Қазақстанның несие жүйесі және банктердің экономиканы тұрақтандырудағы ролі

      Қазігі  кезеңде нарықтық типпен дамыған  едердің  барығында дерлік екі  денгейлі банк жүйесі құрылып, белсенді түрде одан әрі өрістеуде.

      Қазақстан Республикасында «Қазақстан Респубикасы  банктер жәе банк қызметі туралы»  республика Президентінің  1995 жылғы 31 тамыздағы заң күші бар жарлығында «Қазақстанның  екі денгейлі банк жүйесі бар бірінші денгейдегі мемлекеттің  Ұлттық банкі, ал басқа бактердің  барлығы екінші денгейлі яғни коммерциялық банктер» делінген.

      Банк  және тауарлы, ақшалай қарым қатынастардың  даму тарихы тұрғыдан қатарлас жүреді және өзара тығыз байланыста болады. Банктік шаруашылық өмірдің орталығы барлық эконмиканың негізгі түйіні болып табылады.

      Соңғы жылдары Қазақстан Республкасының  экономикалық ахуалының  дамуына  қарамастан, ҚР дамушы мемлекеттердің  белгілерімен сипатталады. Бұл белгілер ұлттық валютаның  әрекет етумен шектелмейді және ол мемлекет тарапынан тыс еркін конвертацияланбайды, бағалы қағаздар нарығының  төмен денгейіндегі өтімділігімен сипатталуда.

      Қазақстан Республикасы Үкіметі жалпы экономикалық тұрақтылық және инвесторлар сенімін  өсіруді қамтаасыз ету үшін бірқатар шараларды қолдануда. Бірақ, Қазақстандағы болашақ экономикаық тұрақтылықтың  перспективалары мәнді түрде Үкіметпен, Қаржы Министрлігімен, Ұлттық Банкпен және басқа да мекемеердің  қабылдаған бірқатар экономикалық шараларға тіклей тәуелді.

      Курстық жұмыстың  мақсаты- банк ісінің  және банк жүйесінің  дамуына, шыу тегіне сипатама бере отырып, Қазақстаннның  банк жйесінің  дамуына және ондағы мәселелер мен оларды шешу жолдарына  тоқталу болып табылады.

      Жұмыстың  міндеттері болып:

• Қазақстанның  банк жүйесі мен банк жүйесінің  даму тарихына тоқталу;
• Орталық банктің  дамуы мен қызметтерін қарастыру;
• коммерциялық банктердің  дамуы мен қызметтерін қарастыру.

 

        Курстық жұмыс үш  бөлімнен: бірінші бөлімде: Қазақстан Республикасынық несие жүйесі туралы, оның мәні түрелрі және қызметтерінен тұрады, екінші бөлімде: банк жүйесінің теориялық негізі онда:банк жүйесінің даму тарихы мен банк жүйесінің құрылымы мен қызметтері, Қазақстан Республикасының банк жүйесінің дамуын талдау және жетілдіру жолдары онда: Орталық банк және оның  қызметтері талдау, коммерциялық банк және оның  қызметтеріне талдау жолдары қарастырылған және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     
 

І. Несиенің мәні және несие қатынастарының пайда болуы.

  

  1.1 Несие теориясы және оның дамуы.

     Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретінде теорияның рөлі ерекше. Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экномиканың қалыптасуымен пайда болды. Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылықтың қайта айналымының және айналысының Маркстік тұрғыдан талдануы несиенің қажеттігін түсінудің демеушісі, қоғамдағы несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты мен мәнінің айрықша экномикалық категория екендігін түсінудің қуат көзі болып табылады.

     Егер Қазақстанның несие нарығына  тоқталатын болсақ, онда оның  сараланымдары әр түрлі деңгейде  екенін, сондай – ақ ол енді  енді қалыптасып келе жатқанын  атауға болады. Мысалы, Қазақстан  ақша және капитал нарығының  сараланымы елдегі өндірістік және жеке қорланымның және банк жүйесінің жақсы дамымағанына байланысты едәуір жетілді.

