеруді сонымен қатар тауарлардың және ыдыстың қозғалысының нақтылығы туралы жиынтық ведомостар кәсіпорын бухгалтериясында тауарлардың қозғалысы және нақтылығы туралы есеп беруі және материалға жауапты тұлғаның есеп беруі бойынша немесе сол мазмұндағы машина – ақпаратты тасымалдау құралдары бойынша жүргізеді. 1330 шоттың дебеті  және  3310 «Жабдықтаушылардың қысқа мерзімді қарызы», 4110«Жабдықтаушылардың ұзақ мерзімді қарызы» шотының кредиті бойынша ай соңында жолдағы (қоймаға келіп түспеген )  тауарлардың құны жеке тексеріледі. Келесі айдың басында жолдағы тауарлардың қалдықтар сомасына сәйкес реттеледі, яғни бұл шоттар сторноланады және кері проводка беріледі, оның дұрстығын аудитор тексеруі керек. 

Өткізілген тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің өзіндік құны аудиті 7010 «Өткізілген дайын өнімнің(жұмыстардың және қызметтердің) өзіндік құны» шоты бойынша жүзеге асырылады. Бұндай есеп нақты өзіндік құн бойынша жүзеге асырылады. Нақты өзінідік құн бойынша дайын өнімді қоймадан босатудың дұрыстығы 7010 дебеті және 1320 «Дайын өнім» кредиті бойынша шоттардағы бұйрық накладнойлар бойынша тексеріледі. Орындалу актілері бойынша тапсырылған жұмыстар және қызметтер 7010 шоттың дебеті 8010 «Негізгі өндіріс» немесе 8030 «Көмекші өндіріс» шоттарының кредиті бойынша тексеріледі. Сатып алушыларға босатылған дайын өнім, орындалған жқмыстар және қызметтер үшін ұсынылған сомалар шот фактуралар және 1210 шоттың дебеті және 6010 «Негізгі қызметтен табыс», 3130 «Төленуге тиісті салықтар» шоттарының кредиті бойынша есепті төлемдік құжаттары бойынша тексеріледі.

Аудитор сонымен қатар ай соңында 7010 шоттың дебеті бойынша есепке алынған өткізілген тауарлардың, қызметтердің және жұмыстардың өзіндік құны ай соңында осы шоттың кредитінен 5410 «Жиынтық табыс» шотының дебетіне есептен шығарудың дұрыстығын тексереді, бұл жазбадан кейін 7010 шот жабылады.

Тауарларды және қызметтерді өткізу бойынша шығындардың аудитін 7110 «Тауарларды өткізу бойынша шығындар» шоты бойынша есептеу керек.

Аудитор өнімнің өзіндік құнына ыдыстың құны енгізілгендігін немесе ыдыссыз немесе қорапсыз жөнелту қарастырылғандығын анықтауы керек, бұл 7110 шоты бойынша есепке алынады. Бұдан басқа бұл шотқа егер өнімді қоймаға тапсыруға дейінгі шығындар қарастырылған болса онда кәсіпорыннан жөнелту станциясына дейінгі өнімді тасымалдау сияқты шығындар және көлік құралдарына тиеу, түсіру, өткізу орындарында сақтау үшін арналған жайларды ұстау; сатушылардың және басқа да қызметкерлердің еңбекақысы шығындары сияқты шығындар жатады. Бұл жерде келесіні есепке алу керек, өнімді өткізумен байланысты және сатып алушылардан қайтарылатын шығындар 7110 шотында жүргізіледі.

Өткізу бойынша шығындар өнімді өткізу бойынша шығындарды есепке алудың арнайы ведомосында, кәсіпорында бекітілген шығындар баптары номенклатурасы бойынша тексеріледі. Бұл еңбекақыны есептеу, әлеуметтік сақтандыруға аударымдар, ыдыс және қорап шығындары, жарнамалық шығындар, өнімді сақтауға арналған жайлар үшін жалгерлік төлемдер, өткізу процесінде қолданатын материалдық емес активтер және негізгі құралдар амортизациясының есептеулері, өткізумен байланысты есеп беру сомаларын төлеу. Кезең соңында өткізу бойынша шығындар 5410 «Жиынтық табыс» шотына есептен шығарылады.

Негізгі қызмет табысының аудиті 6010 «Дайын өнімді өткізуден табыс» шоты бойынша жүзеге асырылады. Табыстарды тексеру тиелген өнімдердің төлем талап тапсырмалары бойынша және 6010 шоттың кредиті бойынша жүргізіледі, салықтық шот фактуралар бойынша және негізгі және көмекші өндірістің цехтарымен орындалған жұмыстарды және қызметтерді қабылдау актісі бойынша жүргізеді.

Тиелген өнім, орындалған жұмыстар мен қызметтер бойынша нақты төлем сомасын  Дт 1040, 1050 және Кт 2110 «Алынуға тиісті шоттар» шоттардағы банк көшірмелері бойынша тексеріледі. Аудитор дайын өнімді өткізуден алынған табыстың сомасын жиынтық табысқа жатқызудың дұрыстығын 6010 шоттың дебеті және 5410 «Жиынтық табыс» шотының кредитінің проводкасы бойынша тексереді. Тексеруге сонымен қатар негізгі емес қызмет табыстардың шоттары да жатады: 6210 «Негізгі құралдарды сатудан табыс», 6250 «Бағамдық айырмашылықтан табыс». Барлық жағдайларда тексерілетін объект ерекшеліктеріне сәйкес есептің дұрыс жүргізілуін түсінуі керек, содан кейін олардың аудитін жүзеге асыруға болады.

Ұйым өнімді келісім шарттарға сай өткізеді, соған сәйкес ұйым аудиторы келісім мәтіндерін қолданудағы заңдылыққа қайшы келмейтіндігін тексеруі керек, бұдан соң тексеруден қажетті құжаттардың, және лицензия және куәліктердің мерзімінің дұрыстығын өткізілетін өнімнің лицензиялық талаптарға сай екендігін, өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің барлық операцияларын жауапты тұлғалар тексеріп өткізулері қажет.

