Адамзаттың экологиялық байланыстарының тарихы

 

Жоспар

І.Кіріспе

ІІ.Негізгі  бөлім

• Адам экологиясы
• Өркениет тарихындағы экологиялық дағдарыстар мен революциялар
• Демография және экологиялық мәселелер
• Адамзат санының сипаттамасы
• Демографиялық мәселелер мен қоршаған орта

ІІІ.Қорытынды

ІV.Қолданылған әдебиет

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Демография (грек. демос — халық) — халықтың құрылымын, құрамын, динамикасы мен көбеюін (туу, өлім, өмірінің ұзақтыгы) қогамдық-тарихи тұргыдан зерттейтін  гылым.

Соңғы жылдары демографияның жаңа багыттары — экологиялық демография немесе демографиялық про-цестердің адамның мекен ету ортасына байланысын зерттейтін  багыты  қалыптасып  келеді.

Қазіргі адамзаттың саны 6 млрд. адамга жақын. Табигаттагы жануарлардың түрлерінің саны ортаның сыйымдылығымен шектеледі. Әдетте, ұсақ жануар-лардың түрлерінің саны ірі жануарлармен салыстыр-ганда көп болады. Сүтқоректілердің түрлері үшін даралардың саны мен дене массасының арасында те-ріс корреляция байқалады. Дене салмагы 10—100 кг-га дейінгі деңгей үшін (бұл деңгейге адам да кіреді) түрдің санының максималды шамасы 10'—10' ара-лыгында болады. Адамның ең жақын туыстарының (адамтәріздес маймылдар) түрлерінің қазіргі кездегі саны   —  соңгы  санга  жақын.

Эксперттердің болжамдары б Біз жататын түрдің қалыиты  саны 500 мыңга жуық болуы керек. Қазіргі кезде одан 10 мың есе артып  отыр.

Көптеген мың жылдықтар барысында дуние жү-зінің халқы өте баяу өсііі отырды. Б.э.д. IV мың-жылдықтың басында ол шамамен 100 млн. болды, бад. 1000 жылы 300 млн.-га жақындаган, 1500 жылга қарай 425 млн.-га дейін өсті. Мұндай қарқынмен өсу жылдың максималды өсімі 0,7% сәйкес келеді, ягни жылына 10000-га шаққанда жеті адам. Үлы географиялық жаңалықтар кезеңінде халық санының қарқынының артуы экспоненңиалды заңдылыққа жа-қындады. Кейін Жердегі адамдардың санының артуы гиперболалық сиіхатқа ие болды. 1600 жылдан 1990 жылга дейін Жердегі халық санының өсуі дәлме-дәл дерлік (максималды ауытқу 5%) гиперболалық эмпирикалық  теңдеуімен  сипатталады.

Бұл теңдеу бойынша 2030 жылы халық саны шексіз болуы керек. Бірақ бұл мүмкін емес, сон-дықтан халық саны осы кезеңге дейін өсін келген заңдылық өзгеруі тиіс. Шындыгында соңғы жылдары 80-жылдардың аягынан бастап, салыстырмалы өсім арт-пай отыр. Халық санының өсуі сызықтық өсімге жақындады (жылына абсолюттік өсім, шамамен 86 млн. адам).

БҰҰ халық саны бойынша қорының экснертте-рінің болжамдары бойынша (1995 ж.) бұл қарқын 2015 жылга дейін сақталады да, адам саны 7,5 млрд.-қа  жетеді.

XX гасырдагы адамзаттың санының жылдам ар-туын демографиялық жарылыс деп атайды. Соңғы 100 жылдағы өсімге Жердегі ңазір өмір сүретін адамдардың 3/4-і сәйкес келеді. Ғасырдың екінші жартысында әр он жыл сайьш жылдық өсім шамамен 10 млн.-га артып отырды. 50-жылдары 533 мл*¹- болса, 60-жылдарда — 66,7 млн, 70-жылдарда — 70,3 млн., 80-жылдарда  — 86,4  млн.  адам.

Адам санының 1 млрд.-тан — 2 млрд.-қа өсуі үшін 107 жыл қажет болса (1820-1927 ж), ол 3 млрд.-қа дейін — 32 жыл (1959 ж), 4 млрд.-қа — 15 жыл (1974), 5 млрд.-қа — 13 жыл (1987), 6 млрд.-қа — 12 жыл (1999), халық санының соңгы рет екі еселенуіне небәрі  38  жыл  қажет  болды  (22-сурет).

