Ауырып
ем ізденгенше,
Ауырмаудың
жолын ізде.
Бірінші байлық
– денсаулық дейміз. Бірақ осы
сөздің салмағын, жүктер жауапкершілігін
көбіне сезбейтін де, мойындамайтын
да сыңайлымыз. Айтылған сәтте
көңілімізге қонады, құлағымызға
жағады. Келісеміз. Сонсоң өзіміз ауа
жайылып жүре береміз. Сөйтіп күндердің
күнінде бір арылмас дертке шалдығып санымызды
соғамыз. “Жалған – ай!” деп көкірегіміз
қарс айырылып, өмірден түңіле бастаймыз.
“Тәннен
жан артық еді, - дейді Абай
атамыз - тәнді жанға бас ұрғызса
керек еді. Жоқ біз олай қылмады, ұзақтай
шулап, қарғадай барқылдадық. Жан бізді
жас күнімізде билеп жүрген еді. Ержеткен
соң, күш енген соң, оған билетпедік, жанды
тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілмен
қарамадық, көңіл айтып тұрса сенбедік.
Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргеннен-ақ
тойдық…”
Тәннен жан
артық… Билік жанда ғой. Бірақ
ғұмырымыз аз ба, көп пе… кеше,
бүгін, шамасы ертең де билік
жанда емес тәнде Пендешіліктен
тәнді тоғайтып, сөйтіп аурулар
қатарын молайтып жүрген жай
бар. Тым болмаса, жан мен
тән бірлігін, ара қатынасындағы бірлікті
неге сақтамасқа? Біреу үшін емес, өзің
үшін, отбасың, өзіңсіз толайым болмайтын
көкірегің үшін.
Денсаулық
- тән, рухани және әлеуметтік
игіліктің жиынтығы. Денені үнемі
ширықтыру, шынықтыру, сананың
сапа деңгейін көтеру, интеллект
өрісін биіктету, рухыңды шыңдау - бәрі
де денсаулыққа қызмет етеді десек қателеспейміз.
Қазіргі уақыттағы
әлеуметтік - экономикалық жағдай, тіршілік
деңгейінің құлдырауы және экологиялық
қолайсыздық Қазақстан Республикасының
бүкіл халқының, әсіресе, өскелең ұрпақтың
денсаулығына кері әсерін тигізуде.
Ел Президентінің
“Қазақстан - 2030” жолдамасындағы
ұзақ мерзімді басымдықтың бірі
– “Қазақстан азаматтарының
денсаулығы, білімі мән әл ауқаты”
тармағында,“…азамат-тарымыздың өз
өмірінің аяғына дейін сай болуы
және оларды қоршаған табиғи ортаның таза
болуы үшін” азаматтарымызды салауатты
өмір салтына әзірлеу қажеттігі көрсетілген.
Бүгінгі таңда өз тәуелсіздігін алған
егеменді еліміз осы бағытта Қазақстан
мектептеріне жан-жақты дамыған, денсаулығы
мықты, салауатты өмір салтын мұрат тұтқан
дара тұлғаларды тәрбиелеу басты талап
етіп қойылған.
Қазақстан
азаматтарының денсаулығын нығайту,
салауатты өмір салтын ынталандыру
туралы елбасының жолдауын, егемендіктің
кілтін ұстар жастардың болашағына
апаратын, алтын сүрлеу десе болады.
“Дені сау
адам - табиғаттың ең қымбат жемісі”
деп тегін айтылмаған.
Қазіргі қоғамымызда
халықтың табиғи өсімі төмендеп,
сырқаттанушылық және өлім–жітім
деңгейі арта түсті. Әсіресе,
балалар мен жастардың денсаулығы
қауіп тудыруда. Темекі тарту, ішімдік
пайдалану, есірткі құмарлық және улы
заттарға әуестік, адамгершілікке жат
мінез-құлық, ерте жыныстық қатынас кеңінен
етек алуда.
Дүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымы сарапшыларының
дерегі бойынша халық денсаулығының
49-50 % өмір салтына, яғни адамның өз денсаулығына
қалай қарайтынына тәуелді, 17-20 % қоршаған
орта ерекшеліктеріне байланысты. Сонымен
қатар денсаулық қатерінің негізгі факторларына
мыналар да енеді: қозғалыс күшінің кему
салдарынан қимылдың кемуі (гиподинамия)
дене массасының артуы, жүйесіз тамақтану,
қоршаған орта нысандарының барлығының
көптеген уытты заттармен ластануы, өндірісте
және тұрмыста күйзеліс туғызатын жағдайлар,
зиянды әдеттердің – шылым шегу, алкоголь
пайдалану, нашақорлық көп таралуы.