     Ипотека нарығы алғашқы даму  сатысында, оның инфрақұрылымы  мен заңдық базасы жасалуда.Бірақ,бұл  нарықты әзірге даму сатысында  деп айтуға болмайды,ол ипотекалық несиелеудің Батыс үлгісінен алшақ жатыр.

      Қор нарығы кенжелеп қалған. Оның  заңдық базалары мен инфрақұрылымы  әлдеқашан әзірленіп, биліктің  ынтасы болса да, ол әлі даму  

тұрғысынан  енді – енді оянып келе жатыр. Егер мемлекеттік бағалы қағаздар қалыпты дамыса, ал корпарациялық бағалы қағаздар түрлі объективті себептерге байланысты мүлде дамымаған.

     Капиталдық жасампаздық теорияны  ары қарай монетаристер дамытуда. Оқулықтың алдыңғы бөлімінде  атап өткеніміздей, М. Фридмен  экономиканы реттеудің негізгі құралдары – несиенің пайыздық мөлшерлемелері мен айналымдағы ақша жиынының өзгерісі болып табылады деп есептейді. Шын мәнісінде пайыздық мөлшерлемелерді реттей отырып, экономикаға салынатын несие салымдарының ауқымын кеңейтуге немесе аясын тарылтуға болады. Сондай-ақ, айналымдағы ақша жиынтығын реттеуге, ең соңында өндіріске және баға мен инфляцияның деңгейіне де әсер етуге болады.

     Монетаризм теориясы дамыған  елдердің экономикалық саясатында  кеңінен қолданылуда. Бүгінгі  таңда оның маңызы несиенің пайыздық мөлшерлемесін өзгерте отырып, ақша жиыны мен инфляцияның өсуін тежеуге қол жеткізуге болып отыр.

     Қазақстан да несие теориясының  жемістерін тәжірибеде кеңінен  пайдаланып отыр. ҚР Ұлттық банкі  мен үкіметі ақша несие реттеуінің  монетаристік теориясын қолдана отырып, 1994 – 1997 ж ж. өршіген инфляцияны басты және елдегі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді. 
 
 

Несие түрлері 

     Жоғарыда қарастырылған несие  формаларының көптеген түрлері  болады. Несие түрлері – бұл оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын, экономикалық ұйымдастырушылық белгілері бойынша ең детальданған сипаттамасы, яғни, несиенің іс - тәсірибедегі нақты қосымшасы.

     а) Қазақстанда несие түрлері  былайша жіктеледі: несиелену  объектінің экономикалық белгілірі  бойынша:

     - айналым қаражатын қалыптастыруға берілетін несие;

      - негізгі құрал жабдықты қалыптастыруға берілетін несие;

      - ТМҚ аясында шұғыл қажеттілікке, сондай – ақ, нормативтен тыс қорлардың аясында уақытша қажеттілікке берілетін несие;

      - өндірістің маусымдық шығыны аясында берілетін несие;

      - жол үстіндегі (жолдағы) есеп  айырысу құжаттары аясында берілетін  несие, аккредитивтер;

      - төлем несиелері;

      ә) қамтамасыз етілуі бойынша:

      - жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМҚ – пен, кепілдікпен, сақтандыру келісімшартымен толық қамтамасыз етілген;

      - ішінара қамтамасыз етілген;

      - қамтамасыз етілуі болмайтын  банкілік .

      б) қайтарылу мерзімі бойынша:

      - қысқа мерзімді;

      - орта мерзімді;

      - ұзақ мерзімді;

      в) өтелу тәртібі бойынша:

       - бөліп бөліп төлеу (мерзімінің ұзарту);

       - бір жолғы өтеу

       - кезең сайын бір қалыпты(бір қалыпты емес) өтеу.

       г) тәуелді деңгейі бойынша:

      - субстандартты;

      - стандартты;

      - күмәнді;

      - сенімді;

      - cенімсіз;

      - ұзартпалы.

       ғ) ақылығы бойынша:

       - қалыпты пайыздық мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі қалыпты);

       - жоғарғы пайыздың мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі жоғары);

       - төмен пайыздың мөлшерлемесі (пайыз мөлшерлемесі төмен);

- пайызсыз.