Сонан соң кәсіпорын аудиторы маркетингтік бөлімге өнімді жөнелтуге арналған бұйрық накладнойлардың дұрыс рәсімделуін тексереді. Бұйрық накладнойлардың негізінде кәсіпорын бухгалтериясында есеп айырысуға тиісті төлемдік құжаттар жазып беріледі және бухгалтерлік есепте және есеп беруде тіркелгендігін тексереді.

Тексеруге жататын келесі құжаттың бірі болып «Өнімді тиеу, босату және өткізудің есебі» деген ведомосы, ол өнімді жөнелту жіне өткізу бойынша бастапқы және жинақтаушы құжаттардың негізінде толтырылады: шот фактуралар, бұйрық накладнойлар, олардың негізінде жазып беретін төлем талаптары, тапсырмалары. Шотты төлеу туралы белгі ведомосқа, есеп айырысу шотынан немесе осы операциялар үшін арнайы ашылған шоттардан банк көшірмелерінің негізінде қойылады.

Ұйым аудиторы тексеру кезінде өткізу циклын келесі топтарға бөледі:

а) сатып алушыларға тапсырылған, төлем мерзімі толмаған есеп айырысу құжаттары бойынша жөнелтілген тауарлар және тапсырылған жұмыстар;

ә) сатып алушылар және тапсырыс берушілер уақытында төленбеген есеп айырысу құжаттыр бойынша жөнелтілген тауарлар және тапсырылған жұмыстар;

б) сатып алушылардың жауапты сақталуындағы тауарларды төлеуден бас тартуына байланысты.

Аудитор жоғарыда аталған ведомостың немесе өнімді жөнелту, босату және өткізу бойынша машинограммалардың негізінде 1210 «Алынуға тиісті шоттар» шотын тексеру керек, олардың нәтижелерін,  бір жағынан, қызмет түрлері бойынша табыс шоттарының көрсеткіштері мен өнімді өткізу және жөнелту бойынша әр шаруашылық операциялары бойынша  көрсеткіштерімен, өткізу сомасынан қабылданған пайызда ҚҚС шотымен салыстыру керек, екінші жағынан, 1010, 1040, 1060 және т.б. ақшалай шоттарымен корреспонденциядағы 1210 шотымен салыстырылады.

Тексерудің маңызды бөлімі – жөнелтілген және өткізілген өнімнің нақты өзіндік құны болып табылады, себебі есепте тауарлы материалдық қорлардың «Есептік бағалары» нақты өзіндік құн бойынша әр айдың соңында оның түзетілуін талап етеді: ай басындағы қалдық +өткізу тәртібіндегі жөнелту = жиынтық. Ай соңында қалдықтың нақты өзіндік құнының және өндірістен түскен бұйымдардың есептік бағасы бойынша пайыздық құнына қатынасы анықталады. Табылған пайыздық қатынас бойынша ай ішінде жөнелтілген дайын өнімді нақты өзіндік құнына дейін жеткізеді және 1320 шоттың кредитінен 7010 шоттың дебетіне жатқызады. Сондықтан аудитор үшін жөнелтілген және өткізілген өнімнің өзіндік құнын анықтаудың дұрыстығын және оны өткізумен байланысты барлық шығындарды тексеру маңызды болып табылады.       

3.2 Қаржылық есеп беру аудитін жүргізудің  ақпараттық базасы, мақсаттары мен тәсілдері

Қаржылық есеп беру аудитінің ақпарттық базасы

Экономикалық субъектінің жағдайын өзгертуде немесе оны сақтауда бір жолға қойылуына әсер ететін басқаруды қамтамасыз етеді. Басқа ақпаратқа сүйенеді.

Ақпарат – жинау, сақтау, өңдеу объектісі болып табылатын мәлімет. Ақпарат құнына: ақпартты жинауға басшылар мен солардың қол астындағылардың жұмсалған уақыты, рынокты талдау, пайдаланылған уақытын төлеу, сыртқы кеңесшілер қызметтерін пайдалану, сонымен қатар нақты шығындар жатады.

Желілі және функционалды басшылардың қатарына жататын бухгалтерлер, қаржылық менеджерлер, экономистер сияқты мамандардың жұмысының табыстылығы, олардың құқықтық, ақпараттық, нормативтік, техникалық және т.б. қызметтерін қамтамасыз ету түрлеріне байланысты болады. Ақпаратты қамтамасыз ету осы жүйенің негізгі элементтірінің қатарына жатады.

Басқару – шешім қабылдау деген сөз. Басқару шешімдерін түсініп қабылдау тек ақпарат негізінде ғана мүмкін болады. Сондықтан Наполеон : «Басқару – алдын – ала көре білу деген ». Бұл үшін ақпарат қажет. «Ақпарат» түсінігінің сан түрлі анықтамасы бар, оның ең сыйымдысында былай деген: « ақпарат – бұл өзі тиісті саладағы бегісіздікті азайтатын мәлімет ».

Қазіргі кезде ақпарат, қоғам дамуының негізгі ресурстарының бірі ретінде қарастырылады. Ақпарат сан алуан және адам қызметіне байланысты ғылыми, техникалық, өндірітік, басқарушылық, экономикалық, әлеуметтік, құқықтық және т.б. болып бөлінеді. Аудит тиімді басқару шешімдері негізінде экономикалық ақпарат жүйесіне жатады. Жоғарыда аталғандай ол қаржылық есеп берудің нақтылығын дәлелдейді. Сондықтан ақпараттың осы түріне тоқталайық.

Экономикалық ақпарат – бұл экономикалық субъектінің қаржы шаруашылық қызметін сипаттайтын мәліметтер.

