Қазақстан Республикасының салық механизмін жетілдіру жолдары

Түсімдердің көбеюі келесі салық төлеушілердің негізгі құралдар алуымен байланысты:

1.   "Алаш" 2005ж. - 21457,0 мың теңге, 2004ж -24758,0 өсім сомасы -3301,0 мыңтеңге;

2.  "Ақ Бірлік" 2005 ж. - 25,0 мың теңге, 2004ж. - 28754 мың теңге, өсім сомасы - 3754 мың теңге;

3.  "Цветмет" 2004 ж. - 19331,0 мың теңге, 2005ж. - 26789,0 мың тг, өсім сомасы 7458,0 мың тг;

Сонымен қатар Болжамның артық орындалуы мынағанда байланысты:

1.   "Каспиан   прогрессив   технолоджи"- бұл   мекеме   жылдық   салық соммасын ағымдағы жылдың басында түгелдей төлеп тастаған — 8146,4 мың тг;

2. Афк Ардагер — 1277 мың тг;

3. ГКП Водоканал — 4758,2 мың тг;

4. ААҚ Казкоммерцбанк— 14311,1 мыңтг.

Азаматтардың кәсіпкерлік қызметінде және жедел басқару құқығындағы қосымша мүлік объектілерін салық есебіне тіркеу нәтижесінде;

- бау-бақша  қауымдастықтарын және гараждық  кооперативтерін   салық салуға тартумен;

- өткен жылдардағы салык берешегін өндіріп алу нәтижесінде болды.

Әлеуметтік салыққа тоқталатын болсақ:

Салық органдарының бакылауында 79477 кәсіпорын есепте түр, сонын ішінде 28218 кәсіпорын салықты төлеуге тартылған.

2005ж 1826 кәсіпорында тексеріс жүргізілді, онын ішінде 594 кәсіпорынында бүзушылык табылған. Тексеріс нәтижесінде косымша 295723,8 мың тг есепке алынды. 172397,8 мың тг төленген.

Әлеуметтік салық  болжамдалған 21655301 мың теңгеден асып. нактылай түсімдер 22876505 мың теңгені кұрады немесе 105,6%-ға орындалды. Өткен жылмен салыстырғанда түсімдер 1395144 мың теңгеге немесе 6.5%-ға өсті. Бюджетке түсімінің артуы жаңа ірі салық төлеушілердің есепке тұруымен байланысты. Мысалы: ЖШС "ВІР8" - 10596,2 мың тг, Алматы қаласындағы филиалы "Казстройсервис" - 9429,8 мың тг;

ЖАҚ "ЭЙР" - 13217,6 мың тг.

ААҚ "Альянс банк" - 1 1 33 1 ,7 мың тг.

ЖАҚ Корпорация "КУАТ - 1 1 128 мың тг ;

Салық бойынша берешекті 206845.0 мыңтеңге өндіріп алу. Тек осы жоғарыда аталған кәсіпорындар 2005 жылы 2004 жылға қарағанда қосымша 683346.0 мың теңге түсті. Салық органдарының есебін; 01.01.2004 ж 15287 жеке тұлғалар әлеуметтік салық төлеушілер ретінде тіркелген. 14001 салықты төлеуге тартылған. 2005ж 471 салық төлеушілерле тексеріс жүргізілді, 238-де бұзушылық табылған.

5-кесте

Алматы қаласы бойынша 2004-2005 жылдарға ішкі өнім тауарларына акциздер түсімінің салыстырмалы кестесі (мың тг.)

Қорытындылай келе, Алматы қаласының салық комитеті

2003 ж. бюджетке төленетін салық және басқа да міндеттердің барлық түрлері бойынша болжанған көрсеткіштерді орындауға қол жетті. Түсімдердің көлемі 2004 ж. салыстырғанда 10-45-ке өсті. Келесі салықтар, алымдар және төлемдер бойынша жоспар болжамдалған мөлшерден артық орындалды: табыс салығы, жеке және заңды тұлғаларға салынатын мүлік салығы, жеке және заңды түлғаларға салынатын көлік салығы, радио желілерін пайдаланғаны үшін төлем, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды тіркеу үшін алым, жекелеген қызмет түрімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым, базарларда тауар сату құқығы үшін алым т.б.

