«Сегіз қырлы, бір сырлы» жәдігер

3. Қолайлы жағдай  жасау. Тұрғын-үй проблемалары және өмір сүру, қоршаған орта, қарттарды қолжетімді және арзан көлікпен, күтім және күтіммен айналысатын адамдарға қолдау көрсету жағдайлары жаңғыртылады. Сонымен бірге қарттарға, қарттардың келеңсіз таптаурынды өміріне қатысты қамқорлықтың жоқтығы, мейірімсіз қарау және қорлау, қамқорлық жоқтығының барлық нысандарын түп-тамырымен құрту проблемалары түсіндіріледі.

Жоғарыда аталған  орнықты халықаралық құжаттармен бірге ішінара егде адамдардың құқықтарына қатысты міндеттер мен басқару қағидалары қабылданды. Бұл құжаттардың қатарында: Әлеуметтік даму туралы Копенгаген декларациясы және 1995 жылы наурызда қабылданған Жоғары деңгейдегі Бүкіләлемдік кездесулердің іс-қимыл бағдарламасы, Пекин декларациясы және Әйелдердің жай-күйі жөніндегі төртінші Бүкіләлемдік конференцияның іс-әрекет платформасы (1995 жылғы қыркүйек), БҰҰ Бас Ассамблеясының 2000 жылғы 1 шілдедегі 24 арнайы сессиясында қабылданған Одан әрі әлеуметтік даму мүддесіндегі бастамашылықтар және 2000 жылғы қыркүйектегі Мыңжылдық саммитінде қабылданған Мыңжылдық декларациясы бар.

Бұдан басқа, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберінде Қазақстан мынадай келісімдер бойынша  зейнетақымен қамтамасыз ету саласында міндеттер қабылдады:

зейнетақымен  қамтамасыз ету саласында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы-мемлекеттер  азаматтарының құқықтарын кепілдендіру туралы (1992 жылғы наурыз);

ТМД қатысушы-мемлекеттердің ішкі істер органдары қызметкерлерін зейнетақымен қамтамасыз ету және мемлекеттік сақтандыру тәртібі туралы (1993 жылғы желтоқсан).

Осы келісімдерге сәйкес Қазақстан Республикасы өзіне  ТМД елдерінен көшіп келген, сондай-ақ осы мемлекеттердің кез келгенінің аумағында жүрген еңбек өтілін есепке алу бойынша азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету міндетін алады.

Сондай-ақ Қазақстан  Үкіметі зейнетақымен қамтамасыз ету  мәселелері бойынша мынадай екіжақты келісімдер жасады:

• Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Әзербайжан Республикасы Үкіметі арасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету саласындағы ытымақтастық туралы (1996 жылғы қыркүйек);
• Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Ресей Федерациясы Үкіметі арасындағы Қазақстан Республикасының Байқоңыр қаласы тұрғындарының зейнетақы құқықтарын кепілдендіру туралы (1996 жылғы сәуір).

Бұдан басқа, ТМД  қатысушы-мемлекеттерінің 1998 жылғы 15 маусымдағы Үкіметаралық Ассамблеясында тәуелсіз мемлекеттердің парламенттері мен  үкіметтерін ұлттық бағдарламаларды  әзірлеуді және заңнамалық актілерді  қабылдауды, егде адамдардың лайықты  өмір сүруіне, өздерінің адамгершілік әлеуетін толық іске асыру қауіпсіздігі мен іс жүзіндегі мүмкіндіктері құқықтарын белгілейтін жағдайларға қол жеткізуді өздерінің саясаты деп санауға шақыратын Егде адамдар хартиясы қабылданды. Атап айтқанда:

• кепілдендірілген зейнетақы, арнайы төлемақы, лайықты өмір сүру үшін қажетті, жиынтығы күнкөріс минимумынан төмен болмайтын басқа да кіріс көздерін алу, өздерінің жинақ қорлары мен кірістеріне сенімді қорғауға алу құқығы;
• тәуелсіз мемлекеттер шегінде орын ауыстыруды қоса алғанда, тұрғылықты орынды еркін таңдау құқығы;
• еңбек ету құқығы;
• өз жасына дене, адамгершілік және эмоционалдық көңіл-күйі деңгейі үшін оңтайлы қолдауға және қайта қалыптастыруға, белсенді өмір сүру кезеңін ұзартуға мүмкіндіктер беретін ақысыз және сапалы медициналық қызмет алу құқығы;
• қажет болған жағдайда үйге өмірлік маңызды қызметтер мен күтімдерді, сондай-ақ интернат-үйінің, өмірдің адамгершілік және қауіпсіз жағдайларн қамтамасыз ететін басқа да қамқорлық мекемелерінің қызметтерін пайдалану құқығы, егде адамның негізгі саяси және азаматтық құқықтары мен құндылықтарын сақтау;
• жалпы білім берудің және кәсіби дайындықтың тиісті бағдарламаларына қатысу құқығы;
• сайлау және әкімшілік органдарда тиімді өкілдік ету жолымен қоғам өміріне, оның саясатын әзірлеу мен жүзеге асыруға белсенді қатысу құқығы;
• жастамен өзінің білімімен және тәжірибесімен бөлісу құқығы, өскелең ұрпаққа патриоттық тәрбие беруге қатысу;
• мүшедектердің, егде адамдардың билік органдарында олардың мүдделерін ұсыну және қорғау мүмкіндіктері бар ерікті ұйымдарын құру құқығы, егде адамдардың тынығуын ұйымдастыру.