Шаруашылық механизмді ақпаратпен қамтамасыз ету, нарықтық қатынастар жағдайында қоғамдық өндірісьің өсуі мен техникалық прогрестің қарқын алуына сәйкес қиындап отыр. Ең алдыымн аудитті жүргізуді ұйымдастыру мен әдістемесін қиындататын кәсіпорын қызметі туралы экономикалық ақпарат көлемі өсуде.

Аудитті ақпартпен қамтамасыз етудің міндеті -  аудиторлық процеске қатысушыларды бақылаудағы объектілер, олардың қызмет етуі және нормативтік – құқықтық актілер мен кәсіпорындағы шаруашылық мехнизмдегі заңдарға сәйкестігі туралы хабаолау болып табылады. 

Экономикалық ақпартты жіктеу

Ұйымның экономикалық қызметі материалдық игіліктер мен көрсетілетін қызметті өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну процессімен қатар жүретін және оны көрсететін экономикалық ақпаратпен байланысты. Экономикалық ақпарат басқару ақпаратының маңзды құрамдас бөлігі болып табылады.

Экономикалық ақпаратты түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады. Басқару қызметі бойынша жоспарлы, есепке алу, нормативтік –  анықтамалық және талдамалық болып бөлінеді.

Нормативті ақпаратқа өндірістің конструкторлық – техннологиялық дайындығы міндеттерін шешу кезінде есептелетін нормативтер мен нормалар жатады. Мысалы, оларға материалдық ресурстар шығындардың детальдық нормалары, еңбек шығындарының детальды – операциялық нормалары жатады. Сонымен қатар ақпаратқа тарифтік мөлшерлемелер, айлықтар, жалақыдан бюджеттен тыс қорларға бөлінетін жарналар мөлшерлемесі, салық салу мөлшерлемесі, кәсіпорынның  конфагенттерінің мекенжайлық және банктік мәліметтері сияқты мәліметтер және есеп міндеттерін шешу кезінде белсенді пайдаланылатын көптеген басқа ұқсас мәлімттер жатады. Нормативтік ақпараттың елеулі үлес салмағы, басқару есебінің міндеттеріне тиесілі болады.

Талдамалық ақпарат кәсіпорынның өндірістік – шаруашылық және қаржылық қызметінің көрсеткіштерін бағалау поцессінде туындайды. Оның негізінде басқарушылық шешімдер дайындалады.

Есеп ақпараты іске асырылған оқиғалар, құбылыстар, шаруашылық қызметтерді көрсетеді. Оны оперативті (жылдам), бухгалтерлік және статистикалық ақпарат деп бөледі. Есеп ақпартының үлкен бөлігі бухгалтерлік есептен тұрады.

Бухгалтерлік есеп Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы заңымен, бухгалтерлік есеп стандартымен, ұйымның есепке алу саясатымен реттелген ұйым және кәсіпкерлердің операциялары мен  оқиғалары туралы ақпаратты, тіркеу және жинақтау жүйесін көрсетеді.

Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесіне қатысты, ақпарат шығушы және енуші болып бөлінеді. Енуші ақпарат түсу көздеріне қарай экономикалық субъектінің ішкі және сыртқы ақпараты болып бөлінеді. Ішкі ақпарат өндірістік – шаруашылық Қызмет фактілерін тіркеу кезіндегі күнделікті оперативті есеп барысында алынған бастапқы ақпаратты, мысалы жоспарлы, нормативтік және сан алуан анықтамалық ақпаратты қамтиды. Сыртқы – сыртқы орты туралы ақпарат, мысалы жоғарғы ұйымдардың сан алуан директивалары, жеткізушілер мен тасып алушылардан түсетін ақпарат, банк ақпараты, өткізу рыногындағы өнім бағалары туралы ақпарат және т.б.

Егер сыртқы ақпарат ықтимал сипатта болса, онда ол қарама – қайшы, толық емес және дәл болмайды да ішкі ақпарат толықтық, дәлдік, нақтылық, және уақытылығымен ерекшеленуі керек.

Есепке алу ақпаратына қойылатын талаптар

Есепке алу ақпараты нақты және толық, өзекті және уақтылы, жеткілікті және пайдалы болуы керек. Бастапқы ақпарат құжатпен рәсімдеу және заң нормативіне сәйкес толтырылған болуы қажет. Есепке алу ақпаратының негізгі құрамдас бөлігі – бұл қаржылық есептеме.

Бухгалтерлік есептің «Қаржылық есеп беруді дайындап тапсыру» стандартының 29- тармағында «Қаржылық есеп беру сипаты мен қызметіне сай таптарға құрылымдық біріктірілген операциялардың көптеген санын өңдеу нәтижесі болып табылады» деп көрсетілген. Біріктіру және жіктеудің финалды кезеңі баптарды не қаржылық есептеменің өзінде, не түсіндірме жазбаларда қарастырылатын қысқа және білікті мәліметтерді ұсынудан тұрады.

Сондықтан есепке алудың келесідей қасиеттерін бөліп көрсетуге болады:

-       үлкен көлемі мен оның сан алуандығы;

-       орнатылған уақыт кезеңдерінде (ай, тоқсан, жыл) алу мен өзгерту цикдерін бірнеше қайталау;арифметикалық өңдеудің салыстырмалы қарапайымдылығы кезіндегі логикалық операциялардың елеулі үлес салмағы мен күрделілігі;

-       белгілі бір кезеңмен типтік алгоритм бойынша орындалатын есептеудің бұқаралық сипаты;

-       жоғарыға жылжыту кезіндегі ақпаратын «қысқартып беру». Мысалы, бухгалтериядағы талдамалық есеп, сандық көрсеткіштермен қатар құндық көрсеткіштер де объектілер бойынша жүргізілсе, синтетикалық есепте тек құндық көрсеткіштер мен шоттарда жүргізіледі;

-       оның көздері мен тұтынушыларының көп болуы.

Қаржылық есеп беру ақпаратына ерекше талаптар қойылады. Себебі, аса маңызды шешімдер қабылдау кезінде сыртқы және ішкі пайдалаушылар қолданады.