Сонымен бірге Алматы қаласы бойынша жалпы соңғы екі жылдағы салықтық түсімдерді қарастыратын болсақ, оны келесі 8-кесте арқылы көрсетуге болады.

6-кесте млн теңге

Алматы қаласы бойынша салықтар мен басқа да төлемдердің салыстырмалы түсімі (2004-2005 жж.)

III. Қазақстан Республикасының салық механизмін жетілдіру жолдары

3.1 Әлемнің дамыған елдеріндегі салық механизмінің қызмет ету тәжірибиесі

Әлемнің дамыған елдеріндегі салық жүйесі әр түрлі экономикалық, саяси, әлеуметтік шарттардың әсерінен құрылды.

Салық жүйесін құруда және салық механизмін жасауда дәстүрлі түрде мына оптималды салық салу принциптері қолданылады:

-  салық ауыртпалығын үлестіру тең болу керек;

-  тұрақтандыру   және   экономикалық   өсу   мақсатында   салықтың қүрылымы салық саясатын қолдануда мүмкіндік туғызады;

-  салық жүйесі әділетті болу керек және зандарға өз бетімен түсінік беруге рүқсат етпеу керек;

-   салық жүйесі салық төлеушілерге түсінікті болу керек;

- салықты басқарудағы әкімшілік шығындар және салық туралы заң шығаруды сақтау минималды болу керек.

Әлемінің дамыған елдеріндегі салық механизмін құрудағы қиын проблема әр түрлі салықтарды қайта бөлу есебін көрсетеді, ал салықты өндіріп алуға байланысты, салық ставкаларының құрылымы, салық базасының анықтамасы және салықтың әсер ету саласы. Нәтижесінде экономикалық қайта бөлу кәсіпкерлердің және салық жүйесінің экономикасының әсеріне тәуелді. Бұл әсер сұраныс пен ұсыныс жағдайына, нарық құрылымына, жаңа салық жағдайын адаптациялау кезеңіне байланысты. Салықтық өзгерістер адаптациясы бағалардың өзгеруіне әкеледі, салық төлеушінің табысы мен шығындары әсер етіп, кәсіпкерлік қызметтің дамуындағы бағытты анықтайды.

Салықтың регионалды аспектісін қарастырайық. Салық жүйесінің маңызды элементі болып қандай болмасын салықтардың механизміне кіріспе, оларды реттеу, орталықтандырылған және жергілікті органдарының үкіметінің арасында мемлекеттік қаржылық ресурстарды бөлу және қайта бөлу.   Бұл  механизм  үш  деңгейде  жүзеге  асады:   федералды  (үкіметтік), аумақтық (штат органдары) және жергілікті (муниципалитеттер).

Жоғарыда келтірілгендерден федералды құрылымның өзінде де (АҚШ, Канада, Германия) салықтық түсімдердің жартысы шоғырланады және федералды үкіметпен қолданылады. Бұндай бөлудің негізінде мынадай түсінік жатыр, мемлекеттің орталық органдарының жеткілікті экономикалық негізі болмаса, оның экономикалық негізі салыққана бола алады, онда мемлекет қамтамасыз етіле алмайды.

Орталық және жергілікті органдардың арасында мемлекеттік қаржы ресурстарын бөлу және қайта бөлу механизмі, биліктің барлық деңгейіне салықтық міндтердің масштабы, оларды атқаратын функциясы мен принциптеріне сәйкес салықтық деректермен қамтамасыз ету елдердің конститутциялық құрылымымен анықталады. Елдегі үкіметтің қаншалықты деңгейде болуына қарай салық жүйесі екі немесе үш звенолы болуы мүмкін.

Федералды елдерде салық саясаты үш деңгейде өтеді: үкіметтік, аймақтық (штаттар, департамент, жер және т.б.) және жергілікті үкімет органдары (муниципалитет, графтік т.б.). Федералды бөлінбейтін мемлекеттерде (Франция, Жапония) екі деңгейлі салық жүйесі, ол жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтан құралған.

