Қазақстан Республикасындағы банк қызметінің заңнамалық негіздері

3.2. Қазақстан  Республикасының банк жүйесіндегі  проблемалардың пайда болуы.  

 Алдымен АҚШ-тағы  «ипотекалық дағдарысқа» тоқталайық. Қазіргі дүниежүзілік қаржы саласындағы  жағдай, осыдан 70 жыл бұрын Батыс  елдерінде орын алған дәл осындай  дағдарысты еске салады. Ол кездері  де бар бәле Америкадағы жылжымайтын  мүлік акциясына байланысты болған еді. Ал бұл бір мемлекетте ғана емес, сол елмен тығыз қаржылық қарым-қатынаста болған елдердің де экономикасына әсерін тигізді. Кейіннен бұл дағдарыс тарихта «Ұлы тоқырау» деген атпен қалған.

 Дағдарыстың  орын алуының басты себебі  – бұл мемлекетаралық валюталық реттеудегі қордаланған проблемалар. Бірінші себеп бұл – мемлекеттер арасындағы өзара сауда-саттықта қолданылатын валютаның құны алтынға байланыстырылмаған. Екіншіден, айналымға енгізілетін осы валютаның көлемі (эмиссия) мемлекетаралық келісіммен белгіленбейді. Үшіншіден, көптеген мемлекеттер мен банктер инвестицияларды бірдей қажет еткенімен, олардың ақшаларға қол жеткізімділігі әртүрлі. Осының әсерінен бұл алыпсатушылықтың нысанына айналды. Баспадан шыққан қағаз ақшалар ірі банктерден – шағындарына, дамыған елдерден – дамымағандарына өтіп отырады және өндірушілерге жетем дегенше, оларға әр сатыда пайыздар қосылады. Яғни әлі құрал-жабдықтар сатылып алынбаған, өнім өндірілген жоқ, ал банктер мен делдалдар өздерінің «табысын» қалтаға салып, оны әрі қарай айналымға жіберіп үлгереді. Нәтижесінде, дүниежүзінде тауарлармен қамтамасыз етілмеген ақша көлемі ұлғаяды. Әлемде осындай алыпсатарлыққа бағытталған операциялармен айналысатын Трансұлттық компаниялар (ТҰК) пайда болды. Қазіргі таңда олардың қолдарында жиналған қаражаттардың көлемі, дүниежүзіндегі мемлекеттердің ұлттық банктеріндегі қорлардан екі есе көп. Сонымен бірге олар бірде-бір елде нақты орналаспаған және олардың қызметіне ешбір бақылау жоқ. ТҰК өздерінің мақсаттарын көздеп қомақты қаражаттарды бір саладан екінші салаға және бір елден екінші елге ешбір кедергісіз өткізе алады. Айта кететін жай, олар 1998 жылы болған Азиядағы дағдарысқа да себепкер болған және әлемдегі мұнай бағасының шарықтауына да үлес қосып отыр. ТҰК-дердің басты мақсаты аз уақыт ішінде мол табыс табу ғана. Әлбетте олар өз қаражаттарын зауыттар мен фабрикалар салып, өндіріс пен кәсіпорындарды дамытуға жұмсамайтындығы айғақ. Бұл ретте, ТҰК-дер АҚШ-тағы жылжымайтын мүлікке деген сұраныстың көптігін пайдаланып, қаржыларды осы бағытқа құя бастады. Арзан несиелерге деген сұраныстың көбеюі, аталған салада алыпсатарлықтың туындауына әкеліп соқтырды. Бұл өз кезегінде, жылжымайтын мүлікке деген бағаны шарықтатып жіберді. Сонымен бірге банктер тарапынан несие алушылардың төлемпаздығы ескерілмей, қаражаттар оңды-солды таратылды. Банктердің бұл жердегі есебі, несие алушы қарызын қайтара алмаған жағдайда, кепілдікке алынған жылжымайтын мүлік қалады. Алайда қалыптасқан алыпсатарлық баға өз шегіне жеткен уақытта, жылжымайтын мүліктердің бағасы күрт төмендеп, банктер өз қарыздарын қайтара алмайды. Осыдан Батыстың жетекші банктері орасан зиян шегуде. Өткен жылдың соңғы айларында Америкадағы, Еуропадағы құнды қағаздармен және банк істерімен айналысатын ірі финанс компаниялары 40 млрд-тан астам доллар жоғалтты. АҚШ-та 140-тан астам ипотекалық компания банкрот болды немесе соған жақын. Бұл елдердегі үкімет қазір «өрт» жағдайында жұмыс істеуге мәжбүр. Мәселен, Еуропа Орталық банкі соңғы айларда өз резервінен банктерге 100 млрд евродан астам қаржы бөліп отыр. Сонымен қатар күні кеше ғана АҚШ үкіметі өз банктерін аман сақтап қалу мақсатында, оларға берілетін несиелердің бағасын төмендетті. Алайда бұл шара да нәтижесін бермей, қайта керісінше, айналымдағы ақшалардың көлемін ұлғайтып, жағдайды одан сайын ушықтырып жіберуі мүмкін.

