Публицистика

Көне жазбалардың бір  шоғыры қазіргі қазак жерінен  де табылды. 1896-1897 жылдары Қазақ елінің Жамбыл қаласына жакын жердегі Талас  өзенінің бойынан В.А.Каллаур және фин археологы Гейкел (Мунк және Доннермен бірге) 5 тасқа қашалған жазба ескерткіштер тапты.

Тағы бір назар аударарлык жайт Талас жоне Енисей бойындағы  жазбалардың тексі бір-біріне үқсас  келеді. Алдымен өлген адамның  кім екендігі, оның туыстары туралы дерек, мемлекетке сіңірген еңбегі, сосын  дүниеден өткендігі жазылады.

Енисей түрк ескерткіштері  қабір басына қойылған эпитафиялық  сөздерден қүралған. Бұл мүраларды  бізге жақындататын - 1) Енисей бойынан  табылған ескерткіштердің көне түркі  руна алфавитімен жазылғандығы. 2) Бүл -- жалпы саны 85 жазба-үланғайыр даланы мекен еткен көне түркі тайпаларының тарихы. 3) Әр ескерткіште нақты өмірде болған түрк көсемдерінщ, батырларының, қолбасшы-ларының аттары мәңгі ешпестей ойылып жазылған.

Бір айта кетерлік жайт - Енисей аңғарынан табылған ескерткіш-тер  болсын, Монғолиядан табылған жазбалар болсын бізге жат емес. Бір замандарда үланғайыр территорияны мекен еткен  бабаларымыз-дан қалған мүра ретінде  ол жәдігерлердің қазақ халқына  да еш жаттығы жоқ. Бұл ескерткіштер бүкіладамзаттық ғажайып асыл казынаға айналып кеткен, түрік тектес халықтардың  ортак, рухани байлығы. Сондықтан да ол жазбаларға бүгінгі көзқарас түрғысынан қайта қарап, қайта тәржімалап, дүрыс, түпнүсқаға жакын нүсқаларын кдйта  жасаудың күні туды. Орыс ғалымдары  В.В.Радловтың, С.Е.Маловтың аудармаларында асыл түпнүсқа мен тәржіма текст  арасында көптеген алшақтықтар, бұрмалаушылықтар бар екенін аңғардық. Өз жасаған  аудармамызда түпнүсқаға неғүрлым жакын  сөздерді колданып, тарихи жазба мағынасын  неғүрлым дөл беруге талпыныс жасадық.

Жалпы Орхон, Енисей, Талас, Суджа, т.б. көне түрк ескерткіш-терінің бері тиянақты зерттеуді қажет етеді. Біз өз тақырып аукымы-мызға қарай, кейбір жазба ескерткіштерден мысалдар келтіре отырып. сол жәдігерлеріміздегі нақты қоғамдық-саяси ахуалға, нақты  адамдарға, белгілі бір жер-су аттарына қатысты дерек - дәйектерді

ғана қарастырдык.

2.2 Батырлар жыры - ауызекі  публицистика үлгісі деген тақырыпшада  батырлар жырларындағы публицистикалык  белгілер

қарастырылды.

Қазіргі публицистиканың  қайнар көзі жазба әдебиетінен де бүрын пайда болған. Белгілі бір  тайпаның кесемі өз сарбаздарының аддында  сөйлеп тұрып, оларды ерлік көрсетуге  шақырды, батырлық пен батылдықтың  нүрын септі, яғни жауынгерлерінің  жеңіске деген пікірін қалыптастырды. Елді, жерді қорғаута публицистикалык  түрғыдан әсер етті. Бұл әрине әлдеқайда  кешірек пайда болған, кәсіби публицистика емес. Бірак бүгінгі публицистиканың  бастау алған түстары - сол кездер деп айта аламыз. Дәлірек айтқанда публицис-тиканың бастауы - фольклорда жатыр.

Ауыз өдебиетінің бір  үлкен саласы -- батырлық жырлар. Эпос немесе батырлар жыры ерлікті, батырлыкды аңыздап жырлайды

[18,2946.].

Эпос туралы салмақты ой айтқан академик Мүхтар Әуезов қазақ халқында батырлар жайындағы поэмалардың  мол екендігін. Бүл поэмалар көбіне, нақты, тарихи оқиғамен байланысып, қатарласып келетінін, мөселен, қазақ пен ноғайлының аралас рулары XVI ғасырда тізе қосып, жау шапқыншылығына қарсы біріге күресуінің нотижесінде, "Алпамыс" жыры туғандығын атап көрсетеді.

