XXI ғасырдағы Қазақстанның білім беру жүйесінің әлеуметтік мәселелері

     Дегенмен, білім берудегі әлеуметтік қажеттілік пен қажеттілікті қанағаттандырудың арасындағы қарама – қайшылық білім беру саласының дағдарысына әкеп соғуда. Сол себепті мұғалімдердің әдістемелік шығармашылығын дамытуды педагог – мамандардың біліктілігін жетілдіру жүйесінде ұйымдастыруды, олардың кәсіби компетенттілігі негізінде жүзеге асыру қажеттілігі туындайды. Бұл тәсіл білім берудің нәтижесіне басты орын береді. Оның сапасы алған білімнің көптігімен емес, сол білімді қолдана білумен маңызды.

     Компетенция-  жеке тұлғаның таным мен тәжірибе  арқылы жетіп меңгерген мәселелерінің  жиыны десек, «компетенттілік» - компетенцияға ие болу дегенді  білдіреді.Сонда білім беру саласындағы  компетенция - оқыту мақсаты,компеттенттілік-оқыту  нәтижесі деп қарастырамыз. Оқытудағы  «компетенттілік тәсіл» оқушыға  қойылатын мектептегі талап пен  өмірлік талаптарды ұштастыру.  «Түйінді компетенттілік» деп  адамның өмір сүруіне қажетті  және өзгермелі қоғамда кәсіби  қызметінде табысты болуына байланысты компетенттіліктерді айтады. Еуропалық кеңес түйінді компетенттіліктің 5 тобын ұсынады:

1. саяси және әлеуметтік компетенттілік (жауапкершілікті өз мойнына алу, ортақ шешім қабылдауға қатысу, кикілжіңді реттей алуы)
2. көп мәдениетті қоғамға қатысты компетентілік (мәдениеттердің ерекшеліктері айыру, түсіну, өзгелерге шыдамдылық,басқа мәдениет адамдарымен бірге өмір сүре алу)
3. ауызша және жазбаша қарым – қатынас мәдениеті (бірнеше тіл білу)
4. ақпараттық компетенттілік (жаңа технологияны меңгеру, түсіну, қолдану, артық кемін өлшеу БАҚ құралдары таратқан ақпарлар мен жануарлардың сыни тұрғыдан бағалау қабілеті)
5. өзін - өзі жетілдіруді компеттентілік.

2.2. Білім беру социологиясы

     Білім беру  социологиясы дәстүрлі социологиялық  тақырыптардың бірі. Сонымен қатар  бұл тақырыптың ертеден бері  қарастырыла бастағанына қарамастан, онда талас тудыратын, шешілмеген  мәселелер өте көп. Білім берудің  социологиялық проблемаларымен  іс жүзінде социологиялық бағыттардың  барлық өкілдері айналысып жүр.  Сондықтан білім беру социологтарын  әр мектептің жеке ауқымында  қарастырған жөн болар. 
     Қазіргі заманда білім берудің формалды жүйесі атқарып отырған функцияны кез келген (отбасы немесе құрдастар) әлеуметтік институт орындай алмайады. өйткені, отбасы мүшелері туыстық қарым-қатынастармен бекітілсе, ал, құрдастар арасында ол жақын адамды өзі таңдайды. Алайда, ірі қоғамда мемлекет немесе тап, ұлттық немесе кәсіби деңгейде басқа принциптерге орай негізделеді. Ірі қоғамда адамдар туыстық немесе өзі ұнататын адамдармен емес, оған мүлде қатысы жоқ адамдармен қызмет етуі міндетті. Сондықтан білім беру жүйесі әлеуметтік әрекетті іске асыратын бірден бір сала. Білім беру мекемелерінде индивид басқа индивидтермен қалыпты, жүйеленген ережелерге сай әрекет етуі тиіс. Бұл жағдай қоғамның қатаң әлеуметтік нормалары мен ережелеріне сай құбылысты көрсететін болады. Басқаша айтқанда, қалыптасқан нормалар мен ережелерді қадірлеу қалыптастырылады.

     Социологиядағы  функционалистік дәстүрді айтарлықтай  дамытқан Т. Пар-

сонс болды. Парсонстың көзқарасы  басқаша. Ол Дюркгейммен білім беру жүйесі индивидті қоғаммен байланыстырудағы әлеуметтендіруші ролінің маңызына орай келіседі. Бірақ Парсонс отбасы және білім беру мекемелерінде әлеуметтендіру ерекшеліктерін жеке-жеке талдап көрсетеді. 