Қаржылық есеп беру ұйымның қаржылық жағдайын, оның қызметінің нәтижелері және ол жердегі өзгерістер туралы ақпараттарды көрсетеді. Олар:

1) бухгалтерлік баланс;

2) табыстар мен шығыстар жөніндегі қорытынды есеп;

3) ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі қорытынды есеп;

4) меншік капиталындағы өзгерістер жөніндегі қорытынды есеп;

5) есепке алу саясаты туралы ақпарат және түсіндірме жазба.

Аудит мақсаттары тұрғысына бухгалтерлік (қаржылық) есеп беруді құру мен ұсынудың негізгі ерекшеліктері және оған қойылатын талаптарды қарастырайық:

1)  Қаржылық есеп беру ұйымының қаржылық жағдайын, қызметінің қаржылық нәтижелерін, ақша қозғалысын және ұйымның меншік капиталындағы өзгерістерді қажетті сенімділікпен көрсетуі керек. Бухгалтерлік есеп стандарттары қажет болған жағдайда қоысмша ашу қаражаттық есеп берудегі ақпаратты нақты ұсынуды қамтамасыз етеді. 

Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беруді нормативтік актілері орнатқан ережелері бойынша құрылған қаржылық есеп беруі нақты деп саналады.

Аудитор қаржылық  есеп берудің негізгі нысандарында көрсетілген мәліметтер ғана емес, бухгалтерлік баланс қосымшасы мен түсіндірмесіне және табыстар мен шығындар туралы есеп беруге қосылатын мәліметтердің нақтылығын да дәлелдеуі керек. Сонымен бірге аудитор қаржылық есеп берудің барлық нысандарындағы көрсеткіштері арасында өзара байланысы бар және олар қарама – қарсы емес.

2) Ұйым сапалық сипаттамаларға жауап беретін ақпаратты қаржылық есеп беруді ұсынуды қамтамасыз ететін төмендегідей саясатты даярлауы керек:

-       пайдаланушылар үшін орынды шешім қабылдау;

-       төменгілерді қамтамасыз ететін сенімділік:

-       ұйымның нәтижелері мен қаржылық жағдайын нақты ұсыну;

-       оқиғалар мен операциялардың тек заңды нысандарын ғана емес экономикалық мазмұнында көрсету;

-       бейтараптық (түрлі пайдаланушыларға қатысты объективті);

-       байқап қарау;

-       барлық елеулі қатынастарда толықтық.

3) Ұйым пайдаланушылардың қаржылық жағдайы, қызмет нәтижелері және қаржылық жағдайдағы өзгерістері туралы тоық және нақты ақпаратпен қамтамасыз етуі керек.

4) Қазақстан Республикасының заңында көрсетілген мерзім ішінде ұйым қаржылық есеп беруді; мемелекеттік статистика органына, әр құрылтайшы мен басқа да мүдделі пайдаланушыларға ұсынуда қамтамасыз ету керек.

Қаржылық есеп берудің мақсаты – ұйымның қаржылық жағдайын, қызмет нәтижелері мен қаржылық есеп берудегі өзгерістер туралы ақпаратта ұсыну.

Бұл ақпарат экономикалық шешім қабылдау кезінде пайдаланушылардың ауқымына қажет қаржылық есеп беру көптеген пайдаланушылардың жалпы қажеттілігін қанағаттандырады десек, ол пайдаланушыларға экономикалық шешімдер қабылдау кезінде қажет болатын ақпаратты қамтамасыз етпейді.

3- сызба

Қаржылық есеп беру нысандары пайдаланушыларға арналған ақпарат ретінде

Қаржылық есеп берудің нысаны                   Пайдаланушылар үшін ақпарат

Бухгалтерлік баланс                                                    Ұйының қаржылық жағдайы

Табыстар мен шығыстар жөніндегі                   Ұйым қызметінің нәтижелері

қорытынды есеп

Ақша қаражатының қозғалысы

жөніндегі қорытынды есеп                              Ұйымның қаржылық                                                                                                                                                                  

Меншікті капиталдағы өзгерістер                   жағдайындағы өзгерістер

жөніндегі қорытынды есеп

Ұйымның қаржылық жағдайына ол бақылайтын экономикаылық ресурстар, оның қаржылық құрлымы, өтімділігі, төлем қабілеттілігі, өз жұмыс істейтін саладағы өзгерістерге жауап беру қабілеті әсер етеді. Ұйымның экономикалық ресурстары туралы ақпарат және оның өткендегі осы ресурстарды өзгертуге деген қабілеті оның ақшалар баламаларын болашақта генерирлеу қабілетіне болжай жасауда пайдалы. Бұл ақпарат ұйымның ары қарай қаржыландыра алу қабілетін анықтауы үшін пайдалы.

Өтімділік ұйымның осы кезең ішіндегі міндеттемелерін өтегеннен кейінгі жақын болашақтағы қолда бар ақшасын көрсетеді. Төлем қабілеті ұйымның мерзімі жақын міндеттемелерді уақытылы орындауы үшін ұзақ уақыт бойы қолда бар ақшасын көрсетеді.

Ұйым қызметінің нәтижелері, оның ішінде табыстылығы туралы ақпарат болашақты бағалау үшін қажет. Осыған байланысты өткен кезеңмен салыстырғандағы нәтижелері туралы ақпараттың мәні үлкен. Ұйым ағындарын құру қабілетін болжау үшінде маңызды болады.

Ұйым ақшасы қозғалысына қатысты ақпарат есеп беру кезеңіндегі инвестициялық, қаржылық және операциялық қызметті бағалау үшін пайдалы. Бұл ақпарат пайдаланушыларға ұйымның ақша мен оның баламасын жасау қабілетін және ұйымның осы ақша ағындарын пайдалану қабілетін бағалау үшін негіз болады.

