Қаржылық жағдай мен қаржылық тұрақтылықтың теориялық негіздері

   I – тарау.  Қаржылық  жағдай мен қаржылық тұрақтылықтың        теориялық негіздері

1.1 Қаржылық жағдай  мен қаржылық тұрақтылықтың  түсінігі 

       Нарықтық  қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың  тәуелсіздікке ие болуымен, сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және басқа  да контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте  болуымен байланысты.

       Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын сипаттағанда “қаржылық  жағдай” дегеніміз немесе “қаржылық  жай-күй”  дегеніміз не деген  сұрақтарға жауап береміз.

       Соңғы жылдары шығарылған әдебиеттерде бұл  ұғым әр түрлі түсіндіріледі. Профессор  А.Д. Шеремет “Кәсіпорынның қаржы  жағдайы қаржыны тарату, пайдалану  және оны қалыптастыру көздерімен сипатталады” деп жазған.

       Профессор Н.А. Русак бұл ұғымды былайша  анықтайды: “Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті  қаржы ресурстармен қамтамасыз етілуімен  және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және пайдаланумен, сондай-ақ басқа  шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-қатынаста болу, төлем қабілеттілігі  және қаржылық тұрақтылықпен сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының жақсылығын көрсетеді”.

       Профессор И.Т. Балабанов “Шаруашылық субъектісінің  қаржылық жағдайы – бұл оның қаржы  бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие  қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен  капиталды пайдалану, мемлекет алдында  және басқа да шаруашылық субъектілері алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі, капиталды пайдалану; валюталық  өзін-өзі өтеу”, - деп жазады.

       Ал  Н.А. Русак болса, бұл түсінікті  кең мағынада көрсетеді: кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарының  пайда болуы, орналастырылуы, пайдаланылуымен  анықталады...

       Кәсіпорынның  қаржылық жағдайы қалыпты өндіріске  қажетті коммерциялық және кәсіпорынның басқа да жұмыстарының қаржылық ресурстарымен  қамтамасыз етілуімен, олардың бағытталған  және тиімді пайдаланылуы, басқа да кәсіпорындармен қарым-қатынасымен, төлем қабілеттілігімен сипатталады. Кәсіпорынның мүмкіншілігі оның қаржылық тұрақтылығымен есептеледі.

       С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен баяндайды: “Кәсіпорынның  қаржылық жағдайы – бұл бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау”.

       Бірқатар  түрлі әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек  өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік  құн, жалпы табыс, тиімділік) қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу  нәтижесінде және олардың жалпы  бағалауға тигізетін әсерін зерттеу  негізінде анықталатыны анық. Кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтың экономика  жағдайындағы кәсіпорынның сенімді  болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәландыруы тиіс. Жалпы сенімділік кәсіпорын жұмысының үздіксіздігін  және оның төлем қабілеттілігін көрсетеді.

       Кәсіпорынның  қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы  өтеуі үшін қаржы ресурстарымен  қамтамасыз етілуін көрсетеді.

       Ал  кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы  нені білдіреді? Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы ұғымын жеке экономикалық категория ретінде зерттеу әр авторлардың өз бетінше берген анықтамаларына байланысты пікірталас тудырды.

       Мысалы, Совет экономистерінің  көзқарасы  бойынша кәсіпорынның өте жоғары дәрежеде қызмет етуінде басты рөлді  рентабельділік анықтайды дейді.

       А.К. Коровушкина 70-жылдардың басындағы  монографияларында кәсіпорын қоғамдық еңбекті аз жұмсап, неғұрлым жоғары экономикалық нәтижеге қол жеткізуі керек деп санаған.

       Академик  РАН Е.С. Стоянова бастаған ресейлік ғалымдар қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің 4 көрсеткішімен  сипатталады дейді. Оларға жататындар:

1. жоғары дәрежеде төлем қабілеттілігі
2. баланстың жоғары дәрежеде өтімділігі
3. жоғары дәрежеде несие қабілеттілігі
4. жоғары дәрежеде рентабельділік

       Бір авторлар қаржылық тұрақтылықты “өз  қаражаттарын шебер пайдалану қабілеттілігі, жұмыс процесінде үздіксіздігін  қамтамасыз ететін қаржының жеткілікті болуы” деп түсіндіреді... Қаржылық тұрақтылық – меншікті және қарыз  қаражаттарының байланысы деп жазады.

       Енді  біреулері “өз қаражаттары есебінен активтерге (негізгі қорлар, материалдық  емес активтер, айналым қаражаттары) жіберілген қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық және кредиторлық  қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін уақытысында  қайтаратын шауашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып табылады”, деп жазады.

       В.М. Родионова мен М.А. Федотова бұл  ұғымды келесідей түсіндірді: “Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың  шығыннан артуының өзіне тән айнасы – қаржылық тұрақтылық болып табылады. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу процесінің үзіліссіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды  кеңейтуге және жаңартуға қажетті  шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы  тұрақтылығының негізгі бөлігі болып  табылады”. Осы еңбегінде бұл  авторлар одан әрі мына анықтаманы келтіреді:

       “Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің  мүмкін болатын деңгейінде төлем  қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып, табысты өсіру негізінде  қаржыны жарату мен пайдалану  арқылы кәсіпорынның дамуын көрсететін қаржы ресурстарының жағдайы”.

       В.Т. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл  ұғымды былай түсіндіреді: “Қаржылық  тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді  және оларды тиімді пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай жасайды. Сондықтан  да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс  – шаруашылық қызметі процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы  тұрақтылығының негізгі бөлігі болып  табылады”. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым  табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін  табыстың  тұрақтылығын талап етеді  және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен  және тағы басқалармен есеп айырысу  үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның әрі  қарай дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін осы кәсіпорында өндірісті  дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатын жақсатуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс  қалуы қажет.