    

д) салалық бағыты бойынша:

     - сауда - саттық несиесі;

      - өнеркәсіп несиесі;

     - ауыл шаруашылық несиесі;

      - құрылыс несиесі;

      ж) ашылатын шот түрлері бойынша:

      - жай ссудалық шот бойынша несие;

      - арнайы ссуда шоты бойынша несие;

      - контокорренттік шот бойынша несие;

      - овердрафт бойынша несие;

      - несие желісі бойынша несие.

     Несиенің айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен немесе құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі сауда мөлшері бойынша тіркелетін ломбардтық несие жатады.

     Ломбардтық несиені негізгі әр  алуан түрлеріне құнды қағаз  кепілдігімен, тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен (жинақ ақша  салымы, сақтандыру келісімшарты, ипотека және т.б.) берілетін несиелер жатады. Қарыз алушы ломбардтық несиені өз қалауынша, шектеусіз пайдалана алады.

     Жаңартпалы несие ( ағылшынша  revolve – айналыста болу, кезең сайын ауысып отыру) – сауда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша келісімсөзсіз автоматты түрде беріледі.

     Несие желісі қарыз алушының  алдындағы несие ұйымының оған  несие келісімшартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа және келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан ресімделген міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ уақытқа созылатын тығыз ынтмақтастығын білдіреді.

     Овердрафт (ағымдағы банк шотының  келісімшарты аясинда несиелеу) несие ұйымының шот иесіне, оның  ағымдағы банк шотына қойылатын  талап ақшалай қаражат болмаса,  шот иесінің несие берушінің  алдында пайда болған берешегінің  түскен қаражаттың есебінен кейін оған өтеуін қарастыратын келісімшарт шегіне беріледі.

     Коммерциялық несие. Несиенің  басқа формаларына қарағанда  коммерциялық несие олардан бұрын  пайда болды. Оны бір шаруашылық  жүргізуші субъекті екіншісіне  сатылған тауарлар мен қызмет  көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді. Осы несие формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда капиталының бірігу нәтижесін білдіретін тауар капиталы жатады. Коммерциялық несие тауарларды өндіру мен өткізу процесінен тікелей пайда болады. Ол тауарлақ формада беріледі және оның пайдалану шегі болады. Ең алдымен  оның мөлшері шектеулі болады, өйткені әрбір кәсіпкер, әрбір өзге субъект коммерциялық несиені өзінің

ақшалай капиталының шегінде ғана бере алады.Коммерциялық несиені тиісті тауарларды сатып алған кәсіпорындар ғана пайдалана алады.

     Осы несие формасының құралына  вексель жатады. Вексель қолма  – қол  ақшасыз есеп айырысудың  көлемін арттыруға және айналыс  шығынан кемітуге жағдай тудырады.

     Вексель – бұл сатып алушы –қарызгердің жабдықтаушының алдындағы заңмен қатаң белгіленген борыштық міндеттемесі. Онда борыш сомасы, несие үшін алынатын пайыз, өтеудің мерзімі мен шарты көрсетіледі. Вексель несиелерге тиесілі қаражатты алу үшін ғана емес, сонымен бірге төлем құралы ретінде пайдаланылады.

    Вексельдің қолдан оған өтуі барысында табыстау жазбасы–индоссамент жасалады. Вексельде индоссамент неғұрлым көп болса, оның айналыс ортасы соғұрлым кең әрі оның төлем кепілдігі соғұрлым жоғары болады.

     Коммерциялық несиенің басты  мақсаты – тауарлардың  сатылу  процесін жеделдету және пайданың  жылдам алынуын қамтамасыз ету.

     Оған тән белгіге оны пайдаланғаны  үшін сатылған тауарлардың немесе  қызмет көрсетулердің бағасына, әдетте, банк пайызынан төмен болатын пайыздың қосылуы жатады.

     Коммерциялық несие дамыған елдерде  кеңінен тараған және ол өндірістін  ауқымы мен тауар айналымының  көлеміне тікелей байланысты  болады. Қазақстанда ол инфляцияның  салдарынан, өндіріс пен тауар  айналымының құлдырауынан және шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы сенімінің азаюынан тиісті деңгейде дамымай қалды.