Қорыта келгенде,
академик Н. М. Амосов айтқандай: “Денсаулығың
мықты болуы үшін мәнді өз күшің болу қажет,
оны еш нәрсемен ауыстыруға болмайды.”
Құрбы - құрдастар,
егемен еліміздің болашағы біздер.
Қоғамда болып жатқан жаман
әдеттерге кінәлі - адамдардың өзі.
Осындай жат, жаман әдеттерден бойымызды
аулақ ұстап, төзімділік, табандылық танытып,
адамгершілік қасиеттерді жоғары ұстай
білуіміз керек. Болашағымыз нұрлы, еліміздің
ертеңі нұрлы болсын десек, ел болып, халық
болып болашағымызды, ұлтымызды, тегімізді
жоғалтып алмау үшін нашақорлық, СПИД,
ішімдік, темекіден бойымызды аулақ ұстап,
қоғамымыздың бұл түнектен арылуының
жолын іздеп, салауатты өмір салтын насихаттайық.
Ей замандас,
алдыменен досыңды ұқ.
Досың спорт,
таза ауа, өсімдік.
Ала жүріп,
осылардың сыйлығын –
Жаңа ғасырға
біз берейік көріктік.
Халықтың
денсаулығы – ел дамуының аса
маңызды тұтқасы, болашағымыздың
кепілі.
Атамыз қазақтың
«Бірінші байлық - денсаулық», яки
болмаса «Денсаулық – терең
байлық» деген даналық мәтелдері
тіршіліктің нағыз өзегінен алынған
емес пе? Денсаулықтың қадірін, маңызын
айрықша ұғынып барлық игіліктен жоғары
санаған. Тағы да «Ауырып ем іздегенше,
ауырмайтын жол ізде» деп жан мен тән саулығын
қоршаған орта аясында дұрыс сақтап және
нығайтуға түрлі пайдалы әрекеттер жасап
отырған.
Жасырары жоқ,
күні бүгінге дейін небір ғұлама ғалымдар,
біліктілігі күшті дәрігерлер де «Денсаулық
деген не?» деген сұраққа әлі толымды,
тұшымды, дәл анықтама бере алмай келеді.
Қолымызда тек ВОЗ (дүниежүзілік денсаулық
сақтау ұйымы) қалыптастырған анықтама
бар. Бұл бойынша Денсаулық – жан, тән
және адамның әлеуметтік жағдайының қоңдылығы.
Байқап отырсаңыз жан иесінің жалғыз анатомиялық
дұрыс қалпына ғана емес, оның әлеуметтік
жағдай-тұрпатына да ерекше мән берілген.
Жуырда ғана
өткен дәрігерлер мен провизорлардың
съезінде сөйлеген сөзінде еліміздің
президенті Н.Ә.Назарбаев: «Халықтың денсаулығы
– ел дамуының аса маңызды тұтқасы, болашағымыздың
кепілі» деп тағы да айрықша айқындап
атап өтті. Сонымен қатар келешек атқарылатын
істердің басты стратегиялық бағыттарын
да көрсетті.
Бірінші:
балалар мен жасөспірімдердің
денсаулығына айрықша көңіл бөлу.
Екінші: халықты
қол жетерлік және саналы медициналық
көмекпен қамтамасыз ету.
Үшінші: отандық
медицина ғылымын дамыту.
Осы бағыттама
аясында ел басқарған ағалармен
біріге отырып, түрлі індеттердің алдын
алу керек. Салауатты өмір салтын ұсынбаған
мемлекеттің экономикасы құлдырайтыны
сөзсіз. Ауру адам қандай іс бітірмек!
Жастар –
болашағымыздың алтын тірегі. Жастар
арасындағы нашақорлық пен маскүнемдіктің
алдын алу үшін мен мынадай деректер
мен цифрларды ұсынғым келіп тұр.
Жасыратыны
жоқ бүгіндері елімізде осынау
қауіпті нашақорлықпен айналысатындар
саны өсіп барады. Есірткінің
медициналық-әлеуметтік проблемалары
республика орталығының мәліметіне
қарағанда, бұл кеселге тәуелді болғандардың
саны 250 мыңнан асады екен. Ал 1,5 млн-дай
адам нашақорлыққа бейімділік сәтінде
отпен ойнағандай әрі-сәрі күй кешуде.
Әсіресе кәмелетке толмағандардың әлгіндей
қатерлі дертке әуестене түсуі қатты ойландыруы
тиіс. Міне, сондықтан да қоғамымызда ертеңгі
болашағы үшін мұндай тағылымды шаралардың
өткізіліп тұруы ғанибетті іс болмақ.