Қартаю проблемалары жөніндегі Бүкіләлемдік ассамблея  шешімінің негізінде 2003 жылғы 16 маусымда Еуразия экономикалық қоғамдастығы ЕурАзЭҚ-қа мүше-мемлекеттердің құқықтық жүйелерінде егде адамдарға қатысты мемлекеттік саясаттың халықаралық қағидалардың имплементациясы бойынша ұсынымдар қабылдады.

Ұсынымдар Еуразия  экономикалық қоғамдастық елдерінде  егде адамдардың БҰҰ-ның енге адамдарға  қатысты халықаралық қағидаларына шарттастырылған құқықтарын мемлекеттік қорғау және ынталандыру бойынша іс-әрекеттің жалпы негіздерін белгіледі.

Сонда да, жоғарыда аталған құжаттардың құндылығын түсіретін әлемдік қоғамдастық  егде адамдар құқығы бойынша арнайы халықаралық шарт қабылдаған жоқ. БҰҰ  шеңберінде әзірленген аталған халықаралық актілердің барлығы шарттан тыс механизм және декларация сипатында болып табылады. Бұл ретте басқа халықтың әлеуметтік қорғауға алынбаған топтарына қатысты арнайы конвенциялар бар: Бала құқықтары туралы конвенция, Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық нысандарын жою туралы конвенция және т.б.

Сонымен қатар, арнайы халықаралық шарттың болмауы  БҰҰ-ға қатысушы елдерді БҰҰ-ның  егде адамдарға қатысты қағидалары, Іс-әрекеттің халықаралық жоспарлары секілді ұсыныс сипатындағы халықаралық стандарттарды орндаудан босатпайды.

Бұдан басқа, Қазақстан 2005 жылы 21 қарашада ратификациялаған Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық  пакт нормалары міндетті сипатқа ие.

Пактің «Әлеуметтік  сақтандыруды қоса алғанда, әрбір адамның әлеуметтік қамтамасыз ету құқығына» қатысты 9-бабында егде адамдардың құқықтарына ешқандай сілтемелер жоқтығына қарамастан, қартайған шақта жәрдемақы алу құқығын жанама мойындалады. Пактің ережелері қоғамның барлық мүшелеріне толығымен қолданылатындығы фактісі күшінде егде адамдар Пакте танылған барлық құқықтарды пайдалануға құқылы. Бұл көзқарас Қартаю проблемалары бойынша іс-әрекеттің Вена халықаралық жоспарында да олығымен көрсетілген.

Егде адамдардың құқықтарын қорғау арнайы ерекше шаралардың қабылдануын талап ететіндігін ескере отырып, Пакт қатысушы-мемлекеттердің олардың қолда бар ресурстарының мүмкіндіктеріне қарай осындай шаралардың ең жоғары деңгейін қабылдауын белгілейді. Сонымен бірге, Пакт бойынша қандайда бір жоспарлы құжат қабылданған жоқ. Пактті имплементациялау мәселесі әлеуметтік бағдарламаларды әзірлеу кезінде есептелмейді.

Ұлттық  заңнаманың халықаралық  стандарттарға сәйкестігіне талдау жасау халықаралық  құқық қорғау шарттарын  имплементациялау және стандарттарды есепке алу процесі бүгінгі күні жүйеленбегенді туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Мысалы, егде адамдардың құқықтары саласындағы соңғы және ғаламдық халықаралық құжаттардың бірі, бұрын аталып өткен – Қартаю проблемалары жөніндегі Мадрид халықаралық жоспары біздің елімізде мүлдем ұмытылған. Осындаң кең ауқымды оспарлы құжаттың бар екендігін кейбір құқық қорғау ұйымдарыға ғана біледі, Үкіметте Мадрид жоспары қаралмады. Осыған қарамастан Мадрид жоспарын жүзеге асыру қазігі демографялық құрылымның өзгеруіне әсер ету және егде адамдардың дағдылары мен жігерлерін жұмылдыру үшін барлық деңгейлерде тұрақты шаралар қабылдау үшін өте қажет.

БҰҰ Қағидалары да бүгінде  тіптен қолданылмайды, сонда да болса  олар егде адамдарға  қатысты кази-конвенцияны  ұсынады.