Өндірістегі лизингті дамыту жолдарының теориялық негіздері

2. Қазақстан Республикасы лизингтің даму болашағы және перспективалары

          Қазіргі кезде коммерциялық банктер қызметтері саласында лизингтік операциялар пайда бола бастады.

      Басында АҚШ-та лизингтің кең тараған  объектісі қоршаған ортаны қорғауға арналған мамандандырылған құрал-жабдық болды. Лизингтік қатынастардың  ерекшелігі құрал-жабдықты жалға алу  және мерзімі ұзартылып сатып  алу арасында нақты шектеудің  жоқтығы, оны пайдаланудағы төмен  проценттік төлемдер, сонымен қоса оны алдын ала белгіленген  бағамен сатып алу мүмкіндігі (көп жағдайларда лизинг мерзімі  аяқталысымен) болып табылады. Қазіргі  уақытта АҚШ-та лизинг жұмыс істеп  тұрған кәсіпорындардың техникалық қайта жарақтануының және құрылып  жатқандардың жабдықталуының нақты  құралдарының біріне айналды (құрал-жабдыққа жұмсалатын қаражаттардың 20 пайызы лизинг есебінен өтеледі).

      Қазақстанда лизингтің дамуының өзектілігі сол, еліміз әзірше шикізат ресурстарының  әлемдік бағаларына тәуекелді және бұл тәуекелділік көмірсутекті шикізат  экспортының көлемінің ұлғаюына байланысты алдағы орта мерзімді болашақта  сақталып әрі өсе түсуде. Ұзақ мерзімде ел экономикасын мұнай бағасының  тұрақсыздығынан қорғау мақсатында Қазақстанда мұнай экспортынан  түскен табыстың ауқымды мөлшерінен көлем 3 млрд.. АҚШ долларынан асатын ұлттық  қор қалыптастырылды.

      “Біздің іс жүзінде барынша тиімділік  беретін үздік халықаралық тәжірибелерді  енгізуіміз қажет ”, - деп атап көрсетілген  Президенттің 2005 жылғы Қазақстан  халқына жолдауында.[1;15]

           Қазақстан экономикасын  шикізат  ресурстарының бағалары тұрақсыздығынан  қорғаудың тағы да бір тетігі  отандық өндірістің дамуы болып  табылады. Бұл жағдайда елдегі  құрал – жабдықтардың 80 пайызы  тозғанын, алдағы бірнеше жылда  оларды алмастыру қажеттігін  ескерген жөн. Осы мәселені  шешудің бір жолы жалға алудың  басқа түрлерімен салыстырғанда  кешенді сипаты бар сыртқы  – экономикалық, несиелік және  инвестициялық операциялар элементтерін  біріктіретін лизинг болмақ.    

     Жалпы, лизингтік саланың дамуы экономикалық дамуға бірнеше бағыттар бойынша  әсер етеді. Ол шағын және орта кәсіпорындарға өз қызметтерін жетілдіруге  мүмкіндік  береді және орта бизнестің дамуына  көмектеседі.

     Біздің  еліміздегі несиелеудің лизингтік  нысанының дамуында екі кезеңді  атауға болады. Бастапқы кезеңде материалдық  құндылықтарды жалға берумен  мемлекеттік және кооперативтік  кәсіпорындар айналысты. Мұндай операциялардың барлығы да өндірістік кәсіпорынның мүлкін жалға беру қызметін атқарумен  байланысты болып келеді.

      Еліміздің арнайы маманданған лизингтік  ұйымдардың пайда болуы – немесе жалға  берудің екінші кезеңі. Лизингтік  фирмалар АҚШ-та, Батыс Еуропа елдерінде, Жапонияда, Австралияда, Жаңа Зеландияда кеңінен тараған. Лизингтік компаниялардың қызметтері ұлттық деңгейде шектеліп қоймай, халықаралық сипатқа да ие.

         Бүкіл әлемде көптеген кәсіпкерлер  бизнес үшін қажетті мүліктерді  меншікке емес, жалға алғанды  жөн көреді. Жалгерлік, бірінші  кезекте кепіл есебімен (кепілдік, тапсырыс) несиелеу элементтері,  дамыған нарық қатынасына тән  әр түрлі  қаржылық механизмдер  және қарыз міндеттемелері бойынша  есеп айырысулар кездесетін келешекті  қаржыландырудың арнайы қосымша  көзі ретінде енгізіледі.

         1998 жылы Оттавада қабылданған  халықаралық қаржылық лизинг  конвенциясында былай деп айтылған: ”Халықаралық тәжірибеде лизинг  үш жақты қатынастар кешенін  білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші) пайдаланушы  өтініші  мен нұсқауы бойынша оған өндірістік  жабдықты уақытша пайдалануға  береді, ал келісім мерзімі аяқталған  соң алынған жабдықтың сатып  алушы меншігінде қалдырылуы  мүмкін.”

     Бүгінде елімізде құқықтық реформалар барысында  көптеген өзгерістер болып жатыр. Әр түрлі заңдар қабылданып, құқықтық мемлекетімізді нығайта түсер түбейгелі  шаралар жүргізілуде. Сондай өзгерістердің  бірі, еліміздің нарықтық эканомикаға  көшуімен ілесіп келген күрделі құбылыстардың  бірі - “лизинг” терминінің  кең  орын алуы.

