«Қазақмыс» корпорациясы ЖШС-і қызметінің тиімділігін талдау

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан нық орын алу жөніндегі стратегиялық міндеттің орындалуы үшін әлемдік экономиканың өсімінен тұрақты түрде асып отыратын экономикалық даму қажет. Еліміздің жоғары деңгейде өзіндік жолы бар мемлекет ретінде танылуы, оның әлеуметтік-экономикалық үстемелеп дамуы, халықтың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайын жақсартудың негізі болып табылады.  Бұл үшін қаржылық және әлеуметтік тұрақтылықты сақтай отырып шаруашылық жүргізудің қолайлы жолдарын туғызу қажет, халықаралық еңбек бөлінісіне, ел экономикасының өсуіне тиімді жағдай орната отырып, белсене қатысу керек.

Экономикалық өсуді  жеделдетудің және өндірістің тиімділігін  арттырудың басты факторы - жоғары өнімді еңбекке уәждеме жасау, белсенді еңбекке экономикалық ынталандыру. Қазақстанда экономикалық реформаларды жедел жүргізу нәтижесінде өндірістің барлық факторы ырықтандырылды, тиімділікті көтеруге бағытталған ынталандыру уәждемелері де жүргізіліп келеді. Алайда, бүгінгі кезеңдегі экономикалық ынталандыру біліктілікке, еңбек сапасына, өндіріс нәтижелілігіне және макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасына тәуелді болмай отығанын атап көрсетуге тура келеді. Мұның ғылыми-техникалық прогреске ынталандырмалық дәрежесі төмен, өнімнің сапасын өсіруге әсері қанағаттандырмайды, жұмысшының интеллектуалдық және функционалдық қабілетінің толық ашылуына, оны өндірістің ішкі резервтерін пайдалануға жеткілікті түрде мүдделендірмейді.

Өндіріс тиімділігін  ынталандырудың оңтайлы жүйесін  қалыптастыруға, біздіңше, адамды экономикалық түрлендіруден, еңбектің меншіктен, жеке мүдде мен ұжымдық мүдденің алшақтауы кері әсерін тигізді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1.Өндіріс тиімділігін ынталандыру механизмі

Өндіріс тиімділігін  арттырудың объективтік қажеттілігі  кеңейтілген ұдайы өндіріс процесінің экономикалық мүддемен тікелей байланыстылығында.  Дамудың қозғаушы басым күштерінің бірінен саналатын экономикалық мүдделер, өндіріс тиімділігінің артуына ынталандырудың ғылыми негізделген жүйесін ұтымды қолдану арқылы әсер етеді. Сонымен қатар, экономикалық мүдделер, ынталандыруды қоғамның заңдылықтарымен байланыстырып тұратын орталық буын болып табылады.

Еліміздің қазіргі және орта мерзімді дамуындағы негізгі стратегиялық ұстаным – экономикалық өсуді  экстенсивтік емес, интенсивті, индустриалды-инновациялық факторлардың басымдылығы есебінен қамтамасыз ету. Бұл үшін еңбек уәжі  мен оған ынталандырудың жаңа жүйесін қалыптастырудың нақты жолдары анықталуы қажет.

Қоғамның басты өндіргіш күші, ең алдымен адам ресурстары. Демек, ынталандыру ұғымы олардың мүддесіне тікелей қатысты түсінік, яғни еңбекке талаптандыру уәжі болып табылады. Өз кезегінде, «еңбекке ынталандыру» дегеніміз қажеттіліктің кешенді жүйесі, адамдардың іс  қабілетін дамытудың күшті құралы.[1]

Өндіріс тиімділігін  ынталандыру механизмі тұрақты экономикалық өсімге, халықтың барлық топтарының материалдық жағдайын жақсартуға, бәсекеге қабілеттілікке, елдің ұлттық қауіпсіздігін сақтау ұсталымын орындауға бағытталуы қажет.

Біздің ойымызша, өндіріс  тиімділігін экономикалық ынталандыруды мынандай белгілермен сипаттауға болады:

• экономикалық өсімнің тұрақты қарқыны, оның сапалық сипаты;
• өндірілген тауар сапасының артуы және оның отандық, әлемдік нарықты бәсекеге қабілеттілігінің өсуі;
• халықтың материалдық жағдайы мен әл-ауқатының жақсаруы;
• жаңа технологияларды меңгеру, ғылыми және инновациялық қызмет әсерінің күшеюі, адам капиталын нәтижелі қолдану;
• басқару тиімділігін арттыру нәтижесінде өндірістік ресурстарды пайдалануды үнемдеу, еңбек өнімділігін ынталандыру.[2]

Өнеркәсіптің макродеңгейдегі тиімділігі өндірілген тауар сапасының жақсарғанының, әлемдік нарықтық бәсекеге қабілеттіліктің көрінісі. Кен өндіру өнеркәсібінің қарқынды дамуы экспорт және импорт құрылымына тиісті әсерін тигізуде. Алайда, экспорттың құрылымында шикізаттық тауарлардың  үлесі басым.

