Азаматтардың құқықтарын қорғаудың кепілдіктері атты курстық жұмыста аталмыш мәселелер жан-жақты қарастырылған

Мемлекеттік істерді басқаруға  қатысу құқығы ҚР Конституциясының 33 бабымен  нақтыланады. Ол келесідей қатысу формаларын аньщтайды: Мемлекеттік органдар мен  жергілікті өзін-өзі басқару органдарына  тікелей өзі жүгіну, сондай-ақ жеке және ұжымдық өтініштер жолдау, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзінөзі басқару органдарын сайлау және оларға сайлану, сондай-ақ республикалық референдумға қатысу, мемлекеттік қызметке кіру.

Мемлекеттік істерді басқаруға  қатысудық маңызды формасы  бұл  сайлау ұрдісіне қатысу болып табылады. Сайлауға және сайлануға құқық  тақдалған  органдар мен жергілікті өзінөзі  басқару органдарынық қызмет етуіне және қалыптасуына қатысуға азаматтық  конституциялық мүмкіндігі. Сайлау құқығы  бұл белсенді сайлау құқығы, яғни мемлекеттік  биліктіқ түрлі органдардық қалыптасуында  шешім қабылдауға мүмкіндік. (Мысалы, Президентті, Мәжіліс, мәслихатты). Сайлану құқығы  пассивті сайлау құқығы, мемлекеттік билік пен жергілікті өзінөзі басқару органдарынық құрамында ісәрекеттерін жүзеге асыру мүмкіндігін білдіреді.

ҚР Заңнамасында келесідей сайлау құқығының принциптері тіркелген:

а) сайлау құқығы барлығына ортақ болуы тиіс, яғнижынысына, ұлтына, нәсіліне, нанымына, әлеуметтікжағдайына байланыссыз Қазақстан Республикасының18 жасқа толған әрбір азаматы сайлауға қатыса алады;

б) сайлау құқығы барлығына бірдей болуы шарт, яғни,әрбір сайлауға қатысушы бірдей дауыс санын иеленеді. Әрбір сайлауға қатысушы 1 дауысқа ие болады. Нақ осысайлауда сайлаушы 1 рет қана дауыс бере алады.

в) Қазақстан Республикасында сайлау тікелей жүргізіледі, яғни сайлауға қатысушы сайлауда жеке өзі дауыс береді;

г) ҚР азаматынық сайлауға өз еркімен қатысу принципі  бұл оны сайлауға немесе қатыспауға мәжбүрлеуге ешкімнің де құқығы жоқ;

д) сайлау құпиялы түрде болуы тиіс. Құпиялы сайлау сайлауға қатысушынық қалауына бақылау жүргізу мүмкіндігін болдырмайды, сонымен қатар сайлаушынық еркіне қысым жасалынбайды.

Қазақстан Республикасында 33-баптың 3-тармағында былай деп бекітілген: «Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың сайлауға және сайлануға құқығы жоқ». Қабілетсіз деген сөздің астарында қандай ұғым жатыр? Мұның мағынасы, психикалық жағдайына байланысты өзінің азаматтық құқықтарын толықтай жүзеге асыра алмайтын, міндеттерін орындай алмайтын әрбір азаматтық сайлау құқығында құқығы шектеледі. Және бұл шектеу сот тәртібімен ғана жүргізіледі. Ал сот  азаматтардың сайлау құқығын жалғыз өзі шектеуге құқығы бар мемлекеттік орган. 33-баптың 3 тармағының келесі жағдайы бұл сот ұкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың сайлауға және сайлануға құқығы жоқтығы туралы. «Қазақстан Республикасының сайлау туралы» Президент Жарлығында былай деп бекітеді: «Барлық тергеу изоляторлары және уақытша изоляторлар да сайлауға қатысушылардың қатарына жатқызылады».

Сайлау талаптарын қанағаттандыратын  барлық азаматтар сайлауға қатысу және сайлануға құқығы бар. Осылай қазіргі  кездегі мемлекеттер өз сайлау корпустарын, яғни саяси қабілетті азаматтар  жиынтығын анықтайды.

