Қазақстан Республикасының Салық Кодексіндегі жанама салықтардың әрекет ету механизмі

Жоспар

Кіріспе

1 – тарау. Қазақстан  Республикасының салық жүйесі  және салық жүйесіндегі жанама  салықтың орны.

1. Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның құрамы
2. Жанама салықтардың экономикалық мәні мен мазмұны
3. ТМД елдерінің салық жүйесіндегі жанама салықтардың ерекшеліктері

2 – тарау. Жанама салықтар : ЖШС «Трансмарс» мысалында өндіру тәртібі және ережесі.

2.1.   Қосымша құн салығы: салық салу тәртібі мен ережесі. Қосымша құн салығы бойынша жалпы ереже. ҚҚС бойынша салық салынатын айналым.

         2.2.   Акциздер салық салудың тәртібі мен ережелері

2.3.  Жанама салықтардың Қазақстан Республикасының бюджетінде алатын орны

3 - тарау. Қазақстан  Республикасының Салық Кодексіндегі  жанама салықтардың әрекет ету  механизмі

1. ҚҚС бойынша салықтық есеп беруді құру ережесі мен ҚҚС төлеушілердің салық салу ерекшелігін салыстыру
2. Акциз салығын салу ерекшеліктері мен салықтық есеп құру ережесі

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Қосымшалар 

             Кіріспе

Бұл жұмыстың мақсаты  – салық бойынша пәндерді оқудан алған теориалық білімдерді пайдаланып, салық жүйесінде жанама салықтардың ролін талдау және оларды жетілдіру болып табылады.

Жұмыстың құрамы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған  әдебиеттер тізімі және қосымшалардан  тұрады.

Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының салық жүйесі және ондағы жанама салықтардың ролі, экономикалық мәні мен мазмұны қарастырылады.

Екінші бөлімде ЖШС  “ Трансмарс”  мысалында  жанама салықтардың өндіру тәртібі мен  ережесі қарастырылады.

Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының Салық Кодексіндегі жанама салықтардың әрекет ету механизмі қарастырылады.

Бұл жұмысты жазу барысында  көптеген авторлардың еңбектері  мен заңдарын басшылыққа алдым. Атап айтсақ, Қазақстан Республикасының  Салық Кодексі, И.Г. Русанова, Д.Г. Черника, Л.В. Дуканич, Н.Г. Иванова, Д. Камелов және тағы басқалары. 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 – тарау.  Қазақстан Республикасының салық  жүйесі және салық жүйесіндегі  жанама салықтың орны.

1.1. Қазақстан  Республикасының салық жүйесі  және оның құрамы 

Салық дегеніміз – мемлекеттік заң негізінде мемлекетпен тағайындалған заңды және жеке тұлғалардан түсетін міндетті төлем мен алымдар. Олар заңды және жеке тұлғалардың мемлекеттік қаржылық ресурсын құруға міндеттеуді көрсетеді.¹

Салық теориясында салық  бірлігі түсінігі орын алып отыр, бұл салықтық есептеу негізіне кіретін салық обектісінің бір бөлігі болып табылады. Мысалы : табыс салығының салық бірлігі – теңге, жер салығында – гектар және акциз салығында – бір темекі орамасы және тағы сол сияқты. Сонымен қатар салық теориясында салық жүйесі түсінігі орын алады.

Салық жүйесі – бұл  салық жинағының өзара байланысы. Біздің елімізде салық жүйесі әлеуметтік – саяси және экономикалық жағдайда орын алады.

Салық жүйесі - бұл экономиканы  реформалаудың алғашқы нүктесі  болып табылады. Ол Қазақсан экономикасы дамуының қайнар қөзі. Салық қоғамда келесідей қызмет атқарады:

1. Фискальдық қызмет – яғни мемлекет салықты мемлекеттік бюджетке сәйкес шығынды қаржыландыруға салықтарды жинайды.
2. Бөлу қызметі – бұнда мемлекет салық жинай отырып, оны экономиканың әр түрлі салаларына бағыттайды. Әлеуметтік саясатты жүргізеді. Табыстарды тұрғындар және аумақтар арасында қайта бөледі.
3. Реттеу қызметі – яғни, бұл ағымды табыстан белгілі бір бөлігін өндіріс дамуына бағыттап, тұрғындар қажеттілігі арасында пропорцияны қамтамасыз етеді.
4. Экономикалық қызмет – бұл қайта бөлу процесіне қатысады да, қоғамдық өндірістің жаңаруына әсер ете отырып оның темпін ынталандырады, капитал жинағын күшейтеді немесе әлсіздендіреді және тұрғындардың төлем қабілеттік сұранысын кеңейтеді немесе азайтады.

     ¹ Налоги и налогообложение:4 – изд.Под ред.М.В. Романовского, О.В. Врублевкой Спб.: Питер, 2003.