Білім беру социологиясының  орталық проблемасы «интеллект коэффициенті»  деп аталатын орны мен ролін бағалаумен байланысты. Адамдар табиғи дарындылығымен айтарлықтай ерекшеленеді. Осы орайда интеллект деген ұғым – абстракты  ойлауды нақты түрде білдіреді. Алайда, мұндай дефиниция әр түрлі типіне бөлу жүргізіліп келеді. Білім беру социологиясы үшін таптық және ұлттық айырмашылықтар осы салада үлкен қызығушылық тудырып отыр. Ағылшын социологы Дж.Дуглас 1940-1960 жылдар аралығында өте қызық, ұзақ мерзімді зерттеулер жүргізген еді. Ұзақ уақыт ішінде ол бес мыңға жуық оқушыларды бақылайды. Дуглас оқушыларды қабілетіне қарай бірнеше топтарға бөліп, содан кейін оларды төрт әлеуметтік топтарға жатқызады.

     Әлеуметтік  әркелкіліктің моделін білім  беруде – мәдени депривация  теориясы деп атайды. Мәдени депривация  теориясының әр түрлі теорияларында  әлеуметтік субъективті мәдениеттер  білім алу саласында басқа  әлеуметтік-мәдени топтармен бәсекелесуге  мұрсат бермейді. Мәселе тек материалдық  жетіспеушілікте емес, сәбидің қоршаған  ортаның мәдени қырынан қарағандағы  кедейлігі. Депривация формасына  бүгін социологтар лингвистикалық  депривацияны, тіл қолданысына қатысты  мәселелердің жоқтығын жатқызады.  Мұнда білім беру жүйесінің  кейбір ұлт тілдерінде толық  жетілдірілмегеніне орай ұлттық  мектептердегі бітіргендер үшін  қолайсыз жағдай, лингвистикалық  депривация тудырып отыратындығын  атап өту керек.

     Мәдени депривация  теориясы білім беру жүйесінде  қалыптасқан әлеуметтік пргоблемаларын  түзету үшін практикалық бағдарламаларды  дүниеге әкелді. Біздің еліміздегі  мамандарға зәру болған кезеңде  ұлттық ұлттық мамандарды (мұғалім,  дәрігер, ғалым, инженер) әзірлеу  бағдарламалары тарихи қалыптасқан  мәдени депривацияны жоюға бағытталған  еді.

     Интеракционистердің  пікірінше, адам айналасын өзі  бақылап отырады. әлеуметтік шындық  интеракционистер үшін жеке адамдардың  әлеуметтік өзара әрекетінен  құралады деп айтылатындығы жайлы  біз бірінші теориялық бөлімде  атап кеткенбіз. Батыс социологтарының  бір бөлігі педагогтардың көпшілігі  «идеал оқушы» моделін, осындай  белгілі бір стандартта ұстанатындығын  атап өтеді. Оқушының мұндай  идеалды образы оқушының ең  жақын, өзіне сай қасиеттеріне  орай қалыптастырылады. Оқушының  осы идеалды образға жақындығы  немесе алшақтығы оның табысын  анықтайтын болады.

2.3. Кәсіби деңгейдің дауы және әлеуметтік-лингвистикалық жүйе

     Психологтер де, педагогтер  де адамның рухани интеллектуалдық,  кәсіби шығармашылықпен өзін-өзі  дамытуы өмірінің әр кезеңінде  әр қалай деп көрсетеді.Мысалы, ұлы педагогтер А.Дистерверг ,К.Ушинский  А.Макаренко ,В.Сухомлинский ,т.б  мұғалімдік еңбекті адамтану  ғылымы , адамның жан дүниесі , рухани әлеміне бойлай алу  өнері дей отырып, педагогикалық  шеберліктің дамуына зор үлес  қосқан. Осы тұрғыдан алып қарағанда  педагогикалық шеберлік- кәсіби  әрекетті жоғары деңгейге көтеретін  мұғалімнің жеке қасиеттерінің , оның білімі мен білігінің жүйесі. Осы мәселені терең зерттеген А.Маркова мұғалімнің кәсіби деңгейге көтерілуінің төмендегідей психологиялық критерийлерін анықтаған.