Жылына БҰҰ-ның сараптауы бойынша есірткінің
негізгі массасы 65% Орта Азия арқылы өтеді,
ал Қазақстан арқылы жылына 150 тонна өтеді.
Қазақстан Республикасы бойынша 47 мың
адам есірткіні қолданатындар тізімінде.
Қазақстан жерінде жеңіл есірткіден гөрі
өте улы түріне көбірек сұраныс болып
жатыр. Республикадағы есірткіні көп пайдаланатын
нашақорлар саны қарқынды өсіп келе жатқан
қара дақтар. Мысалы: Теміртау қаласында
9 ай ішінде 633 нашақор бар екені анықталып,
111 заңды бұзғандықтан істері сотта қаралған.
Өз облысымызда 20 мың 732 нашақор, 637 СПИД
ауруына шалдыққандар тіркелген. Осылардың
48%-ы қылмыскерлер.
Тағы да
айтарым, өкінішке орай көптеген
азаматтарымыз өз денсаулығын сақтауға
және нығайтуға жауапты емес, немқұрайды
қарайды. Тіпті денсаулығы өзіне емес,
тек дәрігерлерге қажет сияқты медицинаға
тұтынушылық немесе масылдық пиғылы бар.
Дәрігерлер қанша ескертсе де жаман әдеттерден
арылғысы келмейді. Темекі тартады, насыбай
атады, салынып арақ ішеді. Мысалы: К-деген
гипертониямен кісі жағдайы бақуат бола
тұра өз (денсаулығына) кеселіне бір тиын
жұмсағысы келмейді, тек үкіметтің қаражатына
иек артқысы келеді. Кейбір аналарымыз
қонақ келгенде көл-көсір дастархан жасап,
ал өз денсаулығына аса қажет анемияға
қарсы бір дәріні де сатып алып ішкісі
де келмейді. Жалпы, халқымыздың «Ауырып
ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген
дана қағидасын әрдайым, әрқайсысымыз
жадымыздан шықпайтын биік ұстаным болуға
тиіс. Себебі бұл қаражат халықтікі, әрбір
салық төлеушінің үлесі екенін ұмытпағанымыз
жөн. Нашақорлық адам ағзасын, ақыл-ойын,
сана-сезімін, ойлау қабілетін, ар-ұятын
улайды. Адами қасиеттен айырып, ардан
жұрдай етеді. Есірткіге есі кеткен адамның
айығуы екіталай. Нашаның, ішімдікке салынған
адамның қасіреті, оның қоғамға тигізер
зиянын, олардан тараған ұрпақтың кембағал
болатынын мысал келтіре отырып нарколог-дәрігер
Болат Нұрдаулетов айтып берді.
Жас кезінен
аурушаң болған Поль Брегг
«Өзіңді өзің жасай біл» деген
қағиданы нық ұстанған. Ол ынта-жігерінің
салауатты өмір сүруге деген құштарлығының
арқасында барлық ауруларды жеңіп, денсаулығы
мықты болып өмір сүрген. Ия, кіснің болса
да денсаулығы өз қолында. Салауатты өмір
сүремін десеңіз ешкім оған қарсы тұра
алмайды.
Салауатты
өмір салтына денешынықтыру, спорт,
дене тәрбиесі, туризм, халықаралық
туризм, табиғатқа серуен, таза ауада
жүру жатады. Кешкі тамақтан соң,
таза ауада бір-екі сағат серуен
құрып, ұйықтаудың пайдасы зор.
Ұйқы 7-8 сағаттан кем болмауы тиіс.
Әр адам жыл сайын бір рет еңбек демалысын
тиімді пайдаланғаны жөн. Барлық кезде
тамақты жаңадан дайындап ішкен дұрыс.
Алланың табиғатты адам үшін жаратқанын
және парыз еткенін, тіршілігінде қажетіне
дұрыс пайдалануды, денсаулығына зиян
келмейтіндей жағдайда болуын қадағалауды
салауатты өмір салты деп ұғамыз.
Адам денсаулығына
зиянын тигізетін жат әдеттерден
аулақ болғаны жөн. Енді оларға
не жататынына тоқтала кетейік:
Олар – темекі тарту, спирттік
ішімдіктерге, есірткілік заттарға
салыну. Арақтың орнына қымыз
бен қымыран іш, темекі тартудың орнына
таза ауада көбірек жүр. Жастарға есірткіні
пайдаланба, көңіл көтеретін мәдени көпшілік
орындарына баруды әдетке айналдыр дер
едім. Еңбек адамды тәрбиелейді. Сондықтан
жұмыс істеуден қашпаған жөн. Жалқаулыққа
салынудың соңы жақсылыққа апармайды.
Имандылық жолына түсіп, жылына бір келетін
оразаны тұтып, оның тәртібін сақтағаныңыз
дұрыс. Дүниеде бұған тең келетін ештеңе
жоқ.