^{2   Ильясов И. К, Мельников В. Д. “Финансы” Алматы. 1997.}

5. Шектеу қызметі – салық саясаты арқылы мемлекет өндірістің белгілі бір салаларын шектейді.
6. Бақылау – есеп қызметі – кәсіпорындар мене тұрғындар табысына, өндіріс құрлымы мен көлеміне және қаржылық ағым қозғалысына есеп жүргізеді.²

Салық теориясында сонымен  қатар салық ставкасы түсінігі де қолданылады, яғни бұл салық обьектісінің бірлігіне салық көлемін есептейді. Салық ставкасының мынадай түрлері бар:

1. тұрақты ставкалар – табыс мөлшеріне тәуелсіз салық салу бірлігіне абсалютты сомада белгіленеді.

2. Прогрессивті ставкалар  – табыс немесе мүлік көлемінің  өсуіне қарай     өсетін шкала түрінде болады.салық салу прогрессиясы неғұрлым жоғары болса, салық салу субьектісінің құзырындағы табыстан дифференциясы соғұрлым әлсіз, сондай – ақ экономиканың тиімділігі соғұрлым төмен болады.

3. Пропорционалды ставка  – бұнда салық обьектісінің  көлемі ескерілмей, біріңғай пайыз түрінде белгіленеді.

4. Регрессивті ставкалар  – салық обьектісінің көбеюіне  қарай төмендей береді.

Нарықты экономика жағдайында ставкалардың қай қайсы да төлеушінің төлем қабілеті мен жалпы мемлекеттік  қажеттіліктерді қамтамассыз атуі ескеріліп пайдаланылады. Ставкалар заңды түрде белгіленіп, әр жылға арналған республикалық бюджет бекітілген кезде өзгеріс енгізіліп отыруы мүмкін.

Біздің тәуелсіз мемлекетіміз фискальдық саясатқа алғаш қадам  басып отыр. Салық жүйесінің қандай болуы мемлекеттің салық заңдарының жетістіктеріне байланысты.

Салық жүйесі төмендегідей талаптарға жауап беруі тиіс:

1. Салық жйесінің тұрақтылығы;
2. Салық жинақ механизмінің реттелуі;
3. Өндірістік емес факторлар нәтижесінде өнімді жетілдіру. Салық реформаларының проблемалары өндірістік инвестицияны қызметімен байланысты, мұндай байланыс келесілермен түсіндіріледі: салық және несие саясатында басқа экономикалық өлшем жеңілдіктерінің жүйесі құрылады, ол өндіріске инвестицияны ынталандыруға бағытталады;
4. Жалпы және жергілікті мемлекеттік салық байланысы ( жалпы және жергілікті мелекеттік салық салаларының әр түрлілігі олардың дамуындағы өзіндік басқарудың өз бетіншілік кепілдігі);
5. Салық төлеушілер заң алдында бірдей құқыққа ие;
6. Ақпаратқа салық төлеушілердің бірдей құқығы (салық салу жүйесі мемлекеттің әр түрлі масштабында болатын шаралардың қанша тұратынын тұрғындарға көрсету керек, бұл салық төлеушілердің осы әрекеттерге төлейтінің дайындайды);
7. Салық жүйесінің қарапайымдылығы;
8. Салық жүйесінің бейтараптылығы (салық жүйесінің бейтараптылығы салық іс – әрекет етіп отырған және нарықтағы құнды немесе бағалық қатынасты өзгеріссіз қалдырады ). 1985 жылы профессор Р. Холмс және А. Рабушка Гувер институтынан бейтарап пропорционалды салықты өндеді, бұл салық жүйесінің бейтараптылығына жету құралы бола отырып, икемді салық жүйесін құрады. Бұл мемлекетте экономикалық саясат жүргізуге әрекет ететін механизм.

Көптеген елдердің салық  жүйесі көп жылдар бойына бірте –  бірте дамыды. Қазақстанда салық жүйесін құруда ұзақ эволюциясына уақыт жоқ, оған себеп ұлттық экономиканы тез дамыту және аяққа тұрғызу болып отыр. Бірақ Қазақстан бір кезең ішінде толық қанағаттандыратын және қазіргі салық жүйесіне толық көше алмайды. Бұл мақсатқа жету енгізілетін өзгерістерге салық ұйымдары мен қатар салық төлеушілерге уақыт беру үшін кезеңмен жүргізілуі тиіс.

1995 жылдың 1 шілдесінен  бастап Қазақстан Республикасының  жаңа салық кодекісі еңгізілді.  Ол барлық әлем кеңістігінде  қабылданған құққықтық параметірлерге  негізделген, ішкі құққықтық базаны  құруға мүмкүндік береді,ол өз кезегінде экономикамыздың нарықтық экономикаға тез көшуіне мүмкіндік береді .

Жаңа салық  қатынасының еңгізу механизміне  Қазақстанның нарық реформасының негізгі  беті болып табылады.

Заң және оны  жүзеге асыру арасындағы жол өте  ұзақ, бірақ ол заңның өмірге келуіндегі ынтасына байланысты.

Қазақстанның  салық жүйесі 1991 жылы салық заңдылығының орындалуының бақылау жүйесін жаңғырту мақсатында Н.А.Назарбайев. басшылығымен құрылған.

1995 жылдың алғашқы  бес жылдықта революциялық болды  яғни Қазақстан республикасының салық жүйесіндегі реформалаудың үлкен зерттеу жылы болды .