     Обьективті критерийлер.  Мұғалімнің өз мамандығына қаншалықты  сәйкес әлеуметтік тәжірибеге  қосар үлесі қандай екендігі.Жоғары  еңбек көрсеткіші,әртүрлі мәселелерді  шығармашылықпен шеше алу біліктері,  т.б жататындығын атап өтеді.

     Субьективті критерийлер.  Адамның мамандығы қаншалықты  оның табиғатына, қабілеттері мен  қызығушыларына сәйкес қаншалықты  ол өз ісінен қанағат табатындығымен  байланысты. Мұғалім еңбегіндегі  субьективті критерийлерге кәсіби  – педагогикалық бағыттылық, кәсіптің  маңыздылығын , оның құндылығын түсіну, маман иесі ретінде өзіне позитивті  көзқарастың болуын жатқызады.

     Нәтижелі критерийлер.  Мұғалім өз ісіне қоғам талап  етіп отырған нәтижелерге қол  жеткізіп отыр ма деген мәселе  тұрғысынан қарастырады.Біреулер  нәтиже ретінде оқушылардың білімдерінің  стандартқа сай болуын алса, енді  біреулер олардың қарым- қабілетін  дамытуды алады, ал кейбіреулері  оқушылардың өмірге дайындығын  басты назарда ұстайды, ал оқыту  нәтижесі біз үшін баланың  психологиялық функцияларын жетіліп,  өзінің педагогикалық әрекеті  арқылы алған білімдерін өз  өмірлік мәселелерін шешуге қолдана  алуы.

     Шығармашылық критерийлер.  Мұғалім өз кәсібінің шекарасынан  шыға алуы, сол арқылы өз тәжірибесін,  еңбегін өзгерте алуы жатқызылады.Шығармашыл  мұғалім үшін біреудің тәжірибесін  қайталағаннан гөрі өз жаңалықтарын, білгендері мен түйгендерін басқаларға  ұсына алуының, шығармашылық бағыттылықтың  болуының мәні зор. Кәсібиліктің  бірден келе салмайтындығы белгілі,  оны әр мұғалім ерте ме, кеш  пе меңгеруі тиіс. А.Маркова оның  кезеңдерін төмендегідей етіп  бөледі: мұғалімнің өз мамандығына  бейімделу кезеңі: мамандықта өзін-өзі  өзектендіру кезеңі:мамандықты еркін  меңгерген кезең: мамандықта шығармашылық  деңгейге жеткен кезең. Осылайша  ғалым кәсіби құзыреттіліктің  сипаттамасын шебер- мұғалімнің , жаңашыл- мұғалімнің, зерттеуші-  мұғалімнің, кәсіби дәрежесіне көтерілген  мұғалімдердің жиынтық бейнесі  ретінде қарастырады.

     Ең бірінші кезекте  мұғалімнің «өзіндік жаңалығы»  болуы қажет. Ғылым жаңалығын  түрлендіруде өз үлесін қосу  арқылы жасаған нәтижелі жұмысы  өзгелердің тәжірибесін толық  көшірмей, жаңа ортаға икемдеп,  өзіндік іс- әрекет жиынтығы арқылы  айтарлықтай нәтижеге қол жеткізу  керек.Қазіргі кәсіптік- педагогикалық  қызмет қандай мұғалімді талап  етеді. Мұғалім – оқушылардың  жеке тұлғасын дамытуға басымдық  беретін, күрделі әлеуметтік-мәдени  жағдайларда еркін бағдарлай  алатын, шығармашылық процестерді  басқара алатын, адам туралы ғылымның  жетістіктерін, оның даму заңдылықтарын,  компьютерлік оқыту өнерін терең  меңгерген жан- жақты дамыған  шығармашыл тұлғаны талап етеді.

     Ал, білім беруде кәсіби  құзырлы маман иесіне жеткен  деп мамандығы бойынша өз пәнін  жетік білетін, оқушының шығармашылығы  мен дарындылығының дамуына жағдай  жасай алатын, тұлғалық- ізгілілік  бағыттылығы жоғары, педагогикалық  шеберлік пен өзінің іс- қимылын  жүйелілікпен атқаруға қабілетті,  оқытудың жаңа технологияларын  толық меңгерген және білімдік  мониторинг негізінде ақпараттарды  тауып, оларды таңдап сараптай  алатын, отандық және шетелдік  тәжірибелерді шығармашылықпен  қолдана білетін кәсіби маман  педагогті айтамыз.

