Қаржылық бақылау

3) тиімділікті бақылау  — мемлекеттік қаржылық бақылау  объектісінің республикалық немесе  жергілікті бюджет қаражатта-рын,  мемлекет активтерін, мемлекет кепілдік  берген қарыздарды, мемлекеттік  мекемелсрдің тауарларды (жүмыстарды, көрсетілген қызметтсрді) откізуінен түскен ақшаны үнсмділікпен, нәгижелікпен және өнімділікпен пайдалануын тексеру мен бағалау.

Мемлекеттік қаржьлық бақылау мынадай түрлерде жүзеге асы-рылады:

1) кешенді бақылау  — мемлекеттік қаржылық бақылау  объектісінің нақты кезевдегі қызметін жаппай әдіспен тексеру және бағалау;

2) тақырыптық бақылау  — мемлекеттік қаржылық бақылау  объектісінің нақты кезеңдегі  қызметін жекелеген мәселелер  бой-ынша жаппай әдіспен тексеру  жонс бағалау;

3) үстеме бақылау — мсмлсксттік қаржылық бақылау объектісінс қатысты ақпарат алу қажсттігіне байланысты үшінші түлғаларды бақылау, ол опсрациялардың бірдейлігіне қарай бір-бірмен өзара байланысты қүжаттарды салыстырып қарауды білдіреді. Үстеме бақылау тск қана мемлекеттік қаржылық бақылаудың негізгі объектісімен өзара қатынастар мәселелері бойынша жөне тексеріліп отырған мәселе шеңберінде жүргізіледі.[3,54]

Мемлекеттік қаржылық бақылауды  жүргізу қүпиялылық режімін қамтамасыз ету ескеріле отырып, тәуелсіздік, обьективтілік, анықтық, ашықтық, қүзырлылық, жариялылық қағидаттары міндетті түрде сақталып жүзеге асырылады.

Мемлекеттік қаржьшық бақьшауға  қойылатын бірыңғай талаптар мемлекеттік  қаржылық бақылау стандарттарымен  айқындалады.

Мемлекеттік қаржылық бақылау  стандарттарын мемлекеттік қаржьшық бақьшау органдары, мәслихаттардың тексеру комиссиялары, ішкі бақылау службалары, олардың қызметкерлері мен мүшелері орындауға міндетті.

Бақьшау нәтижелері бойынша  мынадай актілер қабылданады:

1) қорытынды — Республикалық  бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің және мәслихаттың тексеру комиссиясының бақьшау актілері негізінде жасайтын қүжаты;

2) Республикалық бюджеттің  атқарылуын бақылау жөніндегі  есеп комитетінің қаулысы —  Республикалық бюджеттің атқарылуы  жөніндегі есеп комитетінің отырысында алқалы негізде қабылданатын және оның бақылау нәтижелері бойынша барлық актілерінің қолданылуын растайтын қүжат. Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің қаулы-сын ол арналған барлық мемлекеттік органдар, үйымдар мен лауазымды адамдар орындауға міндетті. Қаулыны қабылдаудың тәртібі Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің қағидасымен және оның регламентімен айқындалады;

3) мәслихатгың тексеру  комиссиясының қаулысы — белгіленген  тәртіппен қабьшданған және тиісті жергілікті бюджеттен қаржы-ландырьшатын барлық атқарушы органдар мен тиісті жергілікті бюджеттер қаражаттарын пайдаланатын немесе жергілікті бюджеттер қаражаттарын игерудің барлық сатысында қаржылық қызмет көрсететін үйымдар орындауға міндстті қүжат;

4) үсыным — Республикалық  бюджеттің атқарылуын бақылау  жөніндегі есеп комитетінің мемлекеттік  органдарға, үйымдар мен лауазымды  адамдарға жүмыстағы кемшіліктерді  жою үшін, сон-дай-ақ қүқық қорғау  органдарына Қазақстан Республикасының  зандарында көзделген жауаптылыққа тарту мәселелері бойынша жіберетін қүжаты;

5) нүсқама - ішкі бақылау  жөніндегі орталық уөкілетті  органның басшысы өз қүзыры  шегінде қабыддаған және бүзушылықтар  мен жүмыстағы кемшіліктерді  жою туралы мемлекеттік оргаыдар  мен басқа да үйымдардың лауазымды адамдарына міндетті түрде орындау үшін жіберілген белгіленген нысандағы қүжат;

6) бақылау актісі - мемлекеттік  қаржылық бақылау органдары, мәслихаттардың  тексеру комиссиялары, ішкі бақылау  службалары бақылау нәтижелері  бойынша жасалған қүжат;

7) бақылау жүргізу  туралы есеп - белгілі бір уақыт  кезеңі ішіндегі бақылау бойынша  жүргізілген жүмыс нәтижелері  туралы қүжат.