Қаржылық емес беруде есепке алу саясатын, сонымен бірге қосымша материалдармен басқа ақпаратты ашуды қамтитын түсіндірме жазбалар болады. Мысалы, ол пайдаланушы мұқтаждығын қанағаттандыру үшін маңызды баланс баптары және табыстар мен шығыстар туралы есеп беру жөніндегі қосымша мәліметті сақтауы мүмкін. Ол ұйымның қаржы жағдайына әсер ететін тәуекелділіктер мен белгісіздіктерді, баланста көрсетілмеген кез – келген ресурстар мен міндеттемелерді (пайдалы қазбалар босалқы қоры сияқты) аша алады. Шаруашылық және аймақтық бөлімшелер, сонымен ұйымға баға ауытқуының әсері туралы ақпараттар да қосымша ретінде ұсынылуы мүмкін.

Қаржылық есеп беру Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңының талаптары мен бухгалтерлік есеп стандартына сай басқа материалдармен толықтырылуы мүмкін.

Қаржылық есеп беруді құру тәртібі ҚР бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңының талаптарымен бухгалтерлік есеп стандартына сай орнатылады.

Есеп ақпаратының құрылымы

Экономикалық ақпарат категориясы ретінде есепке алу ақпараты түрлері иерархиялық құрлымға ие және ол былай көрсетілген: риквизиттер, көрсеткіштер, құжаттар.

Реквизиттер – ары қарай логикалық бөлуге жатпайтын қарапайым ақпараттық бірліктер. Олар объект, процесс, құбылыстардың білгілі бір қасиеттерін қасиеттерін көрсетеді және белгілі бір мағыналық мәнге ие.

Реквизит былай бөлінеді: объект, процесс, құбылыстардың сандық жағын сипаттайтын реквизит – негіздері және суреттіліп отырған объект немесе процесстің (әрекет уақыты мен орны, орындаушылардың аты-жөні, жұмыс атауы және т.б.) сапалық жағын сипаттайтын реквизит – белгілері. Мысалы, түскен материал саны - бұл реквизит негіздері.

Өңдеу кезінде реквизит – негіздерде арифметикалық операциялар, ал реквизит – белгілерде логикалық операциялар (топтау, сорттау, және т.б.).

Жеке алынған реквизит – белгілерде экономикалық мағына болмайды. Сондықтан олар тіркестіріле қолданылады.Олардан күрделірек ақпараттық конструкция – ақпараттық құрамдас бірліктері жасалады.

Көресткіш – бұл бір реквизит – белгілерді қамтитын ақпараттың құрамдас бөлігі болады. Басқа жағынан, бұл ақпаратқа толы және құжат құруға қабілетті ақпараттығ минималды құрамдас бөлігі. Мысалы, кез келген бір жолдық құжат бір көрсеткішті қамтиды. Бірақ құжаттарға бірнеше көрсеткіштер де енуі мүмкін. Сонымен бірге кез келген құжатта жазылған ақпарат жауапты адамның нұсқауы болады.

Ақпарат арнайы жасалған әдістеме бойынша сандық және сапалық деңгейлерде бағалануы мүмкін. Сонымен бірге кез келген кез келген құжатта жазылған ақпарат жауапты адамның нұсқауы болады.

Ақпарат арнайы жасалған әдістеме бойынша сандық және сапалық деңгейлерде бағалануы мүмкін. Мұндай бағалау ақпаратты және сапалық технологиясын сақтауды ұйымдастыру кезінде аса маңызды.

Қаржылық есеп беру элементтері аудитінің мақсаттары

Жоғарыда айтылғандай, қаржылық есеп берудің мақсаты экономикалық шешім қабылдау кезінде пайдаланушылардың кең көлеміне қаржылық жағдай, қызмет нәтижелері туралы ақпаратты ұсыну болып табылады.

Аудитор тексеріліп отырған қаржылық есеп беру нақтылығын дәлелдеу үшін, өзі жинаған дәлелдер жеткілікті екеніне сенімді болу керек. Аудиттағы дәлелдеулер жинау – мақсатты түрде жүргізілетін процесс.

Сондықтан аудиттің мақсаты іргелі тұжырымдамаларға негізделеді:

-       маңыздылық;

-       аудиторлық тәуекелділік;

-       қаржылық есеп беруді басшылықтың бекітуі ретінде қарау.

Қаржылық есеп беру операциялар мен оқиғалардың қаржылық нәтижелерін, экономикалық сипаттамаларына сәйкес жалпы категорияларға біріктіре отырып көрсетеді. Осы кең категориялар қаржылық есеп беру элементтері деп аталады. Бухгалтерлік баланстағы қаржылық жағдайды бағалаумен тікелей байланысты элементтер – активтер, міндеттемелер мен меншікті капитал болып табылады.

Табыстар мен шығыстар туралы есеп берулерде қаржылық – шаруашылық қызмет нәтижелерін бағалаумен тікелей байланысты элементтер болып табылады.

Концептуалды негіз ақша қозғалысы туралы есеп беру мен меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп берулер әдетте табыстар мен шығыстар және бухгалтерлік баланс элементтерінде болған өзгерістер туралы есеп берулердің жекелеген элементтерін көрсетеді.

Аудитор өз пікірін білдіретін қаржылық есеп беруді кәсіпорын басшлығы, оның құрамдас элементтерін шын ұсыну негізінде құрайды. Бұл кезде, басшылық, қаржылық есеп беру белгілі бір категорияларға сай келеді деп дәлелдейді:

-       болуы;

-       құықтар мен міндеттемелер;

-       құбылыс;

-       толықтық;

-       бағалау;

-       өлшеу (дәлдік);

-       ұсыну және алу.

Аудиторлық мақсат, клиент басшылығын бекіткен бойдан қалыптастырылады және олармен тығыз байланысты болады. Сондықтан аудитордың басты міндеті – басшылықтың қаржылық  есеп беру жөніндегі тұжырымдарының дұрыс немес бұрыс екендігін анықтау.