Академик Әлкей Марғұланның  тұжырымынша, қазақ эпосы накты  тарихи шындықты акындық тілмен —  өлеңмен жырлап беретін әңгіме іспеттес. Ел есінде қалған, ертедегі халықтың хал-ахуалын  көне тұрмысын ұрпактан-үрпакка ауыздан-ауызға ауыстырып келе жатқан шежіре сиякты. Ә.Марғүлан эпоста тарихи шындыктың  елесі бар деп есептейді.

Батырлар жырында ой орамдарының  поэзиялық шұрайлы тіл кестесінің үзілген жерлері әдетте кара сөзбен жалғастырылады. Осы қара сөздер бір  оқиға мен екінші оқиғаны, бір  кезең мен екінші кезенді, бір  шайқас пен екінші шайқасты жалғастыратын  дәнекерлік рөлін атқарады. Батырлар жырындағы публицистикалық белгінің біріншісі - - Батырлардың емірде болған адам екендігі, екіншісі -тарихи шындык оқиғалардың баяндалуы; үшінші қазақ  ру-тайпаларьшың, жер аттарының айқын  көрінуі. Осымен коса, біз публицистикалық  сарынды батырлар жырындағы қара сөздерден іздестердік.

Ал публицистикалық сарын  дегеніміз - екінші сөзбен айтқанда көне замандарда жазылған шығармалардағы публицистикалық  бел-гілер жиынтыга екенін айта кетуіміз керек. Диссертацияда "Қобы-ланды  батыр", "Алпамыс", "Ер Тарғын" жырларындағы публицисти-калық сарын  көрсетіледі. Бүл жырларда нағыз  қазақ тіршілігі, өмірде бар қүбылыстар қамтылып, оқиғалардың тарихи шындықа  негіздел-гені айқындалады. Ежелгі қазақ  даласындағы болған тарихи шайкас-тар, өмірде болған адамдар туралы дереетер, қазак, даласындағы жер-су аттары, халықтың әдет-ғүрып, салт-дәстүрін көрсететін түтас эпи-зодтар батырлар жырларының публицистикалық сипатын аңғартады.

Біздің пікірімізше, белгілі  бір дөуірдің шындығын көз алдымызға  әкелетін батырлар жырындағы қара сөздер үлгісін публицистиканың ауызша сөйлеу тілі ретіндегі пішініне жаткызуға  болады. Баскаша айтқанда, батырлар жырындағы дәнекерлік рөл аткаратын  карасөз стилі - публицистикалық  стилдің ауызекі түрі. Олай дейтініміз біз таддап, таразылаған батырлар жырындағы қара сөздердің мазмүны  халық өмірінің шындығына құрылатындығымен ерекшеленеді. Сонымен бірге батырлар жырындағы қара сөз үлгілері көпшілікке мына бағыттарда осер етеді:

Біріншіден, кара сөздер тьщдаушылардың ақыл-ойына тікелей әсер етіп, оларды белгілі бір қимылға шақырады, іс-әрекетке үндейді. Бүл ең алдымен - ел қорғау, туған жерді сүю, ата-ананы  қадірлеу, әділдік үшін күресу, әлеуметтік теңдік мәселесі, бірлікке, ынтымаққа, бейбіт өмірге үндеу;

екіншіден, тындаушылар үшін кара сөз анағүрлым түсінікті  болады;

үшіншіден, публицистикалық  баяндау тәсілі қолданылады, сөз  қайталаушылык көп кездеспейді. Мүның өзі ауызша айтқандықтан болса  керек;

төртіншіден, батырлар мен  басқа да кейіпкерлер өмірде болған адам екендігі де жырдағы публицистикалық  сарынды күшейтеді;

бесіншіден, қазірге дейін  сақталған жер-су, тау аттары кездеседі;

алтыншыдан, казақ халқының бүгінгі күнде сақталған әдет-ғүрып, салт-дәстүр, діни наным-сенімдерінің нақтылы көріністері орын алады;

жетіншіден, белгілі бір  нақты тарихи кезеңде болған саяси  оқиғалар тізбегі кездеседі;

сегізіншіден, тындаушылардың күш-жігерін негізгі айтылатын  әлеуметтік ойға бағындырып, оларды белсенді іс-қимылға біріктіріп, қатаң бақылауға  алып отыру байқалады.