Сыртқы бақылауды республикалық  деңгейде Республикалық бюджеттің  атқарылуын бақьшау жөніндегі есеп комитеті, жергілікті деңгейде мәслихаттардың тексеру комиссиялары жүзеге асырады.

Республикалық бюджеттің  атқарылуын бақьшау жөніндегі есеп комитеті Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік қаржьшық бақьшаудың жоғарғы органы болып табылады.

Республикалық бюджеттің  атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті туралы қағиданы Қазақстан  Республикасының Президенті бекітеді.

Мемлекеттік қаржьшық бақылау  жалпымемлекеттік және ве-домстволық бақылау арқылы жүзеге асырылады.

Жалпы мемлекеттік қаржылық бақылау ведомстволық бағыныш-тьшығы мен меншік нысанына қарамастан бақылаудың кез келген объектісіне қолданьшады. Бақьшаудың бүл түрін мемлекеттік билік пен басқару органдары жүргізеді.

Мемлекеттік қаржылар жүйесівде  бақылау салықтық, бюджетгік бақылау, сақтық және банктік қадағалау, кедендік бақылау және т.б. болып ажыратылады.

Салықтық бақылау салық заңнамасының атқарылуы, бюджетке салық және басқа төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз етеді. Салықтық бақылаумен меншік нысандарына қарамастан, барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер, сондай-ақ табыс табатын азаматтар қамтылған.

Бюджеттік бақылау тексерістік және тандамалық қызметтің мынандай түрлерін кіріктіреді: елдің негізгі қаржы жоспарының - мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары бойынша орындалуын бақылау; қаржылық ақпаратты, соның ішінде салықтық бақылаудың нәтижесін жинау, бүл ақпаратты талдау және бюд-жетке қаржы ресурстарын қосымша тарту жөнінде үсыныстар жасау; шығындардың бслгіленген нормалары мен нормативтерін бақылау арқылы мемлекетгік бюджет қаражаттарының тиімді, үтымды жүмсалуын қамтамасыз ету; өндірістік емес, мақсатсыз шығындарды, иесіздікті, ысыраптар мен үрлықтарды жою және одан сақ-тандыру. Бюджеттік бақылау бюджеттен қаржыланатын мемлекеттік кәсіпорындарда, мекемелерде және үйымдарда, сондай-ақ мемлекеттік емес сектордың жүмыс жасайтын, қызмет көрсететін, шаралар жүргізетін кәсіпорындарында жүзеге асырылады.

Банктік қадағалау кредит ресурстарын қалыптастыру және олардың қозғалысы барысында, күрделі қүрылыс процесінде, кәсіпорындардың кассалық тәртіпті сақтауын тексеру кезінде, қолма қол ақшасыз есеп айырысқанда және басқа жағдайларда жүргізіледі. Банктік қадағалаумен, бақылаумен кредит есеп қисап қатынастарына қатысты барлық шаруашылық субъектілер қамтылған.

Сақтандыру сферасындағы қаржылық бақылау сақтық қорлар қаражаттарының дер кезінде, толық қалыптасуын, мақсатты жүмсалуын, сақтық операцияларының дүрыс жүргізілуін, сақтандыру туралы заңнаманың талаптарын сақтық қатынастарға қатынасушылардың барлығының орындауын жүзеге асырады.

Кеден оргавдары тауарлар мен көлік қүралдарын, оларды есепке алуды кедендік ресімдеу кезінде де, сондай-ақ кедендік тексерме-де де қүжаттар мен мәліметтерді тексеру нысанында кедендік бақылауды жүргізеді; олардың тауарлар мен көлік қүралдарын кеден шекарасы арқылы орналастыратын субъектілердің қаржы және сыртқы экономикалық қызметін тексеруді белгілеуге немесе жүргізуге қүқы бар.

