Өзенмұнайгаз қаржылық талдау

Резерв капиталын құру мақсаттары:

      1. Өндірісті дамыту:

2.Қызметкердіңәлеуметтік-мәденимұқтаждықтарын қанағаттандыр

3. Ссуда беру.

Кез – келген кәсіпорында резерв капиталының көзі болып бөлінбеген табыс болып табылады. Меншікті капиталының келесі түріне қосымша төленбеген капитал жатады. Ол акциялар сатылу  құнының номиналдық құнынан артуы сомасы ретінде қарастырылады. Сондықтан да, аудитор меншік капиталының құрамын олардың пайда болу көздерін мұқият тексеру қажет және бухгалтерлік есеп регистрлеріне Бас кітаппен салыстырады. Тексеру барысында аудитор:

-   баланстағы резерв  капиталы бойынша нормативтік  құжатты іздестіреді, олар Парламентпен  қабылданған заңдар және құрылтай  келісім – шарттар;

-     қосымша төленген капитал бойынша

-    акционерлер жиналысының хаттамаларын қарастырады. Аудит кезінде резерв капиталына аударымдар дұрыстығына аса көңіл аудару қажет, капитал бойынша табыстар мен шығындардың еептелу мерзімі де тексеріледі. Бөлінбеген табыс – салық және басқа да төлемдерді төлегенннен кейін қалған табыс. Ол бухгалтерлік есеп стандарттарымен анықталған субъектінің табыстары мен шығындары арасындағы айырма ретінде есептелінеді. Субъектінің негізгі және негізгі емес қызметтерінен түскен барлық табыстары Бас жоспардың 6 тарауы шоттарының кредитінде ескеріледі, ал жылдың соңында сол шоттардың дебетінен «Қорытынды табыс (зиян)» шотына жіберіледі. Субъектінің барлық шығындары жоспардың 7 тарауы шоттарында көрсетіледі (дебетінде), кейін шоттар кредитінен   «Қорытынды табыс (зиян)» шотына жазылады. Сондықтан да, 5610 «Жиынтық кіріс (зиян)» шотының дебеттік айналымы субъектінің шығындарын, ал кредиттік табыстарын көрсетеді. Осы айналымдарды салыстыра отырып қаржылық нәтиже шығарылады:егер кредиттікке қарағанда дебеттік артық болса, залал, ал керісінше – онда табыс. Осылай есептелген нәтиже 5510 «Есепті жылдың бөлінбеген кірісі (зияны)» шотына жіберіледі. Осы табыстар есебінен резерв капиталын құруға, құрылтайшыларға төлеуге болады, ал қалған сана 5520 «Өткен жылдың кірісі  (зияны)» шотына жіберіледі. Бұл сана кәсіпорын балансына кірістіріледі. Осындай сананы «Таза табыс» бабы бойынша қаржылық – шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есептілікте растауға болады. Сонымен, аудитор «Бөлінбеген табыс (зиян)» бабының дұрыстығын тексеруді бірнеше кезеңде жүзеге асырады.

1. Ағымдағы табыстар мен шығындардың нақтылығын тексеру.
2. 5610 «Жиынтық кіріс (зиян)» шотына қаржылық нәтижені шығару дұрыстығын тексеру.
3. 5510 «Есепті жылдың бөлінбеген кірісі (зияны)»шотындағы мәліметтер айқындығын және олардың қаржылық есептілікті дайындауда дұрыс қолданылғанын тексеру.
4. 5610 және 5510 шоттар бойынша мәліметтер тексеріледі. Бұл салалар субъектінің қызметі туралы анықтама береді.

Тексеру субъектінің  қаржылық жағдайын талдаумен аяқталады. Бұл талдау барлық қызметтің толық  сапалы бағасын қамтамасыз ете алады. Міндеттемелерге келетін болсақ, оларға кредиторлық қарыз, несие, бюджетпен есептесу, еңбек ақы бойынша есептесулер жатады. Кредиторлық қарыз - өткен мәмілелер нәтижесі, соларды өтеуге субъектінің экономикалық ресурстары жұмсалуы мүмкін. Кредиторлық қарызға төленуге тиіс шоттар, берілген вексельдер, алынған аванстар, салықтар бойынша қарыз жатады. Міндеттемелер аудиті кезінде аудитор:

• баланстың «Ұзақ мерзімді міндеттемелері», «Ағымдағы міндеттемелері» тараулары бойынша кредиторлық қарыздың болуын және олардың тарау бойынша дұрыс бөлінгенін анықтайды.
• «Бас кітап»  бойынша кредиторлық қарыздың қалдығын аңықтайды:
• аналитикалық есеп кітабы бойынша әр кредитордың дербес шотындағы кредиторлық қарыздың қалдығын аңықтайды.