Ортақ және қосымша талаптар бір-бірінен ажыратылады. Ортақ талаптар  белсенді сайлау құқығын реттейді, ал қосымша талаптар  бұл депутаттыққа кандидат және басқа да мандаттарға сайлануға қойылатын талаптар болып табылады. Түрлі мемлекеттерде сайлауды реттейтін өзіндік ценздік талаптар қарастырылған. [4, 76 б]

2.3. Экономикалық, әлеуметттік және мәдени құқықтар

Дара және ұжымдық дауларга құқығы. Ереуілге құқық

24баптық 3тармағы: «Дара және  ұжымдық еқбек даулары, ереуіл  құқығын қоса, оларды шешудің заңмен қарастырылған әдістерін қолдану арқылы құқығы мойындалады». Дара және ұжымдық даулар  бұл кез келген адам немесе ұжымнық өздерініқ жұмыс берушімен еқбек шарты бойынша келіспеушіліктерін заңмен бекітілген әдістер арқылы шешу және қарау мүмкіндігі. Дара және ұжымдьщ дауларды шешу тәртібі Қазақстан Республикасы 1996 жылы 8 шілдесіндегі «Ұжымдық еқбек даулары мен ереуілдері туралы» Заңында қарастырылған. Жұмысшылардық заңды талаптары мекеме немесе кәсіпорын әкімшілігімен қанағаттандырылмаса, шекті жаза ереуіл болады. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтары туралы Халықаралық фактіге «...мемлекет әрбір елдіқ заңына сәйкес ереуіл өткізу құқығын қамтамасыз етуге кепілдік береді» делінген. ҚР заңнамасы бойынша, ереуілге қатысушылар басқа азаматтардың заңды қызығушылықтарын бұзбауы, оларға материалды және өзге залал келтірмеуі, қоғамдық тәртіпті бұзбауы, басқа заңсыз әрекеттер жасамауы керек. Еқбек ақыны, зейнетақының, жәрдемақы, т.б. төленуіне қатысты адам құқығының бұзылуы, көбінесе оны уақытында іске асыруға экономикалық мүмкіндіктерге байланысты туындайды, сондықтан да азаматтардың сотқа жұгінулері соқында нәтижесіз болып шығады. Мұнымен қоса, солардың кінәсінен осы төлемдер жасалмаған, қызмет адамдар жекежеке жауапкершілікке тартылулары керек.

Демалыс құқығы

ҚР Конституциясының 24-бабының 4- тармағында бекітілген демалыс құқығы адамдар құқығы жөніндегі жалпыға бірдей мәлімдемеге сәйкес, негізгі құқықтарға жатады. Азамат еқбек шартына отырып, нақты жұмыс берушіден бекітілген демалыс құқығы кепілдігін сақтауды талап етуге құқылы, ал жұмыс беруші бұл тараптарды қанағаттандыруды және осы құқықтық іске асырылуын қамтамасыз етуге міндетті. ҚР Конституциясымен жұмысшыларға шарт бойынша заңмен бекітілген жұмыс уақытынық ұзақтығын, демалыс және мерекелік кұндері, ақылы жыл сайынғы демалыс кепілдері қарастырылады. Яғни, еқбек шартын бекіту  жұмысшынық демалыс құқығын қамтамасыз ететін, қажетті шарт болып табылады. Қазақстан Республикасының іске асырылып тұрған еқбек заңнамасы демалыс құқығын қамтамасыз етуші басқа қажетті шарттарды бөлшектеп реттейді.Ата-аналардың балаларына қамқорлығы туралы және оларды тәрбиелеу құқығы

Ата-аналарда балаларға қатысты  міндеттері мен құқықтары туындайды. Бала — бұл кәмелетке, яғни 18 жасқа толмаған тұлғалар. 27 баптық 2 тармағында айтылған: «Балаларға қамқорлық және оларды тәрбиелеу атааналардық табиғи құқықтары мен міндеттері болып табылады». Балалардық құқықтық жағдайлары біздіқ БҰҰның балалар туралы конвенциясымен де реттеледі, оны Қазақстан 1994 жылы ратификациялады.

Ауруы, мүгедектігі, асыраушысынан  айырылуы жағдайында, жасы бойынша әлеуметтік қамсыздану құқығы

Бұл құқық ҚР Конституциясының 28 бабының 2 тармақшасында қарастырылған және ол Конституциянық 1 бабы ережесін, Қазақстан  Республикасы өзін әлеуметтік мемлекет деп бекітетіндігін нақтылайды. Әлеуметтік қамсыздандыру  бұл қоғамнық, оларға қатысты емес себептерден өмір сүруге жеткілікті құралдары жоқ, өз мұшелерін  асырауға қатысуы. Әлеуметтік қамсыздандыру  үшін негізгі еқбекке қабілеттілік ахуалы, сонымен бірге отбасылық  міндеттерін өтеу, сондай-ақ әлеуметтік қамсыздандыру заңмен қарастырылған  басқа жағдайларда беріледі. Мысалы, баланы кұту бойынша демалыста болу.

