Іскерлік қарым қатынас пәнінің категориялары

Биологиялық теорияның өнімі  американ психологы Ст. Холл ол даму психологиясының басты заңы (рекапитуляция  заңы) деп қарастырды. Мұнда индивидуалды даму, финогендік басты сатысының  қайталануы болып табылады.

Биогенетикалық концепциясының неміс өкілдері “Конституционная психология”  Э. Кречмер әртүрлі биологиялық  фактор негізінде, тұлға типолониясының басты проблемасын жасады. Адамның физиологиясы мен дамуының арасында ерекше байланыс бар деді. Кречмер барлық адамдардың екі түрі болатындығын көрсетті.

Бірінші бағытқа циклоидты: көңіл күйі ауыспалы, тез қозғалғыш, мазасыз т.с.с., ал 2 түріне шизоидты тұйық қатынасқа түспейтін эмоционалды  тырыспа адамдар.

Н. Кречмер мен Конорадта  осыған байланысты жеткіншектерді циклоидқа, ал жасөспірімдерді шизоидқа жатқызады.

Жасөспірім шизоидты тұлға  ретінде күрделі алдында ұзақ мерзімді жүреді.

В. Целлерді “Конституция и  развития” - деген еңбегінде бала дене бітімінің құрылысының дамуындағы өзгерістер самотикалық өзін сезінуі  психологияның және самотинзалық өзара  байланысуы айтылады. Биогенетика өкілдері психиканы және физиологияны дамуын өзара тәуелділігі бағыты қатты  қызықтырады.

А. Гезел концепциясында “өсу мен даму” синоним, мінез-құлық, жүріс-тұрысы қабілеті интеграциясы мен  дифферен-циациясы мағынасын білдіреді. Гезел қандай болмасын индивидті  мәдениетке оқыту мен үйрету, оның жетілуінде ешбір орын ауыстыра алмайды  деп санайды.

Жасөспірім баланың ересектікке  өтуі. Гезел байынша 11 мен 21 жас аралығын ең маңызды жас мөлшері.

15 жас Гезелдің жазуынша  рухани ішкі жан дүниесінің  өсуі, тәуелсіздік, өз-өзін ұстамдылығы,  өз - өзін тәрбиелеу мен өте  сезімтал болады. 16 жаста қайтадан  салмақтылық пайда бола бастайды, ішкі жауапкершілігі ұлғайып,  эмоция байсалды, қарым-қатынасқа  тез түсуі, болашаққа бағыт  бағдар жасайды [9].

Биогенетикалық тұрғыға  қарама-қайшы социогенетика. Ол жасөспірімнің  құрылымын өздерін қоршаған адамдар  мен қарым-қатынас жасау арқылы анықталады.

Социогенетикалық тұрғыда  неміс психологы Левин теориясын  айта кеткен жөн. Адамның мінез-құлық, жүріс-тұрыс қызметінің бір жағы тұлға екінші жағынан оны қоршаған орта, бірақта да тұлға қасиеті мен қоршаған орта өте тығыз байланысты.

Левин бойынша өтпелі кезеңдегі  ең маңызды процесс тұлғаның өмірлік  әлемінің кеңейуі, қарым-қатынас жасайтын ортасы, өз үйренген топ және адамдарға  қатысты.

Жасөспірімнің мінез-құлқы  ең алдымен жағдайды моральдылық  қара-стырумен. Баланың әлемінің ересекке ауысуында. Жасөспірім толығымен алдың-ғысына да соңғысына да жатпайды. Бұл ең негізгі қоғам жағдайы мен  психикасынан көрінеді. Ашушаң, ұялшақ, ішкі қарама-қайшылықтар. Бұл қысым  мен қақтығыс көп болған сайын  балалық пен ересектік шекарасының  әртүрлі айырма-шылықтарына байланысты ойыстай бастайды [9].

Левин концепциясының мәнділігі  ол жасөспірімді әлемдік психологиялық  деп қарастырады.

Тұлғаның психиканы дамуының әлеуметтік жағдайда байланысты өзгеруі. Левин теориясына түзеу жасаған  англиялық психолог Д. Бомберам айтуынша жалпы “Био” және социогенетикалық тұрғыда жасөс-пірімдерді ең басты  психикалық факторлар әсерінен дамуын қарасырады. Д. Бамберам осы екеуінің арасындағы психогенетиканы жазады; ең алдымен психикалық даму процесін алдына қояды, бұдан үш ағымды бөліп  көрсетуге болады.

1) Эмоция мен мінез-құлық,  жүріс-тұрыс жайлы ол психодинамикалық  концепция деп атады.

2) Интеллектуалдық және  таным қабілеттеріне байланысты-“когнетивті”  яғни танымдық немесе “когнетивті-генетикалық”  болып бөлінеді.

3) Тұлғаның біртұтастай  дамуына “персонологиялық”- яғни  персоналды деп соңында бөлінеді.

Қазіргі заманда жасөспірім психодинамикалық теорияның басталуы өкілі танымал американ психологы  Э. Эриксон философия-методологиялық ұстамын Фрейдтік психоанализ дамуының жалғасын жасаған. З. Фрейд ойынша дамудың  ең негізгі қозғалыс күші тұлғаның биологиялық жыныстың қызығушылығы (либидо) дәлірек айтқанда психосексуалды қақтығыстың тууы. Біріқта Эриксон белгілі мөлшерде биология мен поксексуалдықтан ауытқыды. Эриксон барлық өмір циклін сегіз фазаға бөліп көрсетті. Оның әрқайсысы болашақта дамудың қолайлы, қолайсыз жағын шешетін ерекшелік.

Сонымен жасөспірім шақта  адам өзінің өмір сүруіндегі мәнділікті іздейді, өзінің біртұтастылығын игеруге  талпы-нады, басқалар арасында өз орнын  табуға тырысады.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Возрастная и педагогическая  психология // Под. ред. А.В. Петровского. - М., 1986.

2. Грэйс Крайг. Психология  развития. - СПб., 2000

3. Кулагина И.Ю. Возрастная  психология. М., 1999.

4. Обухова Л.Ф Возрастная  психология. - М., 1999.

5. Хрестоматия по возрастной  психологии / под. ред. Д.И. Фельдштейна. - М., 1994.

6. Уилям Крэйн. Теории  развития. - СПб., 2002.

7. Кудрявцев В.Т. Психология  развития человека. - Рига, 1999

8. Райс Ф. Психология  подросткового и юнешеского возраста. - СПб., 2000.

9. Сапогова Е.Е. Психология  развития человека. - М., 2001.

10. Скотт Миллер Психология  развития. - СПб., 2002.