Мерзіміне байланысты несие субъект балансының «Ұзақ мерзімді міндеттемелер»  және   «Ағымдағы міндеттемелер»  тарауларында көрсетіледі.

«Ағымдағы міндеттемелер»   тарауында бір жыл ішінде өтелетін несие  және ұзақ мерзімді несиелердің  бір бөлігі көрсетіледі.  Несие  аудиті кезінде аудиторларды тексереді:

• несие келісімі шарттардың орындалуын, несиені өтеу  және проценттерді төлеу мерзімділігі тексеру:
• бухгалтерлік және салық есебінде проценттерді есептеудің дұрытығын тексеру:
• несиенің мақсатты қолданылуын тексеру:
• баланс бапиарының нақтылығын тексеру:
• тараулар бойынша несие сомаларының дұрыс бөлінуін тексеру:
• несие операцияларынның құжаттық рәсімделуін тексеру:

Бюджетпен есептесу аудиті кезінде аудитордың тексеретіндері мыналар:

• салық салынатын табыстың аңықталуын тексеру:
• бюджетке аванстық төлемдерді енгізу мерзімділігін тексеру:
• салықтардың  есептелуін  тексеру:

Еңбек ақы бойынша  есептесу аудиті мынадай кезеңдерден  тұрады:

• еңбек уақыты есебінің мәліметін тексеру тексеру:
• қызметкерледің санын аңықтау:
• еңбек ақыны есептеудің дұрыстығын тексеру:
• әр түрлі төлемдер мен аурымдарды тексеру.

Аудитор бухгалтерлік жазылымдарды да тексереді.

3350 «Еңбекақы төлеу бойынша қысқа  мерзімді берешек» шотының кредитінде  көрсетіледі. Бұл шоттың дебитінде  әр түрліә еңбек ақыдан ұсталатын  төлемдер көрсетіледі, сондықтан да аудитор олардың заңдылығына  және кезектілігіне қөңіл аударуы тиіс.

Еңбек бойынша қарыздың пайда болу мерзіміне аса көңіл аударылады және осы қарыздың себептері, оларды жою шаралары  да қарастырылады.

2.3. Пайданы бөлу және қолданылу тәртібі

Әрбір кәсіпорынның жиынтық  көрсеткіші пайда түсімі болып табылады. Пайда дегеніміз – тауар өткізуден  және қызмет көрсетуден алынған ақшалай  кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. 

Пайда – бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын қызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші.  Пайданың жалпы массасы, бір жағынан өнімге қойылған баға деңгейімен сату көлеміне, екінші жағынан өндіріс шығындары деңгейінің қаншалықты қоғамдық қажетті шығындарға сәйкес келетіндігіне тәуелді. Пайда құрамында тауарлық өнімді өткізуден түскен пайда, басқа да өнімдер мен қызметтерді өткізуден түскен пайда, мүлікті өткізуден түскен пайда және жоспарланған өткізуден тыс кірістер қарастырылады. Нарықтық экономикада пайданың айтарлықтай бөлігі салық  нысанында алынады, мемлекет оны бюджет кірісін толықтыруға бағыттайды.

Пайданың бөлінудің  мақсаты – кәсіпорынның өзін-өзі  қаржыландыру мен капитал өсуінің  позициясынан пайданың қаншалықты тиімді пайдаланылуы мен бөлінуін бекіту болып табылады.    

Пайданы бөлу обьектісі  кәсіпорынның баланстық пайдасы  болып табылады. Оны бөлуді пайданың бір бөлігін бюджетке жолдау деп  түсінуге болады. Пайданы үлестіру заңдылығы – салық және басқа  да төлем шарттары түрінде түрлі  деңгейде бюджетке түсетін бөлігі. Пайданы үлестірудің бағытын анықтау, кәсіпорынның қарауында қалатын, құрылым статьясын пайдалану кәсіпорынның құзіретіне жатады.

