Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі

• тұрақты  (берік)  салық  мөлшерлемесі.  Олар  табыс  көзіне   қарамастан

салық  салу  бірлігіне  абсолюттік  сомада  белгіленеді  (мысалы   мұнайдың  1 тоннасына,  газды  1текше метріне);

• үйлесімді  салық  мөлшерлемесі.  Олар  салық  объектісіне (оның

мөлшерін  саралауды  есепке  алмай)  бірдей  пайыздық  қатынаста  іс- әрекет етеді.

       7. Салық  кезеңі.  Жекелеген  салықтар  басқа  да  міндетті    төлемдерге  қатысты   белгіленген  уақыт  кезеңі  салық  кезкеңі  деп  түсініледі,  ол  аяқталған   соң  салық  базасы  ынықталады  және   бюджетке  төленуге  тиісті  салықтар  мен  басқа  да міндетті  төлемдердің  сомасы  есептеледі.

       8. Салықпұл -  субъектінің бір объектіден,  өлшейтін  салық сомасы.

    9. Салық   жеңілдіктері -  заңнамаға сәйкес төлеушілерді  салықтан  толық

немесе  ішінара  босату.  Салық   жеңілдіктеріне  мыыналар  жатады:

• салық   салынбайтын  минимум -  салық  салудан  толық  босатылатын

салық  объектісінің   ең  аз  бөлігі;

• табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асыраудағы

жандарға, мүгедектерге - халықтан алынатын табыс салығы бойынша; күрделі қаржыларға, әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын шығындардың сомасынан –пайдаға салынатын салық бойынша және т.б.);

• салық салынатын табыстың құрамына кіріктірілмейтін сома (мысалы,

босату кезіндегі  ұйғарымды жәрдемақы,  халықтан алынатын табыс салығы бойынша өтемақы төлемдерінің сомасы);

• салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін

салық

• мөлшерлемесін төментеду.

       Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық бойынша бересіні есептеп шығару да жатады.

       10. Жеңілдік кезеңі - салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс әрекет ететін уақыты.

       11. Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен  міндеттіліктері - билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.

12.Салықтық  бақылау - салық службасы органдарының салық заңнамасының

орындалуын,  жинақтаушы зейнетақы  қорларына  міндетті зейнетақы жанрларының  толық және  уақтылы аударылуын бақылауы.

       Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:

• салық төлеушілерді тіркеу есебі;
• салық салу объектілері мен салық салумен  байланысты  объектілерді

есепке алу;

• бюджетке түсетін  түсімдерді есепке алу;
• қосылған құнға салынатын төлеушілерді есепке алу;
• салық тексерістері;
• коммерциялық бақылау; және т.б.

       13. Салық заңнамасы бұзған салық төлеушілерге  олардың  жасырған сомасын, төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, бұзу  ауыртпалығына қарай үлестік немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                          ІІ Тарау. Салық – салу жүйесінің негізі  

       «Салық» ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.

       1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемелекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің бсты кіріс  көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын    қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға  бағытталған болатын. Қазақстан  егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары  қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі  қалыптасты.

       1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық жүйесі жұмыс істей бастады. Ол «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» заңға енгізілді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

       Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық  реформасының ұзақ мерзімді     тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте  халықаралық салық салу  қағидаттарына сәйкестендіру   көзделді. Осыған байланысты «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 1995 жылғы сәуірдің  24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны небәрі 11 болып қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бұл жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы 440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және  Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға өзгерістер мен  толықтырулар енгізілді.

       Салықтардың, оларды  төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының  болатындығынан салық  жүйелерінің  әжептәуір күрделі   үлгілері   болуы мүмкін.

       Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкл жиынтығы әр түрлі қағидаттар бойынша жіктеледі:

1. Салық салу объектілері бойынша;
2. Салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға

қарай;

3. Пайдалану тәртібі бойынша;
4. Объектінің экономикалық белгісі бойынша.

       Салықтарды салу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтар болып бөлінеді.

       Тура салықтар - салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты салықтар салық төлеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар –бұл жеке адамдар заңи ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар. Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.

       Жанама салықтар - бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.  Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады.

       Жанама салықтар мемлекеттің  фискалдық мүдделерін білдіреді.

       Салықты алатын және оған билік жасайтын органға қарай  орталық (жалпымемлекеттік) және  жергілікті салықтарды ажыратады.

       Пайдалану  тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (арнаулы) болып бөлінеді.

       Жалпы салықтар тиісті дейгейлердің бюджеттерінде шоғырландырылады және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты (арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады (мысалы, зейнетақы төлемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).

       Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған атбыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар –бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.

       Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.

       Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу  объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады.

       Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық мағлұмдамасын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер (арнаулы салық режімін қолданатын заңи тұлғаларды   қоспағанда) салық органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-наурызына дейін береді.

       Жеке  табыс салығы  бойынша мағлұмдаманы мынадай салық  төлеушілер:

• төлем көзінен салық салынбайтын  табыстары барлар;
• тұрғын үй салу мен осындай құрылыс  үшін құрлыс материалдарын сатып

алуды іске асырғандар;

• Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі

шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;

• Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы

күрес туралы заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру      жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар;

       Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судьялар табыс етеді.

       Әскери қызметшілер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке  табыс салығы бойынша  мағлұмдаманы уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен ұсынады.

       Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің

бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде  есептеп, ұстайды (төлейді).

       Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік  қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді. Патент –арнаулы салық режімін қолдану құқығын куәләндыратын және салық сомасының бюджетке төленетіндігін растайтын құжат.

       Салықтық есептің екі әдісі қолданылады: кассалық және есептеу әдісі.

       Классикалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке  алынады.

       Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады.

       Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және салық службасының органдарын кіріктіреді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІІ Тарау. ҚР салық жүйесі даму тенденциялары

       Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы

алымдардың тізбесі  мыналарды кіріктіреді:

1. Салықтар:

1. Корпорациялық табыс салығы.

2. Жеке табыс  салығы.

3. Қосылағн құнға  салынатын салық.

4. Акциздер.

5. Жер қойнауын  пайдаланушылардың салықтары мен  арнаулы төлемдері.

6. Экспортқа  шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы.

7. Әлеуметтік  салық.

8. Жер салығы.

9. Көлік  құралдарына  салынатын салық.

10. Мүлікке салынатын  салық.