Адамзат тарихы мен эволюциясының ерекше факторынан басқа халық санының шектен тыс артуын эшідемиялар мен аштықтан болатын өлім санының кемуімен түсіндіруге болады.

  Соңғы 400 жылдағы Жердегі халык санынын өсуі

XX ғасырда аталган факторларға   гигиеналық   және   медициналың   жағдайлардың  жақсаруына  байланысты   дамушы   елдердегі  бала өлімінің  кемуі  де  қосылады.

1990-1995 жылдары дүние  жүзіндегі жалны туу коэффициенті 24,6%₀ дейін кеміді, жалпы өлім коэффициенті 9$%о болса, табиғи өсім коэффициенті — 14,8%о құрады. Қазір көбеюдіц шамамен осындай көрсеткіштері саңталуда. Әр минут сайын жерде 270 бала өмірге келсе, әр жастагы 110 адам өледі де дүние  жүзі  халқы  160 адамға  өсін  отырады.

Әр түрлі елдер мен  континенттердің халық саны-ның өсуіне қосқан үлесі әр түрлі. Абсолюттік саны бойьшша ец үлкен өсімді ірі азиялық елдер — Қытай, Үндістан, Индонезия берсе, ал ең жоғары өсу жыл-дамдығы Африка мен Латын Америкасында байңал-ған  (8-кесте).

8-кесте

Дүние жүзінің кейбір ірі елдері үшін халық санының жағдайы мен өсуінің болжамы (млн. адам)

 

Елдер	1993	2025
Қытай	1200	1500
Үндістан	900	1400
Индонезия	190	280
Бразилия	150	220
ІІигория	120	290

Кейбір Африка мемлекеттерінде  салыстырмалы өсім жылына 4%-ға дейін  жетіп отырды. Көитеген жогары дамыған елдер мен аймаңтарда (Батыс Еуропа, Солтүстік Америка) демографиялың жарылыс жағ-дайы ертерек — XIX ғасырда байңалган. Бұл елдер-ге қазір халық санының түрақтануына әкелетін де-мографиялық  өтпелі даму  кезеңі тән.

Өтпелі кезеңдегі халың санының өзгеру синатына қарай  4  сатыны  бөлін  көрсетуге болады.

Біріиші сатысы кезінде өлім мен туылу күрт төмендейді, бірақ өлім коэффициентінің төмендеуі туу коэффициентінің төмендеуінен алда болады. Сон-дықтан, халықтың өсімі артады. Мұндай жағдай көптеген дамушы елдерде қалыптасып отыр, ал да-мыган елдер бұл кезеңнен XX гасырдың ортасында өтін  кетті.

Екінигі сатысыңща өлім минимумға жетеді де, одан төмендемейді, бірақ туылу төмендей береді. Сондық-тан,  халық  өсімі  баяулайды.

Үшіиші  сатысыида халықтың қартаюына байла-нысты өлім коэффициенті артады, сонымен қатар туылудың төмендеуі баяулайды. Үшінші сатының соңына қарай туу коэффициенті халықтың жай кө-беюінің деңгейіне жақындайды, ал өлім коэффициен-ті бұл деңгейден төмен болып қалады, себебі халық-тың жастық құрамы әлі де тұрақты емес. Экономи-калық жагынан дамыған елдер өтпелі кезеңнің осы сатысына  жақын.

Төртіиші  сатысыида өлім коэффициенті арта отырып, туу коэффициентіне жақындайды да, демо-графиялық  тұрақтану  аяқталады.

Қазіргі уақытга бүл  проблема ғаламдық қауілтердің Ішінде аддыңгы орындардың бірінде болып  түр. Сондықтан т.і 1990 жылдарды БҮҮ "қиын онжылдық" деп атаған еді. І'лер де "үшінші әлем" еддерінде туу саны азаймаса, ол үлкен ниагқа әкелуі мүмкін. 2025 ж. әлем халқының саны 8.5 млрд. Оолады деп күтілуде, сонда алдағы 20 жыл ішінде адамзат 3 млрд-қа өспекші - бүл планетамызды 1960 ж. мекен еткен адам санына тең. 2025 ж. Африка елдерінің халқы екі еседен кон көбейеді (650 млн.-нан 1.58 млрд.-қа дейін), ал гжономикалық артта қалу төмендей түседі. Халық санының тоқтаусыз өсуі ерте ме кеш пе табиги ресурстардың таусылу проблемасымен үштасады.