 Еліміздегі  банктерге келейік. Қазақстан  экономикасындағы бұл салада  реформа өте жақсы жүріп, рейтингілік  агенттіктер банктер беделін  жоғары бағалап, әрі банк капиталдары  нақты активтермен бекітіліп  отырғанымен, олар да бұл дағдарыстан шет қала алмады. Оның себебі: Біріншіден, банктер Америкадағы «ипотекалық дағдарыс» әсерін болжамдай алмады. Жағдайдың тұрақты болатынына сеніп қалған олар, сырттан қаражаттарды қысқа мерзімге алып, оларды өз клиенттеріне ұзақ мерзімге беріп отырды. Екіншіден, банктер тұрғын үй саласында алыпсатарлық бағаның калыптасқанын ескермеді және басқа салаларға көңіл бөлген жоқ.Үшіншіден, банктер тапқан мол табыстарын өз қорларын өсіру үшін жұмсамай, оларды еліміздегі және шетелдердегі ғимараттар мен өндірістік нысандар түрінде бағдарсыз активтерге айналдырып отырды. Сондықтан да еліміздің банк жүйесіндегі айтарлықтай қауіптердің бір мезгілде жинала бастағаны заңдылық. Орын ала бастаған жағдайларды ескеріп, Ұлттық банк пен Қаржы және қаржы нарығын реттеу мен бақылау агенттігі осыдан екі жыл бұрын шетелден алынатын қарыздардың көлемін банктердің қорларына сәйкестендіру үшін шек қоюға, шетелден алынған қарыздарды шұғыл қайтаруға қажет болған жағдайларға қаржыларды шоғырландыру, кез келген жағдайда дайын резервтік қорларының қаражаттарын үш есеге көбейтуге және шетел валютасының көптеп ішкі айналымға енгізілуіне шектеулер қойып, шұғыл шаралар қолдануға мәжбүр болды. Бұл шешімді коммерциялық банктер олардың ішкі қызметіне араласу деп кінәлағаны да белгілі. Алайда дәл осы шаралар мен резервтік қордың арқасында, соңғы болған жағдайлардан көп қиналмай шығуға мүмкіндік берді. Осы жердегі маңызды мәселе – әлемдегі қаржы дағдарысының болғандығы емес, біздің қаржылық жүйенің осы жағдайдан қалай шыққандығында. Елбасымыз Жолдауында «Халық пен бизнестің, оның ішінде шетелдіктердің де сенім деңгейі елдің қаржы жүйесі тиімділігінің негізгі критерийіне айналуға тиіс» деп бекер айтқан жоқ. Ал біз халық пен серіктестеріміздің сенімін сақтап қалдық па? Өйткені қазіргі уақытта сенім ұғымы – өте маңызды экономикалық терминге айналып отыр. Сенім болмаса халық банктерден депозиттерін кері ала бастайды, банктер несие беруді және қаржыларын инвестициялауды тоқтатады. Ал мұндай іс-әрекеттер бізде байқалып отырған жоқ. Мысалы, біздегі қаржы саласының тұрақтанғандығын сезген жекеленген халықаралық құрылымдар бүгінде Қазақстан банктеріне несие беруді қайта жандандыра бастады. Олар ірі өндіріс орындарын, оның ішінде шикізат өндіретін компанияларды тікелей қаржыландыруға әрекет жасауда. Көптеген банктер өз филиалдарын ашуға құштарлық білдіріп отыр. Сондықтан да Елбасы биылғы Жолдауында Қазақстанның қаржы жүйесінің, оның ішінде банк секторының бәсекеге қабілеттілігін және оның тұрақтылығын арттыру басты міндет ретінде айқындалды.

 Қорытынды  

 Қазақстанның  банктік нарығы жетілмеген бәсеке  нарығы болып табылады. Бұнда  тауардың дифференциациясы маңызды  орын алады, яғни сапаны жақсарту, атақты ұлғайту арқылы банктің  банктік өнімінің бөлінуі. 

 Бұндай жағдайларда  банктер жарнаманың әр түрлі  әдістері арқылы өзінің атағын күшейтуге және қоғаммен байланыс бойынша қандай да бір шаралар арқылы өзінің репутациясын жақсартуға ұмтылады.

 Олар біздің  республикамызға өтіп жатқан  әр түрлі маңызды шараларға  демеуші ретінде қатысады, акционерлер  жиналысын жүргізеді, жылдық есеп беруді құрайды, жарнамалық проспекттер мен буклеттерді шығарады, теле және радио жарнамаға айтарлықтай сомада шығын жұмсайды. Бірақ менің ойымша, клиенттерді ұлғайту үшін уақыт қажет, өйткені экономикалық және саяси жағдайдың тұрақсыздығынан, банктердің жұмыс уақытының кішігірім аралығынан, шетел валютамен салыстырғанда ұлттық валютаның құбылуынан және басқа да сипаттамаларынан тұтынушылар өз ақшаларын сеніп тапсыру ықтималдығы төмен болады. Бұдан басқа заңнамалық база, көбінесе, өткізу нарығын шектейді.