Аудит мақсатының мәні – аудиторға қажетті көлемде дәлел жинауға көмектесетін құрлымды құру. Мақсат түрлі тексерулер кезінде бір болып қалады, бірақ нақты мәліметтер қалыптасқан жағдайға байланысты әртүрлі болады.

Аудиторлық тексеруді жүргізудің жалпы жолдарын дайындау кезінде қаржылық есеп беру әділдігін анықтау үшін пайдалануға болады:

-       сәйкестігін тексеру;

-       ішкі бақылау,тест жүргізу;

-       мән бойынша бақылау;

-       талдамалық реттемелер.

Сәйкестігін тексеру мақсаты – елдегі нормативтік құқықтық актілерге сай құрылған қаржылық есеп беруді дәлелдеу кезінде дәлелдердің оңтайлы санын жинау үшін клиенттің ішкі бақылау жүйесін түсінуге қол жеткізу. Клиенттің ішкі бақылау жүйесімен танысудың реттемелері:

-       клиент қызметкерлеріне сұрақ қою;

-       құжаттар мен жазбаларды тексеру;

-       лауазымды нұсқаулар, ішкі аудит туралы ереже және т.б.

-       осы клиентпен жұмыс істеген алдыңғы аудиторлық тәжіребиесі.

Ішкі бақылауға тест жүргізу(бақылау кездерін) ішкі бақылау жүйесін түсінгеннен кейін аудитор қателіктер мен нормадан ауытқуды және оны болдырмауға болатын не болмайтындығын бағалайды. Мұндай бақылау қателіктер мен нормалардан ауытқуы туындауы мүмкін, бірақ анықталмайды деген ықтималдылықты төмендететін нақты бақылау көздерін анықтауды қамтиды. Бұл процедураны бақылау тәуекелділігін бағалау деп атайды.

Мән бойынша шаруашылық операцияларын тексеру мақсаты шаруашылық операцияларының қажетті түрде мақұлданғаннан, тіркелімдерде дұрыс ескеріліп, жинақталғанын және Бас кітапқа нөмерленгенін анықтауға болады. Егер аудитор шаруашылық операцияларының шотта дұрыс тіркеліп, көрсетілгеніне сенімді болса, онда ол Бас кітаптағы қорытындылар дұрыстығына сенімді болады.

Аудитті жүргізудің объектілік және циклдік тәсілдері

Сегменттің әрқайсысына аудитті жеке жүргізуге болады, бірақ барлық сегменттердің аудиті өзара байланысты. Әр сегмент аудиті аяқталғаннан кейін алынған нәтижелер жинақталады. Содан кейін жалпы қаржылық есеп беруге қатысты белгілі бір қорытынды жасауға кірісуге болады.

Ю.А.Данилевскийдің айтуы бойынша: «Аудит процесін іске асыру үшін бухгалтерлік есеп беруді сегменттерге бөлу және әр сегмент шеңберінде аудиттің мақсаттарын қалыптастыру қажет. Материалдар ары қарай баяндау кезінде бухгалтерлік сепе шоттарына, шоттардың жасалуы шоттарға жазылуы негіз болған шаруашылық операцияларға бір ізділікпен бөлу процесін бухгалтерлік есеп берудің дезагреттелгені деп атаймыз».

Аудитті сегменттеудің түрлі тәсілдері бар. Әр шот бойынша сальдоны жеке сегмент ретінде қарастыруға болады. Бірақ мұндай сегменттеу тиімді бола бериейді. Сондықтан бір бірімен тығыз байланысты шаруашылық операциялар циклдері мен осыған сәйкес байланысты олардың шоттарын көрсететін топтар бойынша жекелеген аудит жүргізу пайдалы. Бұл циклдік жол деп аталады. Мысалы, түсірілген өнімді сату және қайтару бойынша шаруашылық операциялар қолма – қол ақшаны алуды куәландыратын түбіртекті берумен байланысты болуы мүмкін, ал дебиторлардың көптеген шоттары сату мен табыс алу циклімен байланысты. Төлем ведомостерімен қатар жүретін жалақы бойынша есеп айырысулармен байланысты шаруашылық операциялар қызметкерлер еңбегін ұйымдастыру және оған төлемақы төлеу циклінің бөлігі болып табылады.Шаруашылық операцияларды есепке  алу тіркемелерінде жазатын, содан кейін олардың Бас кітап пен қаржылық есеп беруде жүйелендірілетінін еске алсақ, мұндай циклдық тәсіл түсінікті.

Аудит сегменті ретінде шаруашылық операциялардың циклдерін бөліп көрсету экономикалық субъектінің қаржы – шаруашылық қызметі қолданылатын бухгалтерлік есеп жүйесі мен құжат айналым жүйесінің мазмұны ескеріле отырып жүргізіледі. Циклдық тәсіл негізінде капиталдың толық айналымын салуға болады. Бұл ақшалар шикі зат, материалдар, негізгі құралдар мен басқа активтерді сатып алуға бағытталады. Есеп айырысу операциялары жүргізіледі. Осы процесті сатып алу циклі ретінде қарастыруға болады. Өнім дайындауға (өндіріс циклі) белгілі бір шығындар жұмсалады. Ары қарай дайын өнімді сатады және шот – фактуралар құрайды, төлемдер алады (сату және табысты алу циклі басталады) осындай жолмен алынған дивиденттер мен пайыздарды төлеу сонымен қатар жаңа циклдерге кірісу үшін пайдаланылады.

Бухгалтерлік есептің кейбір шоттарының бір емес, бірнеше циклден өтетінін ескеру қажет. Ақша шоттары, дебиторлар, тауар – материалдық босалық қорлар шоттары осыдан болады. Бұл циклдер арасындағы белгілі бір байланысты көрсетеді. Сонымен бірге жалпы жағдайға қарамастан әр экономикалық субъект үшін аудитті сегменттеудің жеке ерекшелікке ие болады.