Кәсіпорындармен жеке кәсіпкерлердің жалпы салығы олардың табысынан 3/1 бөлігінен аспауы тиіс. Жергілікті органдардың бюджет табысының бір бөлігі салық түсімі негізінен құралады (Жапонияда 30%, Францияда 54%, АҚШ-та 65%, Германияда 28%) сонымен қатар орталық бюджеттен субсидиялармен дотациялар. АҚШ-та, мысалы, жергілікті үкімет органдарының субсидиясы, бюджет штатынан түсетін табыстың 33% құрайды, федералды бюджеттен дотация 7%, Ұлыбританияда мемлекеттік субсидияның жалпы сомасы 70% құрайды. Соңғы жылдары көптеген мемлекеттерде орталық бюджет тарапынан субсидиялармен дотациялардың бөлінбеу тенденциялары орын алуда.

Батыс мамандарының айтулары бойынша, әр түрлі деңгейдегі салық жүйелерінің қалыптасуы өзіндік салық салумен қатар біріңғай салықтарды бөлу арқылы да жүргізуге болады. Мысал ретінде ГФР-ді алайық, заңдарға сәйкес бұларда федерация мен жергілікті деңгейде бірдей салықтарды алуға болмайды. Яғни жергілікті органдар тек федеративтік деңгейде жоқ салықтарды алуға мүмкіндіктері бар. Ал көптеген мемлекеттерде жергілікті салықтар федералды салықтардың қосымшасы ретінде ғана алынады. Бұл салықтар федералды салықтардың белгілі бір пайызы мөлшерінде белгіленеді. Мысалы, Италияда жергілікті бюджетке жер салығы мен ауыл шаруашылық салықтарының бір бөлігі ғана түседі. АҚШ, Германия және Франция сияқты мемлекеттерде жергілікті билік органдары табыс салығын (жеке тұлгалардан және компаниялардан) және ҚҚС салу құқықтары бар (Германия және Франция). Сонымен қатар бюджетке түсетін қаражаттың белгілі бір мөлшері жергілікті прблемаларды шешу үшін қалып отырады. Бірақ бұл жерде айта кететін бір жайт, батыстағы жергілікті билік органдарьщың жүргізіп отырған автономды салық саясаты мемлекеттік салық саясатына қайшы келмейді. Соңғы он жыл көлемінде жергілікті органдардың мемлекет саясатында алар орны ерекшеленіп отыр. Бұл өз көрінісін мемлекеттік заңдармен заңнамаларда тапқан блатын. Мысал ретінде, американдық федералды билікпенен жергілікті билік органдарының әрекеттеріне негізделген. Федералды Үкімет пен штаттардың қарым-қатынастарының, әсіресе қаржы саласындағы ерекшелігі бұл жоғарғы билік органдарының жергілікті билік органдарының асырып отырған бағдарламаларына араласпау.

Дамыған мемлекеттерде экономиканың дамуының ең жоғарғы көрсеткіштері ретінде инвестициялар көлемі қарастырылады. Инвестициялық салымдардың өзгеруі ұлттық өндіріспен халықтың жұмыспен қамтылуының, сонымен қатар сұраныстың индикаторы ретінде болады. Жекеменшік капиталды ынталандыру мен өндірісті өркендету үшін қолданатын салық саясатында кеңінен қолданылып жүрген әдістердің бірі ол - корпоративтік салықтан (заңды тұлғалардан алынатын табыс салығынан) алынатын салықтардың жеңілдіктер жүйесі. Инвестициялық саясатты ынталандыру үшін

салық механизмін қолданатын негізгі құралдарына мыналар жатады:

•   салық ставкаларының төмендетілуі;

• амортизациялық төлемдердің арнайыланған жүйесі, соның ішінде жеделдетілген амортизация;

• инвестициялық салымдарға арнайыланған салық жеңілдіктері немесе бұны "салық несиесі" деп атайды;

•   әр түрлі сый ақылар, субсидиялар мен инвестициялық қорлар. Инвестициялық әрекетті салық тарапынан реттеудің негізгі әдістерінің бірі болып бұл корпорацияларға салынатын салықтарға дифференсацияланған әдісті қолдану. Бұл жерде арнайы салық төлеушілер үшін, әр түрлі аймақтармен жекелеген салалар үшін салық жеңілдіктерін қолдану.