Пайданы үлестілудің  принциптері:

• кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметі нәтижесінен алынған пайданы шаруашылық субьектісі ретінде мемлекет пен кәсіпорынның арасында бөлінеді;
• мемлекет алған пайданың бөлігі салық және алым ретінде бюджетке түседі, мөлшерлеменің өзгеруі емес. Салықтың құрамы және алымы, оларды есептеудің және бюджет жарнама тәртібі заңды түрде белгіленеді;
• салықтан кейінгі кәсіпорынның қарауында қалатын пайда мөлшері өнім көлемінің артуы және өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметінің жақсаруына оның мүдделілігі кемімеуі керек;
• кәсіпорынның қарауында қалатын пайда әуелі кәсіпорынның одан әрі дамуын қамтамасыз ететін қорланымға бағытталады, ал қалған бөлігі тек тұтынуға кетеді.

Кәсіпорынның қарауында  қалатын барлық пайда екі бөлікке  бөлінеді. Біріншісі – кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне  қатысады. Екіншісі – тұтынуға пайдаланатын пайда үлесін сипаттайды. Сонымен, тұтынуға бағытталған барлық пайданы толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті көбейтуге байланысты пайдаланбай қалған пайда қалдығының үлкен маңызы бар және алдағы жылдардағы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың орнын толтыруға бағытталады.

Бөлінбеген пайда кең  мағынада пайда ретінде тұтынуға пайдаланған және өткен жылдардағы пайдаланбаған пайда кәсіпорынның қаржы орнықтылығын, кейінгі дамуы  үшін қаржы көздерінің бар болуын дәлелдейді.

Кәсіпорындарда пайданы  үлестіру және пайдалану тәртібі  оның жарғысында тіркеліп қойылады және оны кәсіпорын басшысы бекітеді.

Таза пайданы бөлу – фирма ішілік жоспарлаудың бір  бағыты болып табылады. Таза пайда  НИОКР-ды қаржыландыруға, өндірісті  жаңартуға, өнім сапасын жоғарлатуға, өндірісті қайта құру мен техникалық жарақтандыруға бағытталады.

Кәсіпорындағы пайданың бөлінуі мен пайдаланудың тәртібі  кәсіпорын жарғысында тіркеледі. Экономикалық-қаржылық бөлімшелермен әзірленеді, кәсіпорынды  басқарушы органдармен бекітіледі. Кәсіпорын жарғысына сәйкес пайдадан қаржыландырылатын шығындар сметасын құруға немесе арнайы бағыттағы қорларды құруға байланысты: жинақтау қоры және тұтыну қоры.

Пайдадан қаржыландырылатын  шығындар сметасы құрамына: өндіріс  дамуына шығындар, еңбектік ұжымның қызметкерлерін  материалдық марапаттау, қайырымдылық мақсаттар кіреді.

Өндірістің дамуына  бағытталған шығындарға: ғылыми-зерттеушілік жұмыстар, жобалық, конструкторлық-технологиялық  жұмыстар, жаңа өнім түрлерін игеру  мен өндіруді қаржыландыру, өндірісті ұйымдастыру мен технологияны жетілдіру бойынша шығындар т.б. жатады. Мұнда табиғатты қорғау шараларын орындау үшін шығындар жоспарланады.

Әлеуметтік қажеттіліктерге  пайданы бөлу келесі бағыттарға жұмсалады: кәсіпорын балансындағы әлеуметтік-тұрмыстық обьектілерді пайдалану бойынша шығындар, өндірістік емес құрылыс обьектілерін, ұйымдар мен қосалқы ауыл шаруашылықтың дамуын қаржыландыруды, сауықтыру, мәдени шараларды өткізуге.

Материалдық марапаттау шығындары құрамына: аса маңызды өндірістік тапсырмаларды орындағаны үшін бір жолғы марапаттау, жаңа техниканы енгізгені, игергені, құрғаны сыйақы төлеу, қызметкер мен жұмысшыларға материалды көмек көрсеткендері үшін шығындар, зейнеткерлікке шыққандарға бір жолғы пособие т.б. жатады.