Шаруашылық операциялар циклдерін бөліп көрсету аудит барысында қосарлы жазбаның есепке алу принципіне негізделетін бағытты тест жүргізу әдісін қолдануға мүмкіндік береді.

Қосарлы жазба табиғатына сай кредиті бойынша жазбаның бұрмалануы дебеттік жазудың бұрмалануына немесе жіберіліп қоюына әкеледі және керісінше. Бағытты тест жүргізу әдісін пайдалану кезінде, аудитор бір шоттың дебитіне артық тест жүргізілсе, онымен бір мезгілде корреспонденттік шот кредитіне де артыққа тест жүргізіледі.

Сонымен типтік жобалар бағытты тест жүргізу аудитті жүргізгенде қажетті еңбек пен уақыт шығындарын оңтайландыруға мүмкіндік береді.

Объектілік тәсіл кезінде аудит сегменттері бухгалтерлік есеп объектілеріне дәл келеді де шаруашылық операцияларға бухгалтерлік есептің жекелеген шоттарына қатысты дәлел алу тұрғысынан тест жүргізеді.

Сонымен, әр шаруашылық операциясындағы дәлелдерді жинау кезеңінде олардың арасындағы өзара байланысты анықтамастан, бухгалтерлік есептің жекелеген шоттарының орнатылған критерийлеріне сәйкестігіне дәлел жинау тұрғысынан жүргізіледі. Бухгалтерлік шоттың әр шотының аудиті аяқталғаннан кейін алынған нәтижелерді жинау мақсатында олардың арасындағы өзара айланысқа талдау жасау қажет.

Әрине, аудиттің мұндай нұсқасын ең ұтымды деп тануға болмайды, себебі бірдей қаржылық шаруашылық операцияларын аудитор бірнеше рет тексеруі мүмкін.

ҚОРЫТЫНДЫ

Осы курстық жұмысты қортындыласақ, мынадай шешімдер шығаруға болады.Ұйымның аудитнің жүргізілу тәртібі, маңыздылығы,  ақша қаражаты аудитінің жүргізілу тәртібі, негізгі құралдарын тексеру тәртібі және қаржылық қорытындыларының аудиті қарастырылды.    Негізгі  құралдар  аудитінде  колданылатын  ақпарат көздері  кәсіпорын  қабылдаған  есеп - саясатына  тәуелді  болады. Бұл  есеп  формасын  таңдауда  көрінеді: журнал-ордерлі, мемориалды – ордерлі, қарапайымды, сонымен  қатар  қолданыстағы  регистрлер  тізімінде, олардың  құрылуында, кезектілігінде  және  оларда  жазу  жүргізу  тәсілінде.

Бухгалтерлік есеп стандартының талабына сәйкес шаруашылық субъектісінің қаржылық есебінің құрамына сәйкес жасалатын ақша қаржысының есебі кіреді. Бұл есепке кәсіпорын ақша қаржысының кіріс – шығыс операциялары үш топқа бөлініп көрсетіледі: операциялық, инвестициялық аржы кәсіпкерлігі.

Негізгі  құралдар  есебінің  жағдайын  тексере  отырып,  аналитикалық  есептің  ұйымдастырылуының  дұрыстығына  көз  жеткізу  керек.

Негізгі  құралдар  есебі  мен  бақылауымен  терең  танысу  мақсатында  аудитор  кәсіпорыннан  есеп  беруді  жасаған  күнге  дейін  ие  болған  негізгі  құралдың  типтері  бойынша  сарапталған  тізімін  талап  етеді.  Бұл  тізімге  негізгі  құралдар объектілерінің  құнының  төмендетілуі  мен  қайта  бағалануы  туралы  мәліметтер  енгізілуі  тиіс.

Аудиттің негізгі мақсаты шаруашылық субъектісінің бухгалтерлік есебін тексеру болғандықтан, оның мәлімет негізі – бухгалтерлік есеп және топталған мазмұндағы қорытынды есебі болады. Осы орайда мәлімет көзі ретінде есеп кестелері ерекше орын алады, себебі қандай есеп  болсада есеп көрсеткіштері есеп жасау үшін есеп кестелері арқылы бір жүйеге келтіріледі. өз кезегінде есеп көрсеткіштері сол есеп кестелерінің топталған екі жақты жазу әдісін қолданып негізделген мәліметтер арқылы жасалынады.

Аудит   екшқашанда    белгілі   бір   сыңар  жақ    мақсатымен    жүргізілмейді    және    өзінің   алдына   клиеиенке    зиян   келтіру     мақсатымен   негативті   материалды    жинау    және   толтыру    міндетін      қоймайды. Ал   ревизия     көп  жағдайда   сыңар  жақ    бағытта    болып   өзінің  алдына   ұнамсыз   тұлғаларға  қатысты,  оның  беделін  түсіретін  материалдар  жинауы   міндет   етіп   қояды.   Тексеруге (орынан   дабыл)  деп  аталған   сылтау   болады,  яғни  қарапайым  тілмен   айтқанда   кәсіпорын   басшылығының   сыртынан  сөз  тасу   немесе  жоғары  тұрған  ұйымдарға    жеткіліксіз  силамшылық   сылтау   болады.   Болашақ    қаралаушы  бола   отырып ,  ол  өзіне  тән  қылықтармен     айыптаушы  болады . Кейбір  аса  ақылды   емес  тексерушілер  өзінің   түрімен   және  мінез-құлқымен   тексерушіліге   көбірек   қорқыныш   ұялатуға   тырысады;  талап  етпей  керіліп,  минут   сайын  есеп  жұмыстарын   олардың   ағымдағы  жұмысынан   аландаттырады.  Мұндай  тексерудің  салдарымен   аудиторлар  әлі  де   соқтығысуда,  есеп  жұмысшыларының   көздерінде  тексерушінің     алдындағы   қорқыныш    ұялап    тұрады.