Қазіргі Қазақстан қоғамында  әлеуметтік-лингвистикалық жүйені реттеу мен жетілдіру жүріп жатыр. Адам өз бейімділігіне лайықты жұмыс  істегенде, барын сала кіріскенде ғана еңбегінің жемісін көреді. Ғалым  Қ.Жарықбаевтың айтуынша: “Адам үшін іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Іс-әрекеттің саналылығы мен  мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған  істен белгілі бір нәтиже шығару – оның екінші бір басты белгісі  болып табылады”. Сондықтан ересектердің мемлекеттік қазақ тілін үйренуге бейімділіктері мен белсенділіктерін айқындау мәселесінің зор әлеуметтік мәні бар. Өйткені қоғамымыздың болашақ  даму деңгейі осы мәселенің қай  дәрежеде шешілуіне тікелей байланысты.

     Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер және жүріп жатқан күрделі жаңғыру үдерісі жағдайында бүгінгі таңдағы түбегейлі мәселе – адамды іс жүзінде қоғамдық дамудың басты тұлғасы ету заңды құбылыс. Ересек тіл үйренушінің әлеуметтену үдерісі де заман талабына сай болып отыр. Адамдардың тұлғалық қарым-қатынасы негізінде ой-пікірлердің тоғысуы жүзеге асады. Адамды тұтастықта тұлға деп тану қоғамды жаңаша құруға мүмкіндік береді. Өзін-өзі үздіксіз дамытып, өз әрекетін өзі дұрыс бағалай алатын тұлғалар ғана бәсекелестікке қабілетті қоғамда өз тиесілі орнын таба алады. «Тұлға - өз-өзіне тұтас дүниемен өзара қатынастарын үнемі баяндайтын және ойдағы әңгімелесушімен ішкі полемика барысында өзін-өзі анықтайтын, кіналайтын, қорғайтын, өзін-өзі жетілдіріп, өзгертетін адам. Тұлға – дербес әрекет ететін субъект ретіндегі нақты жеке адам болмысының қайталанбас ерекше әдісі, адамның қоғамдық өмірінің дара нысаны. Тұлға әлеуметтік тіршілік ету әдісі жағынан дара болады, оның өзіндік дүниесі ерекше өмір жолын белгілейді және ол мазмұны жағынан әлеуметтік жағдайлармен анықталады». Бұған қатысты Д.В.Ольшанский: “Тұлға дегеніміз – қарым-қатынастың, сонымен бірге адамдармен байланысудың толып жатқан басқа да түрлерінің нәтижесі”, - деген пікір білдірген. Б.Г.Ананьев тұлғаның дамуының әлеуметтік мәселелеріне тоқтала келіп: “Тұлға – тарихи дамудың белгілі бір кезеңінде, белгілі бір қоғамдық-экономиялық формацияда, белгілі бір ұлттық құрамы бар елде қоғамның жеке адамға көптеген экономикалық, саяси, құқықтық, адамгершілік және т.б. әсерлерінің нысанасы”, - деген анықтама береді. Демек, ХХІ ғасырдың бастапқы кезеңін басынан кешіріп отырған 120 ұлттан құралған тәуелсіз Қазақстан қоғамы да тіл үйренуші мемлекеттік қызметшілерге жан-жақты әсер етеді. Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту үдерісіне тіл үйренушінің тұлғалық дербестігіне баса көңіл бөлу, оқыту мен тәрбиелеуде оның өзіндік дамуын жеке тұлғаға бағдарланған тәсіл арқылы жүзеге асыру тән. Осыған байланысты қазіргі білім мен біліктілікті арттырудың дамуында жаңа тенденциялар байқалады. Негізгі күш тіл үйренушінің тілдік тұлғасын дамытуға, оның қалыптасуы мен жетілуіне жұмсалады. Қазақ тілін жеделдете оқытудың мақсаты - тілдік тұлғаның өзін дамытуы мен өзін жетілдіруіне мүмкіндік жасау. Оқытудағы бағдар материалдың құрылымы мен нақты жағдайларды логикалық тұрғыдан түсініп, талдау және өнімді қатысымдық әрекет нәтижесінде жаңа білім алудың тәсілдерін ашу, қоғам алдындағы нақты мәселелерді шеше білуге бағытталады. Қазіргі уақытта біліктілікті арттыру жүйесінде мемлекеттік тілді оқытуда жеке тұлғаның өмірі, құқығы мен бостандығы жоғары құндылық болып саналатын Қазақстан Республикасының Конституциясы басшылыққа алынады, білім беруді ізгілендіру мен демократияландыру ұстанымдары анықтайды. Ол «білгір адам» парадигмасын ауыстыратын «білікті тұлға», «қатысымдық тұлға», «құзыретті тұлға» парадигмасы болып табылады.