Барлық өкілетті органдар қаржылық бақылауды тиісті бюджеттің  жобасын және оның атқарылуы туралы есепті жыл сайын сессияларда  қараған кезде жүзеге асырады. Өкілетті органдардың жоспар - бюджет және салалық түрақты комиссиялары маңызды бақылау функцияларын орындайды, олар алдын ала, сессияға дейін бюджеттің жобасы мен оның атқарылуы туралы есепті қарайды.

Үкімет, жергілікті әкімшіліктің аппараты оларға қарасты органдардың  бақылаушылық, соның ішінде қаржы-кредиттік қызметті ғана бағалап қоймайды, сонымен бірге өздері де тікелей қаржылық бақылауды жүзеге асырады. Республика үкіметі мемлекеттік бюджеттің жасалуы мен атқарылуын бақьшап отырады, мемлекетгің қаржьшық саясатын жүзеге асырады. Өздерінің өкілеттіісгеріне қарай бақьшау функцияларын жергілікті жердегі атқарушы орган-дар орындайды.

Ведомстволық қаржылық бақылау жеке министрліктің, ведомствоның өкідціктері шегінде олардың жүйесіне кіретін шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы-шаруашьшық қызметіне жүргізіледі. Оның негізгі міндеттеріне мыналар жатады: жоспарлы тапсырмалардың орындалуын, материал және қаржы ресурстарын үнемді пайдаланьшуын, меншіктің сақталымдығын, бухгалтерлік есептің дүрыс қойылулығын, бақьшау - тексеріс жүмысының мән-жайын бақьшау, қырсыздық, ысырапқорлық және нысапсыздық фактілерін бүлтартпау.

Ведомстволық бақьшау  шеңберінде ішкі шаруашылықтық бақылау яғни нақтьшы шаруашылық жүргізуші субъектілерде (фирмаларда, компанияларда, үйымдар мен мекемелерде) жүзеге асырылатын бақылау жүргізіледі. Бақылау функциялары бүл жағдайда қаржы-шаруашылық қызметінің қажетті шарты ретіндегі оның күн сайынғы процесімен байланысты. Бақьшаудың бүл түрі өндірістің бастапқы буындарының өндірістік капитадцы, қаржы ресурстарын тиімді пайдалануға жауаптылығын арттыруға жөрдемдеседі, ысыраптарды, қаржы тәртібінің әр түрлі бүзылуларын азайтуға бағытталған.

Ішкі шаруашылықтық бақылаудың мақсаты есеп саясатын да қоса алғанда, субъектінің экономикалық саясатының сақталуына сарапшьшық баға беру, оның барлық қүрылымдары жүзеге асырып келген ішкі бақылаудың жүмысына баға беру болып табылады. Таза бақылау сипатындағы міндеттерден өзге ішкі шаруашылықтық бақылау қаржы стратегиясын талдап жасау, экономикалық диагностика, маркетингтік зерттеулер, басқарушьшық кеңестер міндеттерін және басқаларын шешеді.

Нарықтық қатынастар жағдайында ішкі шаруашылықтық бақылау, оның бүрынғы үғынысындағы өзінің мағынасын  жоғалтып барады: оның орнын мемлекеттік  косіпорындарда шаруашылық есеп ынталандырмалары жәнс меншіктің басқа нысандарының кәсіпорындарында коммерциялық ынталандырмалар басуы тиіс. Шаруашылық есеп, коммерциялық есеп әр түрлі бүзулардан сақтануға көбірек кепіддік береді, өйткені жетістіктердегі қызметкердің, кәсіпкердің жеке ынталылығы өзін - өзі бақылаудың қажеттігін керек қьшмайды.

Қоғамдық қаржылық бақылау - бүл түрлі қоғамдық үйымдардың бақылауы. Бақылаудың объектісі тексерушілер алдьша қойылған нақтылы міндеттерге байланысты болады.

Аудиторлық бақылау - ведомстводан тыс тәуелсіз қаржылық бақылау. Оны біліктілік комиссиясы аттестаттаған "аудитор біліктілігінің бсрілуі" туралы куәлік алған жеке тұлға да, сондай-ақ үлгідегі акционерлік қоғамды, өндірістік кооператив пен мемлекеттік кәсіпорынды қоспағанда, аудиторлық қызметті жүзе-ге асыру үшін кез келген үйымдық - қүқықтық нысанда қүрылған коммерциялық аудиторлық ұйым да жүргізе алады.