Аудитордың   тексерушіден  ерекшелігі   тексерушінің  тексерілумен  серіктестік  қалпына  тән.  Мұнан   өзге,  оның  жұмысында  көп   орынды   клиентке        коммерциалық  қызыметтің   түрлі  қиын   сұрақтарына  жауап  табуға  кеңес  беру  қызыметі   алады. Ол  клиентке  кеңес  беріп  көмектесуі  қажет. Аудитордың  тексерушіден    өзгешелігін  түсіндіре  отырып  аудиторды   адвакатпен, тексерушіні  кінәләушімен  салыстыруға  болады.

Аудиторлық тексеріс жүргізу келісім-шартты ресми құжат болып табылады. «Аудитор – клиент» арасындаңы қарым-қатынасты регламентейтін және жай келісім-шарттардан айырмашылығы жоқ кәсіпкерлік қызметте пайдаланылады. Басқалар сияқты, бұл келісім-шартта заңды түрде қатысушы жақтар қызығушылық келісімін көрсетеді және осы жағдайда тапсырыс беруші –клиент, атқарушы – аудиторлар. Дегенмен, кәсіпкерлікте пайдаланылатын маңызды келісім-шарттардың басқа келісім-шарттардан ерекшеленеді. Келісім-шарт жасаған кезде үшінші жақ (қаржылық есептілік мәліметтерін пайдаланушылар ) қызығушылығы есептеледі. Себебі деректер бойынша аудитор сапасыз тексеріс жүргізу нәтижесінде болған залал үшін тек клиент алдында ғана емес ,сонымен қатар пайдаланушылар алдында жауапты болады. Келісім-шартқа қол қою алдында аудиторға қажетті түрде мүмкіндігінше клиенттің тілегін нақты анықтап алу керек және оның талабының дұрыс тұжырымдалуына көмек беру. Аудиторлық тексеріс жүргізуінің сапасы, аудиторлар мен клиент арасындағы қарым-қатынасы көбіне аудит жүргізу келісім-шартының нақты құрылуына байланысты болады. Аудитоплық ұйымның көбіне келісім-шарт жасаудың стандарттық түрін пайдаланады. Бірақ нақты кәсіпорында аудит жүргізу ерекшелігін ескерген жөн, себебі клиент көбіне толық мөлшерде оның мәні мен мазмұнын түсіне бермейді. Аудиторлық тексеріс жүргізу келісім-шарттында клиент тексеріс жүргізуге қажетті құжаттарды ұсыну мерзімін анықтаған жөн, себебі клиент аудитроды шақырып алады, бірақ бухгалтерлік есебі жиі дайын емес, бұл жұмысты өте қиындатады. Келісім-шартта тапсырысшы талабында аудиторлық ұйым алдын-ала төлеу сомасын көрсеткен дұрыс, аудит шаралары кезінде аудиторлық қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз етеді. Клиент жағынан оған деген «қысымның» болуы және аудит үшін сыйақыны төлемей қою мүмкіндігін жояды. Әдетте аудиторлық ұйым талап ететін алдын-ала төлеу сомасы 50-ден – 100 ٪ дейін мөлшерді құрайды. Келісім –шартта тексеріс кезінде аудиторға тапсырысшының көмек көрсету  міндеттеме пунктін қарастырған жөн (яғни, түгендеу кезінде жәрдем беретін қызметкерді анықтап беру, мүмкін болған жағдайда аудиторлық командировкаға шығу үшін қамтамасыз ету және т.б.)

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1)  ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік » туралы заңы №234-ІІІ. 28.02.2007

2)  ҚР Қаржы министрлігінің №185 бұйрығы 23.05.2007. Бухгалтерлік есеп  шоттарының типтік жоспары

3)  Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заң 1998 жылғы 20 қарашадағы № 304-1 Заңы.

4)  Аудиттің Халықаралық Стандарттары.

5)  Халықаралық Қаржы Есебінің Стандарттары

6)  №2 Ұлттық  Қаржы Есебінің Стандарттары 27.06. 2007

7)  «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Салық кодексі, Алматы, 2010 ж

8)  ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» кодексі- 30қаңтар 2001 жыл,№ 155-ІІ(өзгертулерімен және толықтыруларымен)

9)  ҚР «Лицензиялау туралы» заңы.17 сәуір 1995 жыл №2200(өзгертулерімен және толықтыруларымен)

10)       ҚР «Азаматтық кодексі (Жалпы бөлімі)»27 желтоқсан 1994 ж.№ 268-ХІІІ(өзгертулерімен және толықтыруларымен)

11)   Абленов Д.О. «Қаржылық бақылау және тереңдетілген  аудит»: теория,әдістемесі ,тәжірибе.Алматы:Экономика-2007.607 б.

12)   Абленов Д.О. «Мамандандырылған аудит», Алматы:Экономика- 2007-545 б.

13)   Әжібаева З.Н. «Аудит»- Алматы : «Экономика»,-2004- 527 б.

14)   Дюсембаев К.Ш. «Аудит теориясы».- Алматы: Экономика,1995-329 б.

15)   Дюсембаев К.Ш. , Егембердиева С.К., Дюсембаев З.К . «Қаржылық есептің аудиті мен анализ»і.-Алматы-  Қаржы қаражат  1998-512 б.

16)   Нұрсейітов Э.О. «Аудит. Қысқаша жетекшілік».- алматы- LEM , 2009-220 б

17)   Жақыпбеков С. « Ішкі аудит».Алматы: Экономика, 2008

18)   «Аудит» Әжібаева З.Н.,Байболатова Н.Ә.,Жұмағалиева Ж.Ғ.Алматы 2006,

19)   Әбдіқалықов Г.А,Сатмұрзаев А.А «Бухгалтерлік есеп және аудиттің негіздері».оқу құралы,Орал, «Дастан» 2001

20) Е.О.Нұрсейітов «Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп» Алматы 2009

ТАПСЫРМА

2