     Әлемдік практикада өткен ғасырдың 40-жылдарында қолданысқа ене бастаған «үздіксіз білім беру» термині ересек адамдарға білім беру жүйесі ретінде қарастырылады. Дәстүрлі өмірлік білім беру идеясының орнына өмір бойы білім алу идеясын басшылыққа алудың дұрыстығы заман талабынан туындап отыр. Жеделдете оқыту жүйесі педагогикалық жүйелердің бөлігі бола отырып, адамның белгілі бір деңгейдегі еркіндік дәрежесін жүзеге асырады, яғни оны сол мезетте қажет болатын белгілі бір іс-әрекетке бағыттайды. Өз кезегінде жеке тұлға өз қатысымдық құзыреттілігін дамытуға ұмтыла отырып, тілдік тұлға деңгейіне көтеріледі. Өз бетімен білімін жетілдіру жеке тұлғаның барлық ішкі жүйелерін біртұтастыққа жұмылдыруға мәжбүр етіп, оған жаңа қырынан танылуға, құндылықтары мен қызығушылықтарын жаңадан бағыттауға және өзін жетілдіріп, қайта құрылуға мүмкіндік береді. Өзін-өзі дамыту кезінде тілдік тұлға ұйымдастырудың жаңа деңгейіне көтеріледі де, ол одан сайын дамып, күрделілене түседі. Талап, ынта, жаңашыл бастамалар, шығармашылық белсенділік, ізденушілік - тілдік тұлғаның даму үдерісінің көрсеткіштері болып табылады. Үздіксіз білім беру жүйесінің ұстанымдары жеке тұлғаның жан-жақты жалпы мәдени дамуы, тұлғаның бос уақытын дұрыс ұйымдастыру, әлеуметтік тұрақтылық және әлеуметтік даму және т.б. функцияларды жүзеге асырумен тікелей байланысты.

     Адамзат дамуының тарихи және әлеуметтік тәжірибесі дүниетаным, шығармашылық, терең білімділіктің негізі – тіл екендігін көрсетті. Тіл жеке тұлғаның даму ұстанымдарын, сенімін жүзеге асырады, дүниеге деген қайталанбас көзқарасын білдіреді, болып жатқан жағдайға әсерлену қабілеттілігін көрсетеді. Мемлекетіміз жүргізіп отырған тіл саясаты бойынша қоғамымыздағы әрбір азаматтың мемлекеттік қазақ тілін тегін үйренуіне толық құқығы бар. Бүгінгі тіл үйренуге мұқтаж ересек қауым мемлекеттік тілді меңгеру арқылы өздерінің экономикалық жағдайларын жақсарту мүмкіндіктерінің кеңейетініне толық көзі жетіп отыр. Сонымен қатар, өздері мекендеп отырған елдің, отандас болып отырған ұлттың тілін меңгеру арқылы қазақ топырағының, қазақ ұлтының алдында адамгершілік борыштарын ақтап шығатындарын сезінуде. Ерназарова бұған қатысты: “Оқытудың мазмұны тілді үйренушінің мақсатынан туындайды. Ал мақсат экстралингвистикалық факторлардың ықпалымен қалыптасатын қоғам мүшесінің қажеттілігінен туындайды. Қажеттілік мазмұны тілді үйренушінің қарым-қатынас жасайтын ортасының әлеуметтік сипатына тәуелді болып келеді”, - деп жазады. Ал білім беру мазмұнында тілді оқытудың маңызы ерекше, адам тіл арқылы қоршаған ортаны таниды, басқалармен тілдік қарым-қатынасқа түседі, логикалық ойлау қабілеті дамиды, ақпараттар қабылдайды, өз ойын ауызша да жазбаша да жатық жеткізе алу мүмкіндігіне ие болады.