Барлық жырларда да өз елін терең сүю сарыны басым. Сондай-ақ жеке бастың камынан гөрі әлеуметгік, жалпыхалықтық мүдде аддыңғы  шепке шығады. Тындаушыға сол кездегі  әлеуметтік маңызы зор мәселелерді  кдрапайым да түсінікті тілмен, жылдам, тез арада жеткізуге үмтылу да - • публицистиканың басты белгілерінің бірі. Сонымен бірге, ел аузына караған  батырлар сөзі, ойы арқылы батырлар жыры өз кезеңінде қоғамдык пікірді  қалыптастырып отырған. Қарапайым  халық ішінде белгілі бір елдік  мәселелер туралы қоғамдык пікір  қалыптастырудың езі - публицистиканың  негізгі ерекшелігі екендігі белгілі. Орыстың ауыз әдебиетін зерттеуші, академик Б.А. Рыбаковтің: "...жылнама  да, батырлар жыры да шындық өмір" [19,83 б.], - деген пікірі ойымыздың дүрыстығына  тіреу болады. Сонымен өз заманында  ауызша айтылып, ел өміріндегі кекейкесті мөселелерді сез еткен батырлар жырындағы қара сөздерді публицистиканың  ауызша пішіні деуге батыл негіз  бар.

"Ауызекі публицистика", яғни өмірдің өзекті мәселелерін  арқау етіп, сол заман адамдарын  белгілі бір әлеуметтік ой, идея  төңірегіне топтастыра білген  батырлар жыры - қазіргі публицистиканың  нағыз бастау, бүлақтарының бірі  деп батыл айта аламыз.

2.3 Жыраулар поэзиясындағы  публицистикалык сарын атты бөлімшеде  заманның толғақты мәселелеріне  ел назарын аударып, жақсысын  дәріптеп, кемшілігін әшкерелеп  бере алған "дала демократиясының"  жарқын көрінісінің бірі -• жыраулар  поэзиясы зерттеу объектісі болды.

Публицистиканың түп-төркінін зерттеумен айналысып жүрген ғалымдар: "Публицистиканың тарихына тереңінен  үңілу бүл қоғамдық-саяси қызметтің  тарихын карастыруға апаратын бірден-бір  жол. Бүл сөз тарихы, ең алдымен  ауызша (астын сызған біз. - Б.Ж.), содан  соң негізінен жазбаша сөздің саяси қызметке бағышталған тарихы"[20,24 б.],- деген пікірге тоқтайды. Егер де біз кешегі өткен шешендерді, жыраулар мен айтыс ақындарын  халыктың үні мен тілі болған, қоғамдық пікір қалыптастырған, қоғам кемшіліктерін  сынға алған өз заманының публицистері болды десек, құлаққа тосын естілуі  мүмкін. Бірақ газет-журнал жоқ кезде  сол хандык дәуірдің ақикатын елге жеткізіп, халық мүңын ханға жеткізіл отырған сол сахараның саф  алтын сөзін пір түткдн түлғалары  еді. Олардың кейбіреуі - ел билеушілерін асыра мақтап, дәріптеп, оның саясатын жүрт арасында жүргізуіне бас жәрдемші болса, енді біреулері - қарапайым халықтың жанашыры болып, солардың мақсат - мүддесін жүзеге асыру үшін бар күш-жігерін  жүмсады, тіпті үлықтардың әділетсіз, зорлыкшыл, қиянат-шыл әрекеттерін  бетіне басып, айтып садды. Тағы бір  жыраулар таразының екі басын  тең үстауға тырысып, билік өкілдері мен халық арасындағы дәнекерлік, карым-қатынас, байланыс қызметін атқарды. Мүның өзі жыраулар сөзі айтылып  қана қоймай, халықты белгілі бір  ой төнірегіне топтастырып. белгілі  бір істі жүмыла шешуге бағыттап отыратын күшке ие болғандығын айғақтайды. "Бізге дейін жеткен ежелгі мәдениет ескерткіштерінен қазір езіміз публицис-тика терминімен анықтап жүрген дүниені  бүгінгі қалыптасқан күйінде  таба алмаймыз, бірақ қоғамдық өмірге публицистикалық ықпал ету түрі ерте кезеңдерде де болған, ол ауызекі сөзбен - шешендік өнермен жүзеге асырылған"[21,13 б.],- деген түжырымдар да біздің ойымызды бекіте түседі.

