ҚР салык жүйесінің ерекшеліктері

Кіріспе 

      Салық -  бүгінгі күннің өте  өзекті мәселесі. Салықтар шаруашылық  жүргізуші субьектілер мен  халық табысының қалыптасуындағы  қаржылық  қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Мемлекет салықтарды экономиканы  дамыту және оны  тұрақтандыру барысында экономикалық тетік ретінде пайданылады.

      Салық мәселесi мен салық салудың тамыры ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан құбылыс.Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет бiржақты тәртiппен заң  жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде бюджетке төленетiн қайтарусыз және өтеусiз сипаттағы мiндеттi ақшалай төлемдер.

Салықтар  мемлекетпен бiрге пайда болды  және мемлекеттiң өмiр сүрiп,дамуының негiзi болып табылады. Адамзат дамуының бүкiл тарихы бойына салық нысандары мен әдiстерi өзгердi, игерiлдi, мемлекеттiң қажеттiлiктерi мен сұрау салуларына бейiмделдi. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып , олардың дамыған жүйесiнде айтарлықтай өрбiдi. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүредi.

     Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси iс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кiрiстерiнiң негiзгi көзi-ұлттық табысты қайта бөлудiң басты қаржылық құралы, мемлекеттiң  және бюджеттiң кiрiстерiн қалыптастырудың шешушi көзi болып табылады. Салықтарда мемлекеттiң экономикалық мазмұны нақты түрде көрiнедi, ал салықтардың әлеуметтiк-экономикалық мәнi, олардың түрлерi мен рөлi қоғамның экономикалық құрлысымен,мемлекеттiң табиғатымен және қызметтерімен айқындалады.

   Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен  рөлі мемлекеттік органдарды қаржы  ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық  шешуші рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс үдерісіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде жаңа сипатқа ие болуда.

     Нарықтық қатынастарға көшумен  байланысты біздің еліміздің  экономикасында көптеген жаңа мәселелер мен қажеттіліктер пайда болды.Олар жаңа мамандар мен жаңа теориялық және тәжірибелік пәндердің ,соның ішінде салық салу жүйесін негіздеді. 

Салық салу жүйесін жекелей алғанда, оны нарықтық қатынастардың жаңалықтарына жатқызуға болмайды, бірақ жаңалық болып тәуелсіз бақылаудың пайда болуы табылады. Ол қоғамдық тәжірибелік қажеттілікті жүзеге асыруды-пайдаланушылар қызығушылығындағы экономикалық субъектілер ісі жөніндегі қаржылық ақпараттардың нақтылығын растауды қамтамасыз етті.

     Курстық жұмыстың маңыздылығы: салықтардың экономикалық мәнi олардың өзiнiң қызметтері мен мiндеттерiн жүзеге асыру үшiн мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бiр бөлiгi болып табылатындығында, сондықтан да бұл курстық жұмыста салықтардың мәні мен маңыздылығы толық ашылуы тиіс.

        Курстық жұмыстың өзектілігі: салықтар қазіргі уақытта негізгі макроэкономикалық көрсеткіштердің бірі болғандықтан, олар мемлекеттің ұлттық деңгейде жүргізілетін экономикалық, әсіресе, фискалдық саясатқа тигізетін әсері өте зор.

       Сондықтан да менің курстық жұмысымның мақсаты – Қазақстан Республикасының салық жүйесі жайлы жан-жақты мағлұмат беру. Осыған байланысты бұл курстық жұмысты жазу кезінде осы мақсатты  орындау үшін мынадай міндеттер қойылады:

• Салықтар және салық жүйесі туралы жалпылама теориялық мәліметтерді қарастыру;
• Қазақстан Республикасындағы салық жүйесінің мәнін, маңыздылығын, құрылымын ашып жазу;
• Қазіргі кездегі салық жүйесіндегі негізгі мәселелерді айқындау, оларды шешудің жолдарын ұсыну;
• Курстық жұмыстың мәтіні көрнекі болу үшін статистикалық, графикалық және басқа да материалдар келтіру.

     Курстық жұмысты жазу кезінде негізінен  салықтар туралы жазылған экономикалық әдебиеттер, журналдар, Қазақстан Республикасының  орта мерзімдік фискалдық саясаты, Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің мәліметтері мен деректері қолданылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1. Салық—негізгі макроэкономикалық категория ретінде

 

1.   Салықтың макроэкономикалық мәні мен рөлі

 

   Бюджет  кірістерінің негізі салықтар болып  табылады. Өндірісі дамыған елдерде бюджеттік кірістердің 90 % салықтардан құралады (Қосымша А, Ә). Салықтар, төлемдер, баждар және басқа да міндетті төлемдер бюджетке белгілі бір заңнамалық актілерге негізделіп төленетін міндетті төлемдер ретінде түсіндіріледі.        

   Салық     салудың объектілері ретінде табысты (пайданы), белгілі бір тауарлардың құнын, салық төлеушінің жекелеген іс-әрекеттерін, бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларды, табиғи ресурстарды қолдануды, жеке және заңды тұлғалардың мүмліктерін және тағы басқаларды қарастыруға болады. Салықтар ұзақ тарихи дамудың нәтижесінде пайда болып, дамыды және жоғары әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгі белгісі болып саналады.   Салықтар өзінің көп ғасырлық дамуында көптеген кезеңдерден өтті, олар туралы  Құран мен Інжілде ой қозғалады.  Салықтар мәжбүрлеме сипатқа ие, бірақ  олар тек заңнамалық шарттарға негізделіп, арнайы мамандырылған салық жинаушы мемлекеттік органдармен алынады. Салықтардың мынандай сипатты белгілері бар:

• міндетті мамандырылған ақының болмауы (қайтарымсыздығы);
• заңнамалық актілердің негізінде алынады;
• жалпыламалылығы.