Шетелдік аудиторлық ұйымдар Қазақстан Республикасында аудиторлық қызметті тиісті аудиторлық үйымдарды - Қазақстан Республикасының резидегатерін қүрған жағдайда ғана жүзеге асыра алады.

Жүргізу нысандары мен  уақытына қарай қаржылық бақылау: алдын  ала бақылау, ағымдағы және кейінгі  бақылау болып бөлінеді. Бақылаудың мүңдай нысандары бақылаушы органдардың  көбісінің қызметіне тән.

Қаржылық алдын ала бақылау ақша қорларын жасау, бөлу және пайдалану жөнінідегі операциялар істелінгенге дейін жүргізіледі, сондықтан оның қаржылық тәртіпті бүзуды алдын ала ескертуде зор маңызы бар. Бүл жағдайда бекітуге және орындауға жататын қаржы қызметін жүзеге асырудың негізі болып табылатын қүжаттар - бюджеттердің, қаржы жоспарлары мен сметалардың жобалары, кредит және касса өтінімдері және т.б. тексеріледі.

Ағымдағы қаржылық бақылау жоспарларының атқарылу процесінде, шаруашьшық - қаржы операцияларын жүзеге асыру барысында тауар-материал қүндылықтары мен ақшаны жүмсаудың нормалары мен нормативтерінің сақталуын қадағалайды, қаражаттарды жіберу шығындарының орындалуына, бүрын берілген ресурстардың пайдаланылуына сай келуін тексереді. Сөйтіп, бүл бақьшау шаруашьшық-қаржы операцияларының жасалу процесінде жүзеге асырьшады.

<h4>1.3 Мемлекеттік қаржылық бақылаудың шетел тәжірибесі

Жоғары қаржы бақылау органдарының халықаралық ұйымына (ЖҚБОХұ) мүше елдердің тәжірибесін зерделеу мемлекеттік қаржы бақылаудың олардың басым көпшілігінде сыртқы және ішкі болып бөлінетінің көрсетіп отыр. Халықаралық тәжірибеде бюджеттік үдерісті сыртқы қаржылық бақылау құзыретіне кіретін мемлекеттік органды белгілеу үшін қаржылық бақылаудың жоғарғы органы (ҚБЖО) деген бір ізге түсірілген атау пайдаланылады. ҚЖБО-ның қызметі кейбір елдерде арнайы заңнамамен, тіпті конститутциялық заңдармен реттеледі. Көптеген дамыған елдерде мемлекеттік қаражаттарды жұмсау аудитімен қатар, кірістерді есептеу, жинау және жұмсаудың барлық аспектілерінің аудиті де жүзеге асырылады. Бұл орайда олардың бюджетке қосылған қосылмағанына қарамастан, мемлекеттің барлық кірістері мен шығыстары аудиттік тексеруге жатады.</h4>

Қаржылық бақылау – мемлекеттің қаржы саясатының, қаржыны жоспарлауды, қаржыны экономикалық және әлеуметтік саясатты іске асыруға жұмсауды, қаржы заңдылықтарын жасауға кететін шығындарды қамтиды. Бұған сонымен бірге бюджеттің орындалуы, салық жинау, заем шығару, мемлекеттік қарызды басқару жатады.

Қаржы саясатында көптеген сұрақтар парламентте шешіліп, мемлекеттік бюджет және оның орындалуы бекітіліп, жаңа салық түрлері мен салалық мөлшерлемелеріне өзгерістер енгізіліп жүргізіліп отырылады. Кей елдерде, мысалы, АҚШ-та бұны конгресс шешіп келесі жыл бюджетінің мөлшерін бекітеді. Қаржыны басқару бөлек ұймдарға бекітілген. АҚШ-та ол қаржы министрлігіне (казначейство) және әкімшілік бюджет басқармасына берілген. Бұл министрліктің негізгі бағыты қаржы және салық саясатын жасауға, қаржы заңдылықтарының сақталуына бақылау жасау және үкіметтің қаржы агенті ретінде монета шығаруға, ақша белгілерінің эмиссиясына бақылау жасау болып табылады.