Шыңғыс хан

Шыңғыс  хан

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Тэмуджин
Шыңғысхан
Орнауы	1206—27
Таққа көтерлуі	1206
Толық аты	Тэмуджин Борджигин
Басқа лауазымдары	Ұлы хан
Туғаны	1162  Делүүн-Болдог, Хенти аймағы, Моңғолия
Қайтыс болғаны	1227 ж. тамыздың 18-і  Тангұт
Жерленгені	?
Соңғысы	Үгедей
Жұбайы	бәйбише: Бөрте; тоқалдар: Құлан,Йісүген, Йісуи, т.б.
Ұрпақтары	Жошы, Шағатай,Үгедей, Төле, т.б.
Әулеті	Борджигин үйі
Атасы	Есүхей  батыр
Анасы	Өулен

Шыңғыс хан (түр. Чингиз Хон; моңғ. Тэмүүжин) — Азияда тұңғыш біртұтас мемлекет құрушы, өз заманының аса ірі әскери және мемлекет қайраткері. Ежелгі ру басшысы Есүхей батырдың отбасында туған. ^[1]

Мазмұны   [жасыру]  1 Мемлекет құруы 2 Ішкі саясаты 3 Әскери құрылысы 4 Жерді жаулап алу 5 Ұлыстарға бөлуі 6 Қайтыс болуы 7 Пайдаланған әдебиет

[өңдеу]Мемлекет құруы

Өзінің әскери таланты арқасында  және дұшпандарының әлсіздігі мен  бытыраңқылығын пайдаланып, 1183—1204 жж. өкімет билігі үшін күресте негізгі жауларын — Меркіт тайпасының көсемі Тохтадан бастап, Найман тайпасының басшысы Таян ханға дейін — талқандады да, кең-байтақ территорияны басып алды, сөйтіп онда мекендейтін көптеген ру-тайпалық одақтардың бірден-бір билеушісі болды.

Осы жеңістері және тайпа көсемдерін өз маңына топтастыруға бағытталған  бірсыпыра әлеуметтік шараларды  жүзеге асыруы нәтижесінде Тэмуджин дала ақсүйектері құрылтайының шешімімен  Барыс жылы (1206) барлық тайпалардың ұлы ханы болып жарияланды да, «Шыңғыс хан» (түркі тілдеріндегі «теңіз» деген сөзден шыққан деп есептеледі) лауазымын алды.ШЫНҒЫС ХАН Есугейден кейінгі хан сайланады.Шынғысханның атын моңғолдарды қорғасын деп Шыңғысхан атаған.

[өңдеу]Ішкі саясаты

Ішкі саясатта Шыңғыс хан мемлекетті басқару ісін бір орталыққа бағындыруға  күш салды, түркі-моңғол тайпаларын «мыңдық» деп аталатын әскери-әкімшілік  бөліктерге бөлді (өйткені хан талабы бойынша, бұл бөліктердің әрқайсысы 1000 атты әскер беруге тиісті болды). Шыңғыс хан бұларды жайылым жерлерімен қоса өз туыстары мен нояндарға еншіге бөліп берді.

Ұлы хан жазбаша іс жүргізуді  ұйымдастырды. 1206 жылы ол әдеттегі құқық (Ұлы жасақ) ережелерін бекітті.

Мемлекет ішіндегі наразылықтарды басу үшін 10 мың адамдық жеке гвардия (кэшиг) құрды.

[өңдеу]Әскери құрылысы

Әскерде өте қатаң тәртіп орнатты: сәл кіналы немесе қорқақтық көрсеткен  әскери адамдар өлім жазасына кесілді. Шыңғыс хан әскери стратегия мен  тактикада мұқият барлау, жауды жекелеп  талқандау, тұтқиылдан шабуыл жасау, дұшпанды алдау үшін арнаулы отрядтардан  тосқауыл қою, қыруар атты әскермен маневр жасау, т.б. әдістерді қолданды.

[өңдеу]Жерді жаулап алу

1207-11 жж. Шыңғыс хан Сібірмен Шығыс Түркістан ды (буряттарды, якуттарды, ойраттарды, қырғыздарды, ұйғырларды) бағындырды.

1211 ж. Цзинь мемлекетіне жорық жасады. 1215 ж. Бейжінді алды. 1217 ж. Солтүстік Қытай түгел Шыңғыс ханның билігіне көшті. 1219 ж.Корея патшалығы Шыңғыс хан әскерлерінен тізе бүкті. Моңғол әскерлерінің Солтүстік Қытай мен Корея патшалығына жорықтарын ірі қолбасшы, әмір Мұқылы Гауин Жалаири басқарды.

Қытайға қарсы шабуылдан кейін  Шыңғыс хан әскерлерінің бір тобы 1218-19 жж. Жетісуды, 1219-21 ж. Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алды.

[өңдеу]Ұлыстарға бөлуі

Басып алынған жерлерді Шыңғыс хан  ұлыстарға бөлді де, ұлдарына үлестіріп  берді. Жошыға Ертістен Орал тауына, одан оңтүстікке қарай Каспий мен Арал төңірегіне дейінгі жерлер,Орта Азиядағы иеліктерінен Солтүстік Хорезм мен Сырдария аймағы, Шағатайға Мауераннахр, Жетісу, Қашқария, Үгедейге Батыс Моңғолия мен Тарбағатай аймағы берілді. Төлеәкесінің ұлысы Моңғолияны мұраға алды.

[өңдеу]Қайтыс болуы

Шыңғыс хан Танғұттарға кезекті  шабуылы кезінде қаза тапты. Соғысты  Шыңғыс ханның мирасқорлары, Шыңғыс әулетінің  хандары азды-көпті үзілістермен үсті-үстіне жүргізе берді.