Денсаулық сақтау құқығы ҚР Конституциясының 29бабындабекітілген. Денсаулықсақтаудепсаяси, экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, мәдени, ғылыми, медициналық сипаттағы шаралар жиынтығы тұсіндіріледі, олар әрбір адамның дене мұшелік және психологиялық денсаулығын сақтау мен нығайтуға, оның белсенді ұзақ өмірін қолдауға, денсаулығынан айырылған жағдайда оған медицинальщ көмек беруге бағытталады. 1997 жылғы 17 маусымда Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасы азаматтарынық денсаулықтарын қорғау туралы» Заңы шықты, ел азаматтарынық денсаулығын қорғаудық құқықтық, экономикалық, әлеуметтік негіздерін анықтады. Осы Заңның «Азаматтар денсаулықтарын қорғаудық мемлекеттік саясатыныққағидалары» 4бабы: «азаматтар денсаулықтарын қорғау саласындағы Қазақстан Республикасыннық мемлекеттік саясаты, тиімділік, қолданушылық және ақысыздық мемлекеттік денсаулық сақтау ұйымдары іске асыратын медициналық санитарлық және медициналық әлеуметтік пен дәрі-дәрмектік көмектіқ кепілдігінің шеңберінде жүргізіледі». Медициналық көмек профилактикалық, емдеу диагностикалық, реабилитациялық, протезді-ортапедикалық және тіс протездеу көмегін, сондай-ақ ауруды, еқбекке қабілетсіздерді және мұгедектерді кұту бойынша әлеуметтік шараларды, уақытша еқбекке жарамсыздық жәрдемақысын төлеумен қоса біріктіреді. ҚР Конституциясына сәйкес, азаматтар заңмен қарастырылған, кепілденген көлемде медициналық көмекті ақысыз алуға құқылы. Мемлекеттік және жеке емдеу мекемелеріне ақылы медициналық көмек алу, сондай-ақ жеке медициналық тәжірибеден өтуші тұлғадан алу, заңмен қарастырылған негіздер мен тәртіптер бойынша жүргізіледі.

Мемлекет азаматтардың қандай да бір  шектеусіз нәсілі, жынысы, ұлты, тілі, әлеуметтік тегі, т.б. белгілері бойынша  медициналық көмек алу құқықтарына кепіл болады.

Елдегі ауыр қаржыэкономикалық  жағдай, денсаулык сақтау ұйымдарынық  деқгейлерініқ төмендеуі халық  арасында аурудық өсуіне алып келді. Әсіресе, туберкулез өткір мәселеге айналды: 1998 жылы республикада 72427 туберкулезбен  ауыратын адам болған. Мұнық барлыры ҚР Президентінің «ҚР азаматтарынық денсаулық жағдайын жақсартудық алғашқы шаралары туралы» Жарлығын қабылдады (1998 жылғы18 мамыр), «ҚРда халықты туберкулезден сақтаудық кезек кұттірмес шаралары туралы» ұкімет қаулысын (1998 жылғы 4 қыркұйек), «Хальщ денсаулығы» мемлекеттік бағдарламаны қабылдауды талап етті, туберкулез мәселесі бойынша Ұлттық орталық құрылды. Мұнымен бірге тұрақсыз экономикалық жағдай, жұмыссыздықтық өсуі, халықтық және дәрігерлер мен медициналық жұмысшыларынық бұтіндей өмірлік деқгейініқ төмендеуі, қызмет адамдарынық қасақанальщ жасауы азаматтардың денсаулык сақтаудық конституциялық құқықтарын толық көлемде қамтамасыз етуге жол бермейді, сонымен қатар азаматтар медициналық қызмет көрсетуді әр түрлі құралдарды отырып жақсартуды талап етуге құқығы бар, оның ішінде бұқаралық ақпарат құралдарын, денсаулық сақтау органдарына шағымдар мен арыздар жазу, т.б.

Азаматтар денсаулығын  сақтауына ықпал етуші не зиянды факторлар туралы ұнемі нақты хабарлар алуға құкылы (мысалы, облыстағы, қаладағы санитарлыэпидемиологиялық жағдайы туралы, азықтұліктер туралы, олардық санитарлы нормаларға сәйкестігі, т.б. ақпараттар). ҚР Конституциясының 31бабының 2тармақшасы адамдардық өмірі мен денсаулықтарын, қатер төндіруші фактілер мен жағдайларды жасырған қызмет адамдарынық жауапкершілігін қарастырады.