 

 Қазақстан Республикасы экономикалық салаларының тиімділігі

Көрсеткіш	2000 ж.	2001 ж.	2002 ж.	2003 ж.	2004 ж.
Барлық экономиканың тиімділігі, %	21,6	14,8	18,5	21,6	25,7
Кен өндіруші саланың тиімділігі, %	45,1	37,8	31,9	38,8	67,5
Қайта өңдеу саласының тиімділігі, %	21,4	13,8	19,2	21,4	22,8
Ауыл шаруашылығының тиімділігі, %	5,4	5,3	-4,4	13,8	1,7
Құрылыс саласының тиімділігі, %	4,3	4,5	5,2	5,0	3,4
Сауданың тиімділігі, %	4,7	3,4	5,8	9,3	4,9
Көлік және байланыс саласының тиімділігі, %	9,4	11,8	18,7	18,1	18,9
Қаржылық қызмет саласының тиімділігі, %	3,3	32,5	15,6	9,1	11,2
Жылжымайтын мүлік операциясының  тиімділігі, %	40,1	-3,2	13,8	4,3	8,3
Ескертпе – ҚР статистика жөніндегі Агенттіктің деректері  бойынша

 

1-кестеде келтірілгендей, өнеркәсіп кәсіпорындары тиімділіктің жоғары дәрежесіне ие. Кен өндіру саласы кәсіпорындарының тиімділігі мемлекет экономикасын тұтастай алғандағы пайдалылықтан жоғарырақ. Дей тұрғанмен, 2004 ж. барлық залалды кәсіпорындардың 50,7%-ы өнеркәсіп үлесіне тиеді, соның ішінде 11,5%-ы кен өндіру саласы, 21,4%-ы өңдеу саласы.

Өндіріс тімділігін ынталандыру  механизмінің тағы бір маңызды шарты  – инвестициялық белсенділік. Инвестициялық  қызметтің соңғы 5 жыл ішіндегі динамикалық  өсімі қаржылық емес активтер бойынша өте қарқынды болды, олар жыл сайын орта есеппен 20%-ға көбейді. Экспортқа бағытталған салаларға инвестициялардың өсуімен қатар, олардың ішкі нарықтағы тапшылығы байқалады.[3]

2.Қазақмыс» корпорациясы ЖШС-і қызметінің тиімділігін бағалау

 

«Қазақмыс корпорациясы» ЖШС-гі көпсалалы, кен өндіруден тұтынуға дайын өнім шығаруға маманданған, біткен циклды өндірісті меңгерген тау-кен металлургиялық кәсіпорыны. Компанияның негізгі қызметі: пайдалы қазбаларды өндіру және оларды байыту, катодтық мыс өнімін шығару, түсті металдар өндіру және сату.[5]

Корпорация, әлемдік деңгейде дамып келе жатқан құрылым. Оның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері мына төмендегідей (2-кесте).

2-кестеден көрініп  тұрғандай, 2000-2006 жж. аралығында корпорацияның  өнім өткізуден тапқан табысы 3,7 есе, таза табыстың көлемі 6,0 есе арттырылды. ЖШС-і кәсіпорындарының жиынтық тиімділік деңгейі 2005 ж. 79,3%-ды құрады, бұл 2000 ж. салыстырғанда 30,2 пайыздық пунктке жоғары.

Нарықтық қатынастардың  тереңдетілуі және кәсіпкерлік өрісінің кеңеюі жағдайында еңбек төлемін реттеудің маңызы ерекше. Өйткені еңбекақы ғана жұмсалған еңбек күшіне пара-пар келеді және өндірістің дамуына ынталандырудың әсерін  күшейте түседі. 

 

Кесте 2 - «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС-нің қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері

Көрсеткіштер	Жылдар
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
Сатудан түскен табыс, мың теңге	112699401	116625405	125221331	124219953	170492574	228817260	411176304
Өткізілген өнімнің өзіндік  құны, мың теңге	47093088	54165092	57217269	55782536	58737406	83691000	118303824
Жалпы табыс, мың теңге	65606313	62460313	68004062	68437417	111755168	145126260	292872480
Осы кезеңдегі шығын, мың теңге	19135686	19675843	17818541	26396187	44666565	23660417	30079588
Негізгі қызмет табысы, мың теңге	46470627	42784470	50185521	42041230	67088609	121465843	262792892
Негізгі емес қызмет нәтижесі, мың  теңге	3685266	3286309	4350080	832402	6833626	1629564	11979561
Салық салуға дейінгі табыс, мың теңге	50155893	46070779	54535601	42873632	73922235	123095407	274772453
Табыс салығы, мың теңге	17627442	15465492	16502175	17243086	26926038	37927399	80125488
Таза табыс, мың теңге	32528451	31016011	36880320	25600012	46996197	85168008	194646965
Негізгі өндірістің тиімділік  деңгейі, %	70,2	57,9	66,9	51,2	64,9	82,4	104,7
Корпорацияның тиімділік деңгейі, %	49,1	42,0	49,2	41,2	45,5	50,3	55,3
Ескертпе – «Қазақмыс  корпорациясы» ЖШС-ң жылдық есептері бойынша есептеген автор.