Жыраулар поэзиясындағы  басты публицистикалык. белгі - оның мемлекетті басқару күралына айналғандығы болып табылады. Жырау-лар - хан сарайы төңірегінде қызмет етті, көпшілігі  әскери жорықтар-ға бірге шығып, өз көзімен көрген батырлар ерлігін, хандар қаһарман-дығын, женістер мен жеңілістерді, қавды шайкдстарды суретгеп жырлады.

Диссертацияда Асан қайш, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Үмбетей, Бүқар, Жанақ, Махамбет жырларын-дағы публицистикалық белгілер сараланды. Аталған жыраулар шығармашылығындағы публицистикалық сарын талдап, таразыланды.

Жыраулар поэзиясындағы  публицистикалық сарын туралы сөз  еткенде, мынадай қорытындыға келуге болады:

Біріншіден, жыраулар дөуір  үнін, замана шындығын жеткізеді. (XV' - XIX ғ.ғ. тарихи шындық);

Екіншіден, өмірде болған тарихи нақты окиғалардың, сол кездегі  саясаттың, коғамдык маңызы зор оқиғалардың  көрінісі бола білді. (Қазақ хандығының қүрылуы, қазақ-қалмак шапкыншылықтары, орыс отаршылдығы, үш жүздің ынтымағы, Абылай түсындағы казак хандығының нығаюы, сүлтан, төрелер озбырлығына  халық наразылығы, үлт-азаттык көтерілістері, т.б.);

Үшіншіден, жыраулар поэзиясының - мемлекетті басқару қүралы, мемлекет идеологиясы деңгейіне көтерілуі;

Тертіншіден, тарихта болған хан, би, сүлтан, төрелердің атқарған ісінің, жетістік, кемшіліктерінің жырлануы (Жәнібек хан, Есім хан, Би Темір, Баймағамбет  сүлтан, Жөңгір хан, Абылай хан, Рүстем төре, т.б.);

Бесіншіден, қазақ елінің түтастығын корғаған батырлар ерлігіне арналған мадақ, арнау жырлары, жоктаулардың жазылуы (Орақ, Мамай, Ер Шобан, Қабанбай, Бөгембай, Ер Барақ, Исатай, т.б.);

Алтыншыдан, жыраулар поэзиясында  қазақ даласында қазір де бар  тарихи жер, су атаулары келтіріледі (Еділ, Жайық, Сарыарка, Ойыл, Жем, Сағыз, Өзен, Арал, Шаған, Қара Ертіс, Алтай, Алатау, Шыңғыс-тау, Баянаула, Абралы, Маңрақ, Сырдария, Балқаш, Нарын, т.б.);

Жетіншіден, өмірде болған көптеген адамдар жайынан деректер келтіріледі (Сүйініш, Бозтуған, Бәке, Бекболат, Жаукашар, Өтеміс, Жақия, Махмут, Қаныкей, т.б.).

Сегізіншіден, жыраулар хан  шешімін, жүрт тілегін жеткізіп қана қоймайды, белгілі бір іс-әрекетке жүмылдырады, белгілі бір мәселенін  шешімін табуға тырысады (Ынтымақ, бірлікке үндеу, ел корғауға шакыру, орыс отаршылдығынан сақтандыру, азаттық кетерілісіне шақыру, халық мүктажын өтеу т.б.).

Тоғызыншыдан, жыраулар поэзиясында  қазіргі публицистиканың дәстүрлі өзегіне айналған сөз қайталау арқылы айтар ойды күшейтіп жеткізу, публицистиканың  баяндау төсілі, оқиғаны көзбен көріп  бақы-лау аркылы суретгеу әдісі, өмір фактілерін контрасты түрде салыстыра  отырып мәселе мәнісін ашу, үгіттеу, насихат айту, сатиралық публицистиканың  алғашқы үлгілері, памфлет, репортаж, сүхбат, хат, суреттеме сияқты жанрлардың бастау алар белгілері көрініс табады.

Жыраулар поэзиясындағы  публицистикалык, сарын арқылы біз  өткен ата-бабалар өмірінен, олардың  әлеуметгік-саяси тіршілігінен сыр  тартып. халқы үшін жанын киған  батырлар ерлігімен танысамыз.