       Қаржылық  тұрақтылықтың мәні – бұл қорлар мен шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі – деп түсіндіреді  А.Д. Шеремет пен В.С. Сайфллин. Э.А. Маркарьян мен Г.П. Герасименко  да дәл осындай көзқараста: “Кәсіпорынның  өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі немесе сауда,несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы  және толық орындау мүмкіндігін  көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып  табылады”.

       Кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылығы, қаржылық жағдайы  туралы көптеген ғалымдардың тұжырымдары  мен көзқарастары айтылып өтті. Енді айта кететін бір мәселе – бұл  кәсіпорындарының қаржылық тұрақтылығына  деген әрбір бөлек топ мүшелерінің  көзқарасы. Мысалы, меншік иелері кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын мына тұрғыда  қарайды: олардың қызығушылығын кәсіпорынның қанша көлемде пайда әкелуі тудырады, пайда қаншалықты көп болса кәсіпорын соғұрлым тұрақты деп есептейді, ал несие берушілер (кредитор) қызығушылығын қарызға алынған қаражаттар бойынша төлемдер уақытылы төленуі тудырады. Ал басқарушылар персоналы тұрғысынан қарасақ олар кәсіпорын құрылғаннан бері оның барлық қызмет барысындағы өзгерістері мен жағдайынан хабардар, кәсіпорынның қызметі туралы барлық ақпараттармен қамтамасыз етілген, сондықтан да басқа да топ мүшелеріне қарағанда басқару персоналы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына жауапкершілікпен қарап, кәсіпорынның жағдайы олар үшін өте маңызды, жақын болып келеді.

       Сонымен, қорыта келгенде кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы дегеніміз – оның төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі, кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі, өзіндік қаражаттарының еркіндігі, толықтылығы, бір сөзбен айтқанда, оның өзіндік капиталының қарыздық капиталдан асуы, несиелер мен төлемдер бойынша, сонымен қатар мемлекетпен салықтар мен басқа да міндетті төлемдер бойынша уақытында есеп айырысуды жүзеге асыру. 

                  1.2  Кәсіпорынның  қызметіне әсер  ететін факторлар 

       Кәсіпорынның  қызметі объективті, яғни кәсіпорынның өзінен тәуелсіз сыртқы факторларға  және басқару командасының шешіміне тәуелді ішкі факторларға байланысты. Өзгерістер мен жағымсыз тенденциялардың  алдын-алып, болдырмау осы факторлардың әсерімен сипатталады.

       Әр  кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның жалпы қызметіне сәйкес бірқатар факторларға байланысты.

       Кәсіпорынның  қызметіне әсер етуші факторларды  ең біріншілер болып атап өткен С.С. Сатыбалдин мен К.Ш. Дюсембаев болды. Олар факторларды сыртқы-объективті және ішкі-субъективті деп бөлген.

       Сыртқы  факторлар олардың пайда болуына  байланысты екі үлкен әсер етуші  – макро және микроэкономикалық  деңгейге бөлінеді. Соңғы жылдары  мезодеңгейде көрсетіліп жүр.

       Макро және микроэкономикалық деңгей сыртқы факторларға қалай жатса, ішкі факторға да солай жатады.

       Сыртқы  факторлар оны қоршаған ортаны қалыптастыра отырып, кәсіпорынның қызмет ету шарттарын  анықтайды, яғни кәсіпорын басшылығына  дұрыс не бұрыс шешім қабылдау қажеттілігін көрсетеді. 

             Мемлекеттік экономикалық саясат. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайына салық тұтқаларын пайдалану арқылы, кәсіпкерлерге мемлекеттік қолдау көрсету арқылы және олардың қызметін реттеуге байланысты әр түрлі әкімшілік шараларды пайдалану арқылы ықпал етеді.

       Кәсіпорынның  қаржылық жағдайын анықтайтын факторлардың келесісіне экономиканы мемлекеттік  реттеу жатады. Оған кіретіндер: 

• Саяси тұрақтылық – отандық кәсіпкерлікті дамытуға қажет шетел инвестицияларын  тартуға икемді болу, яғни қызығушылықтарын арттыру.

• Ақша-несие  саясаты – бұл мемлекеттің  айналыстағы ақша массасын реттеу, соның негізінде экономикалық нақты  секторларының несиеге қол жеткізу  деңгейін анықтайды. Ал ұлттық валюта бағамының тұрақтылығы қаржылық операцияларды жүргізгенде және өнімге баға белгілеуде маңызды рөл  атқарады.

• Салық-бюджет саясаты – бұл әр түрлі салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеу арқылы кәсіпорынға ықпал  ету. Бұл саясат кәсіпорынның бәсекелестерінің, әріптестерінің, тұтынушыларының қызметіне  әсер етеді, сондай-ақ мемлекеттік бюджеттің  шығыстар жүйесі экономикадағы жиынтық  сұранысты анықтайды, жеке салаларды  дамытуды ынталандырады.

• Сыртқы  экономикалық саясат – бұны белгілі  бір деңгейде әлемдік экономика  ықпалының нәтижесі десек те болады, бірақ бұны жеке, тәуелсіз факт ретінде  қарастырамыз, өйткені мемлекет экспорттық және импорттық операцияларды, шетел-валютасымен  операцияларды және шетел қаржы  нарықтарындағы отандық өндіріс  үшін жүргізілетін операцияларды өзі  анықтайды.