Халықтық денсаулығын сақтауға өмірі мен денсаулық үшін қолайлы  қоршаған орта құқығында азаматтардың конституциялық құқығы ықпал етеді, ол ҚР Конституциясының 31 бабында және 1997 жылғы 15 шілдеде қабылданған «Қоршаған  ортаны қорғау туралы» заңында (5бап, 1тармақ) қарастырылған. Адамның өмірі  мен денсаулығы үшін қолайлы қоршаған орта таңдау құқығы, тиесілі экологияльщ ақпараттарды алуға, экологиялық шешімдерді талқылау мен шешуге қатысу құқығы, экологиялық білім алу үшін экологияльщ зерттеулерді жүргізу құқығы шынайы мүмкіндігін танытады: қоршаған ортанық зиянды әсер ету салдарынан денсаулығы мен мұлкіне келтірілген шығыннық орнын толтыру талапшағыммен кәсіпорындарды, мемлекеттік органдарды, қызметадамыжәне азаматтарды сотқа беру; адам денсаулығы мен қоршаған ортаға теріс әсер етуші қылмыстар, реконструкцияларды және кәсіпорындарды, ғимараттарды және өзге де шешімдерді тоқтатуды талап ету; сондай-ақ жеке әрекеттерін тоқтату және тыю туралы шектеулерді талап ету. Азаматтар өздерініқ әкологиялық құқьщтарын іске асыру мақсатымен қоршаған ортаны жақсартуға қоғамдьщ бірлестіктер, қозғалыстар құруға, митингілер, шерулерге қатысу, петициялар мен экологиялық зиянды құрылыстарды салу және орналастыру, сондай-ақ олардық әрекеттеріне тоқтату ту ралы шешімдерімен әкімшілік және сот ережесімен бас тартуды талап ете алады. Осындай, Қазақстаннық ең ірі қоғамдық саяси бірлестігі «Невада-Семей» халықаралық қозғалысы болды, ол алғаш құрылғанда құрамында 100 мықға жуық мұшесі болды. «НевадаСемей» халықаралық қозғалысынық мұшелері өздерініқ акцияларымен; марштар, ұкіметке шағымдану, Семей полигонында жерасты ядролық сынақтарға қарсы митингілермен ядролық полигоннық жабылуына қол жеткізді, 45 жыл бойы шығыс өлкеде 459 ядролық жарылыс болды, оның ішінде 113 ауадасыналды. Радиактивті сәулеге ұшыраған жарты миллион қазақтардық денсаулығы ессіз ядролық жарылыс құрбаны болды. ҚРнық « Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңның 68-бабы мен 69-бабының 5-тармақшасына сәйкес, төтенше экологиялық оқиғалардық құрбаны болған азаматтар, сондай-ақ экологиялық апат аймақтарында тұратын азаматтар, өтеу алу, жеқілдік және басқа түрдегі әлеуметтік қамсыздандыруларды алуды қоса оларға келтірілген зияндарды төле^ТУ құқығы бар. Азаматтардың осы құқықтарын іске асыра отырып, республика «Семей ядрольщ сынақ полигонында сынақтар жүргізу салдарынан зиян шеккен азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру туралы» заң қабылданды, онда халыққа өтеулер мен жеқілдіктер, бірдей төлеу тұрінде, жыл сайынғы материалды жәрдемақы, зейнетақымен қамтамасыз ету, ақысыз емдеу, реабилитациялауға төлеу, қосымша демалыс, т.б. қарастырылады. Бірақ, өкінішке орай, Қазақстан басынан кешіріп отырған қаржыльщ қиындықтар салдарынан бұл заң толық көлемінде орындалмай отыр. Өте ұлкен шығын қоршаған ортаға да тигізілді. Полигон жабылса да, оның салдарын республика азаматтары әлі ұзақ бастан кешіреді. Табиғаты таза экологияльщ қоршаған ортаны қалыптастыру және бұрынғы полигон территориясына жақын аймақтардағы халыққа материалды өтеу мемлекеттік бағдарламамен реттеп, іске асырулары қажет. Экологиялық құқық бұзушылық үшін азаматтар мен заңды тұлғалар тәртіптік, әкімшіліктіқұқықтық,