      Қазіргі кездегі нарықтық экономиканың заңына байланысты еніп отырған бұл ұғымның  маңызы зор. Нарықтық экономикалық қатынастың заңы қатаң: икемің және ақшаң болса  ғана өмір сүре аласың. Ал мемлекет мойнындағы дотацияға сүйеніп келген шаруашылықтар, зауыт, фабрикалар мұндай қатаң талап  бәсекелестікке  төзе алмай , банкротқа  ұшырап  кетті. Олар жаңа экономикалық қатынасқа орай бұрынғы шаруашылықтар орнына қайта құрылған өндірістік кооперативтер. Алайда , олардың құрал-саймандары, яғни техникасы бүгінгі күннің талабына сай емес, сапалы өнім беруге жарамсыз. Міне, еліміздің экономикасының өркендеуіне әсер ететін осындай мәселелерді шешуде инвестициялық құрал ретінде мүлікті жалдау шартының бір түрі лизингті қолдану оң нәтиже беретіні сөзсіз.

      Өз  қызметін қалыпты жүзеге асырғысы келетін  кәсіпорындар өздерін қандай да болсын мүлікпен қамтамасыз ету үшін оларға екі мүмкіндік беріледі:

1. Сатып алу (өз қаражаттары есебінен);
2. Жалға алу.

  Қазіргі кезде кәсіпорындардың көпшілігі сатып алуға қаражаты жетіспеушілігінен жалға алуға келіп жүгінері сөзсіз. Мұндай жағдайда туындайтын бір мәселе, осы қажетті мүлкі бар және оны ұзақ мерзімге жалға беруге дайын кәсіпорынды табу. Әрине, бұл мәселені шешу қиынға түседі, себебі мүлікпен иемденетін кәсіпорындар оны жалға беруге емес, көбінесе сатуға тырысады. Мұндай қиындықтан шығу жолдарының бірі – мүлікті  үшінші тұлғаның мүддесі үшін сатып алатын және оны жалға беретін адамды табу.

      Осыған  сәйкес, лизингтік қатынастардың  міндеті өзінің клиентіне қажетті  мүлікті сатып алып, келісілген мерзімге тиісті ақыға жалға беру болып  табылады.

      Лизинг - әлем  экономикасында шапшаң дамып  келе жатқан қызметтер шеңберіндегі коммерциялық, кәсіпкерлік қызметтің  салыстырмалы жүйеде жаңа түрі деп  атауға болады.

      Қазақстан мен Ресейде, сонымен қатар ТМД  елдерінде лизинг өзінің   дамуын  1989 жылдан бастады деп айтуға болады. Шетел елдегі лизингтік ұйымдық  нысандарының ішінен мұнда әзірше тек  қана қаржылық лизинг компаниялары және лизинг операцияларымен айналысатын  коммерциялық банктер дамып отыр.

      Алғаш рет Қазақстан заңдарында “лизинг  ” термині ҚазССР-дегі кәсіпкерліктің  дамуы және шаруашылық қызмет еркіндігі  туралы заңның 21-бабында қолданылды. Кейін “лизинг ” термині келесі нормативтік құқықтық актілерде: 1994 жылғы 18 наурыздағы “Қазақстандық  фрахталық компаниялар және транспорттық лизингтік  компаниялар құру туралы ” , 1994 жылғы 10 қазандағы “Азия лизинг мемлекеттерінің қатысуымен лизингтік  компаниялар құру туралы ”, 1998 жылғы 15 сәуірдегі “Ауыл шаруашылығындағы  лизингті ұйымдастыру шарттары мен  тәртібі жөніндегі ережені бекіту туралы ”, сондай-ақ басқа да нормативтік  актілерде көрініс тапты.

      Лизинг  жалдаудың бір түрі болғанымен оны  бір-бірінен айыра білу керек. Лизинг алушы жалға алушы сияқты мүлікті  тек ұзақ пайдалануға ғана алмайды. Оған сонымен қатар меншік құқығымен  байланысты сатып алушының міндеттері жүктеледі: мүлікті төлеу, мүліктің кездейсоқ жойылуынан болған зиянды өтеу, мүлікті сақтандыру және техникалық қызмет  көрсету, сондай-ақ жөндеу. Бірақ, мүліктің меншік иесі лизинг  берушінің  өзі болады. Лизинг мәмілесінің объектісінің жойылуы немесе оны  пайдаланудың мүмкінсіздігі қарызды толық  өтеу міндетінен босатпайды. Лизинг алушы  жалға алушы сияқты мүлік пайдалану  құны үшін ай сайын ақысын жалға  берушіге төлеп тұрмайды. Ол мүлікті  пайдалану үшін лизинг берушіге мүліктің толық құнын өтейді. Кемшілігі болған жағдайда лизинг беруші кепілдік міндеттерден түгелдей босатылады. Бұл жағдайда негізделген, өйткені лизинг беруші мүлікті лизинг алушының сұрауымен және оның мүддесіне сатып алады. Сондай-ақ, міндеттердің бұлай бөлінуі мүлік алушының мүлікті күтіп ұстауының кепілі болып табылады.

           Жалға алу шарты мен лизинг  шарты тараптарының арасында  тәжірибеде қалыптасқан басқа  да айырмашылықтар бар. Лизинг  бойынша төлемдерді есептегенде  мүліктің сатып алу бағасы, лизинг  шарты жасалған мерзім, қалдық  құны және үстеме бағалары  есептелінеді. Жалға беру кезінде  төлем мөлшері көбінесе нарықтық  конъюктураға (сұраныс және ұсыныс ) байланысты есептеледі. Жалға алу  шартына қарағанда лизингте тәжірибе  көрсеткендей шарттың әрекет  ету мерзімі аяқталғаннан кейін  алдын ала келісілген баға  бойынша мүлік  лизинг алушының  жеке меншігінде қалады. Мұндай  жағдайда бөлек шарт жасау  қажеттігі туындайды.

3. Қазақстан Республикасында лизингтің қазіргі жағдайы