 

Тиімділік – әлеуметтік-экономикалық процестер мен құбылыстардың  жиынтығын сипаттайтын, нәтижеге қол  жеткізу мен ресурстарды пайдаланумен байланысты категория. Экономикалық тиімділіктің өсуі, өнім бірлігіне шаққандағы шығынның қысқаруымен немесе бұрынғы шығын көлемін сақтай отырып, тиімділіктің артуымен тікелей байланысты. Еңбекақының тиімділігіне сәйкес оның ынталандырғыш рөлін де айқындауға болады.[4]

Корпорация кәсіпорындарында 2000-2006 жж. аралығында жалақының 1 теңгесіне  келетін тауарлы өнім көлемінде  айтарлықтай өзгеріс бола қойған жоқ. Мұның кем дегенде екі  себебі бар: бірінші, еңбек ақы мөлшерінің өндірістің өнім көлеміне сәйкес өсіп отыруы, екінші жалақы төлеуге бөлінген қаржының орынды жұмсалуы. Сонымен қатар, 2006 ж. жалақы төлеудің мөлшері 2005 ж. салыстырғанда 26,6%-ға көтерілді. Бұл тауарлық өнімдер өндірудің жалақы қорына қарағанда жоғары өсу қарқындылығының әсері (3-кесте).

 

Кесте 3 - «Қазақмыс  корпорациясы» шығындар мен тауар өнімдерінің жалпы сомасындағы жалақының үлес салмағы

Көрсеткіштер	Жылдар
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
Тауар өнімі, мың теңге	70932717	70140555	73052511	74573932	168879478	230084292	437830139
Жалақы қоры, мың теңге	8522051,5	9176852,4	9412695,1	9651465,2	19775114,5	23495989	29744199,1
Өндірістік өзіндік құны,  мың  теңге	44708784,2	49259064	36532212	37031530	38257349	51557817	208890514
Шығындардың жалпы сомасындағы жалақы үлесі, %	19,06	18,63	25,77	26,06	51,7	45,6	14,25
Тауар өнімі мөлшеріндегі жалақы үлесі, %	12,01	13,1	12,88	12,94	11,7	10,2	6,79
Ескертпе – «Қазақмыс  корпорациясы» ЖШС-ң жылдық есептері бойынша есептеген автор

 

2000-2006 жж., яғни 2006 ж. дейінгі кезеңде «Қазақмыс» корпорациясы кәсіпорындарында жалақының өндірістік шығындардың жалпы көлеміндегі үлесі үнемі өсіп отырды (2000 ж. – 19,1%, 2005 ж. 25,4%).

Ал, оның тауарлы өнім мөлшеріндегі үлес салмағы керісінше, біршама төмендеді. Мұндай жағдай мына төмендегілермен түсіндіріледі:

- салыстырылып отырған   кезеңде өндірістік өзіндік құнның  мөлшері 15,3%-ға өссе, жалақы қоры 2,7 есе, ал тауарлы өнім көлемі 3,2 есе арттырылды;

- жалақы төлемдерінің  салыстырмалы көтеріңкі өсімі  осы мақсатта жұмсалған қаржының тиімділік деңгейінің төмен екенін көрсетеді.

«Қазақмыс корпорациясы»  құрамына енетін кәсіпорындарындағы жалақының  үнемі өсіп отыруы өзін-өзі қаншалықты ақтап отыр, басқаша айтқанда, оның ынталандырғыш рөлі қандай? Мұны жұмысшылардың  орташа жалақы мөлшерін, олардың еңбек өнімділігімен салыстыру әдісімен, яғни басып озу коэффициентін анықтау жолымен анықтауға болады (4-кесте).[5]

4-кесте деректерінен  көрініп тұрғандай, корпорация жұмысшыларының еңбек өнімділігі мен олардың орташа айлық жалақысының арасындағы байланыс тым әлсіз. Бұл «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС-і қызмет көлемінің өсуінде жалақының ынталандырушы рөлінің төмен екендігін көрсетеді.

Демек, еліміздің табысы мол, іріленген өнеркәсіптік құрылымдарының алдында, олардың әлеуметтік жауапкершіліктерін арттыру бүгінгі таңда дұрыс қойылған мәселе.

Кесте 4 - «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС-і жұмысшыларының орташа жалақылары мен еңбек өнімділігінің динамикасы

Көрсеткіштер	2001 ж 2000 ж. салыст.	2002 ж. 2001 ж. салыст.	2003 ж. 2002 ж. салыст.	2004 ж. 2003 ж. салыст.	2005 ж. 2004 ж. салыст.	2006 ж. 2005 ж. салыст.
Орташы жалақының өзгеру динамикасы, %	103,4	101,9	107,6	108,4	111,2	125,8
Еңбек өнімділігінің өзгеру динамикасы, %	95,5	105,75	104,52	132,86	143,37	189,16
Басып озу коэффициенті, %	108,3	96,4	102,9	81,6	77,6	66,5
Ескертпе – «Қазақмыс  корпорациясы» ЖШС-ң жылдық есептері бойынша есептеген автор