Есірткі
Есірткі бағзы
замандардан қолданылып келе жатқан дерт
екені тарихтан белгілі. Біздің заманымызға
дейінгі 2700 жылдары Қытайда анаша пайдаланылды
деген дерек бар. Көкнәрді Египетте емдік
және діни ғұрыптарда пайдаланғаны туралы
грек тарихшысы Геродоттың да еңбектерінен
кездестіруге болады. Ең алғаш рет есірткінің
зиянын шығыс ғұламасы Ибн Сина жазып
көрсеткен.
Көкнәрдің
таралуы XIX ғасырда кеңінен етек алды.
Ол үшін Англия мен Қытай арасында соғыс
та болды. XX ғасырдың ортасында дамыған
батыс елдерінде нашақорлық пен есірткі
айналымы қауіпті жағдайға жетті. Бұл
жағынан АҚШ бірінші орынға ие болды.
Есірткіге
қарсы күрес XX ғасырдың басында
халықаралық сипат алып, арнайы
құжаттармен бекітілді. 1946 жылдан
бақылау Біріккен Ұлттар Ұйымының
құзырына көшті.
Нашақорлыққа
көбінесе жасөспірімдер шалдығады,
алайда осы кезенде ересектер
арасында да ескірткіге әуестенетіндер
көбейіп келеді. Нашақорлардын саны 2000
жылы 1999 жылмен салыстырғанда 98% өскен.
Сондықтан әңгімеміз тек жасөспірімдср
арасындағы нашақорлыққа салынудың себептері
неде?
Жастардың
арасында есірткіге әуестік көп
ретте білместіктен басталады. Жасөспірімдер
қоршаған ортасының кері әсеріне иланғыш
келеді. Олар жас болғандықтан қоршаған
ортаның әр сипатты әрекетіне адам ойына
келмейтін жауап кайтарады. Өз іс-әрекетінің
салдарын дұрыс болжамау, жеңілтектік,
жан-дүние, мінез-құлық пен дүниетанымның
толық калыптаспағандығы, иланғыштық,
кері әсерге еліктеушілік алғаш рет спирт
ішімдіктері мен есірткінің дәмін көруді
тудыратын себептер. Жасөспірімдер өздерінің
ержүректігін, дербестігін танытуға болатын
топтар мен ұйымдарға бірігеді. Мұндай
топтар үй жақта, би алаңдарында, мектепте
де ұйымдасады және топ ішінде алғашқы
"тексерістер" болып өтеді. Топтық
психология, еліктеушілік, ермелік топ
ішінде біреуі есірткі немесе шарап дәмін
татқан болса, уақыт өткен соң топтың барлық
мүшелері есірткі мен алкогольге әуестенуге
соқтырады. Бұзақылар арасына түсудің
де себептері көп. Бұл отбасындағы кикілжің
де, ата-аналардың, мұғалімдердің бала
бос уақытын калай өткізетініне назар
аудармауы да, тіпті баланың қолында артық
ақшаның жүруі де болуы мүмкін. Кеш болысымен
жиналатын жасөспірімдер музыка тыңдап,
бейне таспаларын көріп немесе көше кезіп
уақыт өткізеді. Ал бұл болса адамның ішін
пыстырады. Қазір спорт, музыка, өнер мектептерінде
оқу қымбат, барлық ата-ананың қаржысы
жете бермейді. Сөйтіп күндердің күнінде
топқа бұрын есірткінің дәмін татқан "білгіш"
қосылады. Бір ерекшелігі нашақорлар басқаларды
есірткіге әуестендіру әрекетін әдейі
жасайды. Өйткені нашақор еңбек етуге
дәрмені жоқ адам, ол есірткі сатып алуға
қажетті ақша іздейді де жүреді. Нашақор
қаражатты ұрлықпен табудан басқа амалын
білмейді, ал ұрлык әрдайым жазасыз болмайды.
Сондықтан нашақор ата-анасы ауқатты жасөспірімдерді
есірткіге әуестендіруге, соның арқасында
өзінің "қамын" ойлауды мақсат етеді.
Нашақордың жасөспірімдер тобына қосылуының
себебі де сол. Ол алдымен наша шегуді
немесе ес ауыстыратын дәрі ішуді ұсынады.
Еліктегіш жастар дәм тата бастайды. Олардың
бірі қызық көруді қаласа, екіншісі басқалардан
қалмауды, тағы бірі өзін ересек көрсетуге
тырысуды, ендігі біреуі бар қиындықтан
қашып, ләззат аламын дейді. Бара-бара
жасөспірім нашақорға, есірткінің құлына
айналады.