   Салықтардың сыныпталуы—салық салудың әдістері, мөлшерлемелердің сипаты, бюджеттік  түсімдер және т.б. бойынша топталуы. Мысалы, сатып алуға байланысты салықтар, мүлікке салынатын салықтар, тұтынуға байланысты салықтар және т.б.  Әлемдік тәжірибеде салықтардың тура және жанама салықтар бойынша жіктелуі кеңінен қолданылады. [ 2, 142-156 беттер ] ; [ 3, 32-36 беттер]

   Макроэкономикада  салықтар  табысқа байланысты емес автономды (аккордты) (Т) және табысқа байланысты табыс салығы болып бөлінеді. Табыс салығы мына формуламен анықталады:  tY   (1), мұндағы t- салық мөлшерлемесі, У-жиынтық табыс (ұлттық табыс немесе ЖҰӨ).

Салық  түсімдерінің мәні (салық функциясы): Т = Т + tY (2)

     Салық мөлшерлемесінің орташа және шекті түрлері ажыратылады. Орташа салық мөлшерлемесі дегеніміз салық сомасының табысқа қатынасы:  t_орт  = Т/Y (3). Шекті салық мөлшерлемесі—табыстың әрбір қосымша бірлікке өсуі кезіндегі салық сомасының өсімі.                                              Салықтар—экономиканы  реттейтін мемлекеттік тұтқалардың  негізі. Бюджет-салық саясаты дегеніміз—үкіметтің «мультипликативтік әсерді» қолдана отырып мемлекеттік шығындарды және салық салуды реттеу бойынша шаралардың жиынтығы. Нарықтық экономикада мультипликативтік (көбейткіш) әсер инвестициялардың немесе шығындардың өсуі арқылы түсіндіріледі. ЖІӨ-нің тепе-тең өндіріс көлемі (у) тұтыну (с), инвестициялар (j), мемлекеттік шығындардың (q) және салықтық түсімдердің (m) көлеміне тәуелді делік. Онда макроэкономикалық тепе-теңдік:

у = с + j + q               (4) 

 Тұтыну функциясы:                         с = а + by,             (5)                                                     мұндағы а-автономды тұтыну; b (MPC)- тұтынуға шекті икемділік.   Тепе-тең өндіріс көлемі

  (6)

мұндағы а + j + q – у табыстар көлеміне тәуелді емес автономды шығындар, онда

,

мемлекеттік және басқа да автономды шығындар бір бірлікке өскен кезде табыстардың  тепе-тең деңгейі қандай көлемге өзгеретінін көрсететін мультипликатор болады. Табысқа салық салуды есепке алған уақытта мультипликатор үлгісі мынандай түрге ие болады:

  (7) 

   Инвестициялар және мемлекеттік шығындар сияқты салықтар да мультипликативті әсердің пайда болуына әкеледі. Соңында мынадай қорытынды шығады: салық мультипликаторы жиынтық сұраныстың кемуіне әсері мемлекеттік шығындар мультипликаторының оның өсуіне тигізетін әсерінен аз болады. Салықтардың өсуі ЖІӨ-нің кемуіне, ал салықтардың төмендеуі ЖІӨ-нің көбеюіне әкеледі. [ 8, 468-477 беттер]    

   Қорыта  келгенде, салықтардан болатын мультипликативті әсер мемлекеттік шығындардан болатын мультипликативті әсерден әлсіз . Бұл мемлекеттік шығындардың табысқа және тұтынуға тигізетін аса күшті ықпалымен түсіндіріледі. Осы айырмашылық мемлекеттің фискалдық саясатын таңдау кезінде шешуші рөл атқарады.

                                                                                  
 
 

                                 

1.2 Салық қағидаттары, оның атқаратын қызметтері 

   Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу - әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.

   Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: « заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,»- деп жазылған.

      Салықтарды ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын ) бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:

1. пайда (алынған игіліктер ) қағидаты;
2. «қайыр көрсету» (төмен қабілеттілігі ) қағидаты.

   Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.

   Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит ұсынған еді. Олар мынаған саяды:

1. салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты);
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).

   Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ етті, бұл  процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке «салықтар – оны төлейтіндерге  құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны» деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың тұжырымдамалары дәлденді, толықтырылды.

   Салық салудың қазіргі қағидаттары  мыналарға саяды:

1. Салық салудағы әділдік қағидаты екі мәнде қарастырылады:

а) «деңгейлес теңдікке» жету—салық төлеушілердің табыстарына тең жағдайда біркелкі салық салынады;

ә) «сатылас теңдікті» сақтау—жеке тұлғалардың табыстарына салық салу табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл бойынша сараланған мөлшерлемелерді қолдана отырып жүргізілуі тиіс.

2. Қарапайымдылық қағидаты. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс.

3.Салықтардың анықтығы—алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.

4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды және салық салу субъектілердің тең емес жағдайларға әдейі қояды.

5. Салық салудың экономикалық бейтараптағы. Салықтар экономиканың жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.

6. Экономикалық қатынастар бойынша осы елдің басқа әріптес елдермен салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалылығы.

   Қазақстанның  салық заңнамасында сонымен бірге  салық және бюджетке төленетін басқа  да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негізделеді [17, 22-35 беттер].

   Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтың міндеттемелерін толық  көлемінде және белгіленген мерзімдерде  орындауға міндетті. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төламдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтың міндеттемелері туындауының, орындалуынынң және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.