АҚШ-пен Батыс Европадағы инвестицияларды ынталандыру мақсатында қолданылып жүрген эканомикалық тиімді тәсілдерге тоқталып кетейік. Сонымен қатар бұл әдістер біздің салық заңнамамызда да қолданылуы мүмкін.

Жеделдетілген амортизация. Бұның мазмұны келесіден көрінеді: негізгі капитал үшін мемлекет тарапынан арнайыланған салық жеңілдіктері беріледі. Ал бұл өз кезегінде салық пен экономикалық амортизацияның айырмашылығын төмендетеді, және табысқа салынатын салық мөлшерін төмендетеді. Бұндай салық саясаты негізгі капитал айналымын жеделдетеді, сонымен қатар өндірісті техникалық жаңарту мен шығындардың жаңа түрлерін қолдануға мүмкіндік береді.

Салык несиесі. Негізінде инвестициялық салық несиесі бұл – жеке бизнестің салымдарын мемлекет тарапынан қаржыландыру, ол нысаны бойынша салық жеңілдігі. Ол жаңа техника мен технологияны енгізу, ескірген құралдарды шығаруға мүмкіндік береді.

Инвестициялық салық несиесі құрылғылардың соммасының пайызы есебінде және салық соммасы немесе пайдаға салынатын салық соммасы есебінен есептеледі. Бұндай салық жеңілдіктерін зерттеу жұмыстарына, ұсақ және орташа фирмалардың дамуына жұмсалатын инвестициялар, венчурлық компанияларды және т.б. салаларды ынталандыру үшін жұмсалады. Салық жеңілдіктері мен инвестициялау көп жағдайда жеңілдіктер жүйесіне айналады.

1980 жылдардағы АҚШ-тағы салық реформалары американдық корпорациялардың қаржылық ережелерін өзгертуге бағытталған болатын. Салықтық ынталандырудың негізгі құралдары келесілер болып табылады: табыстың салық салудағы заңнамалық ставкаларының төмендеуі (салық көлемі 46% дан 34% дейін кішірейтілді), негізгі қорлардың амортизациялық мерзімінің қысқартылуы, инвестициялық әрекетті ынталандырушы жеңілдіктер және американдық компаниялардың НИОКР- ды пайдалануы.

1986 жылдан бастап, АҚШ- тың салық реформалар заңына сәйкес табыс салығының корпоративтік салық мөлшері максималдық ставкасы төмендетілген болатын. Максималдық ставка 1987 жылдың 1 маусымынан 46%- дан 40%-дейін, ал 1988жылдың 1 маусымында 34%- дейін төмендетілген болатын. Бұл жерде көңіл болетін жай, салық салу жүйесіне енгізілген жаңартулар төлем көлемін 1987-1994 жылдары 117 млрд доллар құраған болатын, ал бұл өз кезегінде іскерлік белсенділікті көбейткен. Экономиканың тиімділігін арттыру мақсатында АҚШ-тағы 80 жылдағы жүргізілген салық- бюджеттік шаралар 1986 жылғы реформамен жаңа инвестицияларға салық жеңілдіктермен НИОКР саласындағы салық несилері бөлінбеген болатын. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін бір қатары сақталды, бұл негізінде ірі концерндермен кіші және венчурлық фирмаларға және мұнай- газ фирмаларына кірмейтін корпорациялар үшін жасалады. Жаңа занда кәсіпорынның қүрылғыларының жеңілдеттілген амортизациясына мұмкіндік берілген: 5 жылдық амортизация үшін, оның көлемі алғашқы 2 жыл ішінде 51%-дан 64%-ға дейін ұлғайады.