 Бізде бірінші  ретті және екінші ретті бағалы  қағаздар нарығы өте әлсіз  дамыған. Бұл ірі кәсіпорындардың  қолында тұрған экономиканың  даму деңгейінің төмендігімен  сипатталады. 

 Белгілі бір  кәсіпорында жұмыс істейтін қызметкер  сол кәсіпорынның барлық акцияларының азғантай үлесін ғана иемденеді және оны сатуға құқығы жоқ.

 Бірақ бұған  қарамастан, маңызды элементтерінің  бірі - кең ауқымды компьютерлік  жүйе Интернет болып табылатын  телекоммуникация жүйесінің қарқынды  дамуынан халық әлемдік желілердің барлық құндылығын бағалай бастады.

 Пластикалық  карточкалар, «Банк-клиент» жүйесі  сияқты банктік өнімдер басқа  да автоматтандырылған қызметтерге  казіргі кезде сұраныс күннен  күнге артып жатыр. 

 Автоматтандыру  және жалпыға бірдей ғаламдастыру  қажетті ақпаратты табу және өндеу әдістерінің кысқаруына әкеледі.

 Халықтың  әр түрлі топтары арасындағы  қарапайым дауыс беру жолымен  анықталатын кез келген банктің  атағының деңгейін білуге мүмкіндік  беретін интернет сайттары бар.  Интернет желісіндегі жарнамалар тұтынушылардың кең аудиториясынан өте тиімді құралдардың бірі болып табылады.

 Біздің серверімен  клиентке ұсынатын негізгі мүмкіндіктердің  ішінде ағымдық шот, депозитарий  мен және басқа қызметтер мен  өзара байланыс туралы ақпараттарды  алудың мүмкіндіктерін атап кеткен жөн. Ақшалай аудармаларды орындау туралы айтар болсақ, біздің елде бұл міндеттерді іске асыру үшін уақыт керек. Бірақ бұл жерде қауіпсіздік мәселесіне ерекше назар аударып отыр. Қазіргі уақытта банк желілердің даму қарқыны шапшаң өсіп отыр. Іс-жүзінде барлық пайда болып жатқан желілік технологияларды банктер өз қолына алуда. Бірақ менің ойымша, жаңа банктік қызметтерге қарамастан, кассалық операциялар нарық қажеттеріне сәйкес өзгерістерге ұшырап отырса да, өз негізінде қалады. Соңғы жылдарда еліміздің банктік жүйесі қарқынды даму үстінде. Біздің банктер қызметтерін реттейтін заңнамамыздың кейбір кемшіліктеріне қарамастан, жағдайдың жақсы жаққа қарай ауысып отырғаны көрінеді.

 Қазіргі уақытта  банктердің көбісі өздерінің  қызметкерлерінің кәсібилігіне және жаңа технологияларға басты назар аударып отыр.

 Мысалы ретінде,  өз әріптестерінің кәсібилігін  тұрақты жетілдірудің және біліктілігін  жоғарлатудың саясатын жүргізіп  отырған Халық банкті келтіруге  болады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 Қолданылған  әдебиеттер тізімі  

1. «Қазақстан  Республикасындағы банктер және  банктік қызмет туралы» 

 Қазақстан  Республикасының заңы. 30.08.1995

2. «Қазақстан  Республикасының Ұлттық банкі  туралы» Қазақстан 

 Республикасыньщ заңы. 30.03.1995

3. Мақыш С.Б.  Коммерциялык банктер операциялары. Алматы:

 ИздатМаркет, 2004ж. 

4. Сейтқасымов  Г.С. Ақша, несие, банктер. Алматы: Экономика, 1996ж. 

5. Сейткасымов  Г.С. Банковское дело. Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998ж. 

6. Орысша-қазақша қазіргі экономикалык терминдердің түсіндірме

 сөздігі. /жауапты  редактор: Досаев Қ.О./ Алматы: Экономика, 1999ж 

 Орысша-қазақша  сөздік. Алматы, 1978ж. 

7. Айқын газеті  №52

8. Жуков Е.Ф.  Банки и банковские операции: Учеб. для ВУЗов. - М.:

 Банки и биржи: ЮНИТИ, 1997. -471 с.

9.

10. Банки Казахстана. №12, 1. -2003

11. Банки Казахстана. №1, 11. -2004

12.

13. Қазақстан  Республикасының Статистика жөніндегі  агенттігі. 

2003г. 

14. "Банковские  технологии" 2003г. 

15. Альянс Банктің  2007 жылғы есеп беруі

16. Банки Казахстана  №1 «О текущей ситуации на  финансовом рынке» 

2005 ж. стр. 2

17. Банки Казахстан  №8, 2005ж. « Қаржы нарығы мен  қаржы 

 ұйымдарының  жай-күйі туралы» бет.2