Бұл салық кодекісі Қазақстан республикасының барлық салықтық қатынасты реттейтін Қазақстан  республикасының заңдылықтарымен  реттелетін кедендік төлем,алым,баж  және басқада міндетті төлемдерді белгілейтін бырыңғай заңдылық актісі болып табылады.

Қазақстан республикасының  салық кодекісі салықтың толық тізбесін,олардың  есептеу тәртібін, төлеушілермен  объектілерді анықтайды.

Салық,алым,баж, және басқсда міндетті төлемдерді және аударымдарды еңгізу және алып тастау құқығына Қазақстан республикасының заңдылық органы ие . Бұл құқық салық кодегісін өзгерту және толықтырулар еңгізу арқылы жүргізіледі.

Қазақстан Республикасында  мемлекеттік салық әрекет етеді, оның салық салу сұрағы кодекіспен реттеледі, бұған тек Қазақстан республикасының менистірлік кабинеті Қазақстан республикасының жергілікті өкілетті органы белгілейтін салық түрлері бойынша ставкілермен салық салу ставкілері жатады. Қазақстан республикасының министірлік кабинеті жер салығы, орманды алым, суға төлем,жеке тұлғаларды тіркеуге алым,алымдарының төлеу тәртібі мен ставкілерін анықтайды.

Жергілікті  үкілекті орган ісәрекеттермен айналысуға құқық беретін алым және аукциондық сатудан түсетін алымдарды Қазақстан  республикасының министірлік кабинеті бекіткен шегінен аспайтын мөлшерде бекітеді. Салық республикалық және жергілікті бюджеттен тұратын мемлекеттік бюджетке аударылатын төлем.Өндірістік өнеркәсіпсаласындағы кәсіпорындардың рояльти бойынша төленетін табиғи нысандағы төлемді есепке алмағанда,салықты есептеу және төлеу теңгемен жүргізіледі.

Жалпы мемлекеттік  салыққа: заңды және жеке тұлғалардың  табыс салығы, ҚҚС, акциз, бағалы қағаздармен  операцияларға салық, арнайы салық  және жер қойнауын пайдаланушыларға салық жатады. Жалпы мемлекеттік салықтар және басқа да міндетті төлемдер ағымдық қаржылық жылда бекітілген республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңдылығында анықталған тәртіпке сәйкес бюджет табысына түседі. Жергілікті салықтарға: жер салығы, мүлік салығы және т.б. түскен қаржы жергілікті бюджет табысына кіреді.

2. Жанама салықтың экономикалық мәні мен мазмұны

Салық классификациясында салықтар ежелден жанама және тікелей  салықтар болып бөлінеді. Жанама салық Ежелгі Римде пайда болған мұнда айналымнан түсетін салық қарастырылған , көбіне оның ставкасы 1 пайыз құраған. Олардың құнына сәйкес ерекше салықтар салық сатудағы айналымнан 4 пайыз, құлдарды босатуға салық 5 пайызды құраған. ³

Жанама салық  дегеніміз – бұл баға не тарифке  үстеме ретінде белгіленетін тауар  және қызметке төленетін салық. Ол табыс және мүлік құнына байланыссыз. Жанама салық Қосымша құн салығы немесе акциз салығынан тұрады.

Жанама салық  дегеніміз бұл кәсіпорындардан  белгілітауар және қызметтерден алынатын салық және оны кәсіпкерлік бағаға сәйкес үстеме қосу арқылы белгілеу жолымен сатып алушыға аударылады.

Жанама салықтарға акциз, мемлекеттік фискальды монополия, кедендік баж жатады. Жанама салықтардың  ұзақ тарихы бар. Қазіргі ақытта акциз  салығын универсальды және жеке (шикізатқа, жартылай фабрикаттарға, дайын өнімге , құралдардың қуаттылығына салынады) болып бөлінеді. Универсальды жанама салықты көбіне айналымға салынтын салық деп атайды.

Мемлекетті  фискальды монополия толық және бөлшектеген болып бөлінеді де мемлекеттің  кейбір тауарлардың өндірісі мен сатуына толық немесе бөлшектей монопрлиясын көрсетеді (спирт өнімдері, темекі өнімдері, тұз, сыра, сіріңке). Оларды салудың негізігі мақсаты мемлекеттік бюджетті толықтыру болып саналады. Ең күрделі құрылым кедендік баждарда, олар төрт көрсеткіш бойынша бөлінеді : шығуы, мақсаты, өндіріп алу сипаты, қатынас сипаты.

Шығуына қарай  кедендік баж: ішкі транзитты, экспортты  және импорттты болып бөлінеді. Мақсатына  қарай : фискальды, протекционисті, жоғары протекционистң, антидемпингті, теңестірілетін, дискриминациялық, преференцияалдық, статистикалық болып бөлінеді. Өндіріп алу сипаты бойынша: спецификалық адволорлық, кумулятивты болып бөлінеді. Жанама салықтардың ішінде кең таралғаны универсальды акциз болып табылады, бұл салық көптеген елдерде қосымша құн салығы ретінде қолданылады.