2.4 Шешендік сөздердегі  публицистикалық белгілер деген  келесі бөлімшеде ауызекі публицистиканың  қазак тарихында болғандығын  делелдеуге бағытталған.

"Қиуадан шауып, қисынын  тауып" сөз айту - әйгілі қазақ  би-шешендеріне төн касиет. Ғалым  М.Балақаев пернелі шешендік сөздерді  публицистиканың сейлеу ретіндегі  түрі [22,248 б.],- деп айкын көрсетіп  кеткен. Бізге керегі де шешендік  сөздердің осы кыры.

Әйгілі би-шешен бабаларымыздың айтқан арғы-бергі шешендік сөздердің  үлгілерінде қоғамдык. маңызы зор  мәселелер мол кездеседі. Диссертаиияда  Майқы би, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би сияқты шешендердің тарихи шындықты көрсететін асыл сез маржандары қарастырылды.

Қазақ би-шешендерінің сөздері  өз заманында маңызды қоғамдык рөл  атқарған. Көне қазақ мемлекетінің қалыптасып дамуында сөз күдіретінің  орны зор болған. Бір мезгілде қалың  қауымға әсер етіп және оларды бірігіп  іс-кимылға көшуге шешім кабылдауға сендіру, иландыру, керек жерінде  ояту дәл сол кезеңде ауызша сөз  айту пәрмені арқылы ғана жүзеге асатын еді. Ал казақ қоғамындағы шешендік сөзге, билік шешімге жүгінудің  орны орасан зор болатын. Өйткені  қазақ даласындағы басқару ісі  ауызша сөз аркылы жүзеге асты. Қазақ  хандары да, билері де, елшілері мен  батырлары да алмас сөздің қадірін  біліп, ер сөзге мән беріп сөйлеген. Айтылған сөзді -атылған оққа теңеген. Ел мен елдің арасьшдағы кептеген дау-жанжал, түсінбестіктерді ақылмен, парасатпен, жарасымды, жігін тауып  айтыл-ған сөз арқылы тігісін  жатқызып шешіп отырған. Сөз - қан  төгуді болдырмаған. Сөз — бейбіт өмірдің берекесін кіргізген. Сөз  — төрбие күралы болған. Сөз - • қазакдың ынтымакты бірлігінің шырайын кіргізген.

Шешендік сездер халкымыздың  дарындылығы мен ақыл-парасатын, тапқырлығы мен әдіддігін, кеңпейілдігі мен қонақжайлылығын көрсететін, қазақ халқының сом түлғасын сөзбен соққан мұқалмас асыл қазынамыз. Сондықтан  да бугінгі қазак публицистикасының  нәр алар бір бастау бүлағы да сол  би-шешендерден қалған сөздер. Ағылып айтқан, төгіліп айтқан, екпіндеп айтқан, екіленіп айтқан, сынап айтқан, мінеп  айтқан, түйіп айтқан, жығып айтқан, қауып айтқан, тауып айтқан бабалардың інжу-маржан сөздерінде - жалпы қазақ  сөз өнерінің таусылмас кені жатыр. Қазақтың шешендік сөздерін жинап, баға берген академик В.В. Радлов қазақ шешендік өнерінің өзіндік ерекшелігін де тап басып көрсетіпті: "Қазақ  тілі - ислөмнің бүлдіргіштік өсеріне  үшырамай, түпкі таза түрін-түркі  сыйпатын сақтап қалған тіл. Рас, мүнда  да бірен-саран жат сөздердің  енгені байқалады. Бірақ ол сөздер... казақ тілінің үндестік заңына бағынып, бірыңғай халық тілінің қорына қосылған. Қазақ тілінің осы тазалыгы мен  табиғилығы, (астын сызған біз —  Б.Ж.) сондай-ақ көп таралғандығы бүл  тіддегі мүраларды менің кебірек  жинап, оған әдебиет нүскаларын күрастырған  жинақтардың толық бір томын  арнауыма себеп болды. Оның ұстіне қазақтың баска бауырластарына қарағанда  сезге тапкырлығы мен шешендігі  де маған әсер етті" [23]. Бүл түжырымда  қазақ шешендік өнеріне зор баға берілген. Ал академик Радлов көрсеткен  тіл тазалығы, табиғилық, тапқырлық  және шешендік сияқты қасиеттер жаңадан  қалыптасқан қазақ публицистикасының  бойынан да табылатындығы, дәстүр мен  жалғастықтың көрінісі болар.