Кәсіпорында қалған барлық пайда екі бөлікке бөлінеді: Біріншісі, кәсіпорын мүлкін жоғарлатады және қорлану процесіне қатысады. Екіншісі, тұтынуға бағытталған пайда мөлшерін сипаттайды. Қорлануға бағытталған пайдаланудың барлығын пайдалану қажет емес, мүлікті жоғарлатуға жұмсалмаған пайда қалдығының маңызы резервтік мағынасы бар. Ол алдағы жылдардағы мүмкін шығындарды жабуға, әртүрлі шығындарды қаржыландыруға бағытталуы мүмкін.

Жалпы  есепті кезеңнің қорытынды пайда  немесе залал  сомасын анықтау үшін 5610 «Жиынтық кіріс (жиынтық зиян)» шоты арналған. Бұл шот салыстырмалы шоты болып табылады, ол сипаты бойынша қарама-қарсы мөлшерлерді, яғни дебеті бойынша көрсетілген шығындар мен кредитіндегі табыстарды салыстыру жолымен қарастырып отырған ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметінің соңғы нәтижелерін анықтауға мүмкіндік береді.

Ұйымның шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижесі  (кіріс немесе зиян) теория негізінде уақыттың әр сәтіне анықталған болуы керек. Бірақ  нәтижелердің (кіріс не зиян)   5610 «Жиынтық кіріс (зиян)» шотында есепті жылдың аяқталу кезінде (соңғы нәтиже) бейнеленуі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарын қолдану бойынша түсіндірмесімен қарастырылған.  Аралық нәтиженің (айлық, тоқсандық) анықталуы жыл басынан жинақталып келе жатқан сәйкес кезеңге табыстар мен шығыстарды салыстыру арқылы жасалады.

Жоғарыда айтылған нормативті құжатқа сай барлық негізгі және негізгі емес қызметтен түскен табыстар мен шығыстар жыл бойына табыс  шоттарының  сәйкес бөлімшелерінде: 6000  «Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын табыстар», 6100 «Қаржыландырудан түсетін табыс»  мен 6200 «Өзге де табыстар»; шығыстар шоттарының бөлімшелерінде 7000 «Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны», 7100 «Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар», 7200 «Әкімшілік шығыстар», 7300 «Қаржыландыруға арналған шығыстар», 7400 «Өзге де шығыстар», 7500 «Қысқартылатын қызметпен байланысты шығыстар», 7600 «Үлестік қатысу әдісімен ескерілетін ұйымдардың залалындағы үлес» мен 7700 «Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар» жинақталады.

Жыл аяғында барлық табыстарды есепке алғанда және    барлық шығыстарды есептен шығарғаннан  кейін 5610 «Жиынтық кіріс (зиян)» шотына берілген шоттың  дебет (зиян) және кредит (кіріс) бойынша айналымдарды салыстыру  арқылы  біздің ұйымның қорытынды қаржылық нәтижесі анықталады. Егер салыстыру кезінде кредиттік айналым дебеттіктен көп болып шықса, онда ұйым табыс көрді, және осы сомаға бухгалтерлік есеп шоттарында келесі жазба жүргізіледі: дебеті - 5610 «Жиынтық кіріс (жиынтық зиян)» шоты, ал кредиті - 5510 «Есепті жылдың кірісі (жабылмаған зияны)» шоты.

Ал егер, керісінше, дебеттік айналым кредиттік айналымнан артық  шықса, онда ұйым зиян шеккен деп танылады да, осы сомаға шоттар корреспонденциясы  құрылады, яғни 5510 «Есепті жылдың кірісі (жабылмаған зияны)» шоты дебеттеліп,  5610 «Жиынтық кіріс (жиынтық зиян)» шоты кредитінде көрініс табады.

Жыл аяқталған соң  осы жазбалардан кейін 5610 «Жиынтық кіріс (зиян)» шоты жабылады. 5610 «Жиынтық кіріс (зиян)» шотының кредиті  бойынша операцияларды есепке алу үшін №14 журнал-ордер арналған, мұнда сәйкес синтетикалық шоттардың кредиттік айналымдарындағы сомалар көрсетіледі.

Бөлінбеген кіріс (жабылмаған зиян) есебі бухгалтерлік есептің Бас шоттар жоспарындағы 5500 бөлімшесіндегі шоттарында жүргізіледі: 5510 «Есепті жылдың кірісі (жабылмаған зияны)», 5520 «Өткен жылдың кірісі (жабылмаған зияны)».