Қалалардың шектен тыс  үлкеюі (урбанизациялану) (Мехикода 31 млн. қала халқы түрады), топырақтың қүнарсыздануы, судың ластануы, ормандардың кесілуі, атмосферадағы газды түмандар - бүлардың бәрі халық санының шектеусіз  өсуінің нәтижесі.

Қазіргі заманғы экологиялық  пен демоірафиялық жағдайда қоршаған ортага зиянды әсерді тек қана өнеркәсібі дамыған бай еддер ғана емес, соңцай ақ аграрлы кедей еддер де әкелуде. Алғащқылардың әсері техногендік ластауға байланысты. Бүл елдердегі бүкіл жер халқының 20-25%-тін қүрайтын халқы қоршаған ортаға шамамен әлемдік ластанудың 80%-тін шығарады.

Адамзаттың   даму   эволюциясы   адам   түр   ретінде   өзінй| қарсыластары     мен     жауларынан     тазарды,     әр     турлі инфекциялар   мен   паразиттерден   қүтылды,   биоресурстар жетіспеушілігінің     мәселесін     шешті.     Қоршаган     ортая ыңғайланып, оны өзіне ыңғайландыргызып, адамдар өзінің санын көбейтті және өмір жастарын узартты.

Медициналық генетика деректері  бойынша жаңа туған балалардың 0.7% -ті хромосомдық аурулармен ауырады, 1.5%-тейі геңдік мугацияның әсерінен пайда болған аурулармен, ал 3.8%-тен кебі - әр түрлі созылмалы ауруларға туқымқуалау-шылыққа ыіцайлылықпен тууда.

Әлемнің халқы қазіргі  уақытта күн сайын 250 мыңға, апта сайын 1 млн.750 мыңга, ай сайын 7.5 млн-га, жыл сайын 90 млн-ға әсуде. БҮҮ дерекгері бойынша халық санының ең көп өсуі дамупхы елдерде болып жатыр. Сондықтаң да халық санының Жер бетіндегі тығыздыгы әр жерде әр түрлі. Дамуіпы еддердегі халық санының тым жыддам осуі эколо-гиялық пен қоғамдық мәселелер тудыруда. Бүл елдердегі халық саны бүкіл әлем халқының 3/4 бөлігін қүрайды, ал бірақта олар әлемдік ондірілген өнімнің тек үштен бірін гана қолданады.

Экономикалық дамыган  елдердегі туудың азаюы әлемдік  масштабта аліанда оң факторға жатады, бірақ та бүл жағдай қогамдық-саясаттық келеңсіз жағдайларға әкеледі. Халықтың "кәртәюінің" нотижесінде экономикаға түсетін ауыртпалық кобейеді, қоғамдық және мәдени жаңалықтарды ендіруде оган деген козқарас бірдей болмайды жөне қоғамда консерватизм күшейеді.

Нашар дамыган елдерде халық санының реттеусіз тым тез өсуі экологикалық, қоғамдық-экономикалық мәселелердің қиыңдауына, көбіне аштық жагдайларга әкеледі. Бүның бәрі геосаясаттық дағдарысқа әкеледі.

Адамзаттың шектеулі саны деп әлемдік ауыліларуа-шылық ондірісі мен табиғи байлықтардың таусылу мүмкіндігін еске ала отырып, оның барлық сүранысын қамтамасыз етуге болатын тәжірибе түрінде анықталган халықтың санын айтады.

 

Қорытынды

Адам экологиялық қоры және генофонды тақырыбына реферат жазу арқылы мен халықтың құрылымын, құрамын және туу, өлім мәселелері жөнінде, өмір ұзақтығы туралы қоғамдық, тарихи тұрғыдан көп мәлімет алдым.

ХІХ ғ адам санының  өсе бастады. Олардың табиғатқа  тигізетін пайдасы мен зияны  қандай? Бұл сұраққа осы рефераттан жауап іздеуге болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиет  тізімі

1. З.М.Молдахметов, А.М.Газалиев, С.Фазылов., «Экология негіздері».

2. Г.С.Оспанова, Г.Т.Бозшатова., «Экология».

3. Ү.И.Кенесариева, Н.Ж.Жақашов., «Экология және халық денсаулығы».