Ауырлатылған жағдайда қасақана адам өлтіру

Қылмыстық құқықта  қылмыс құрамдарының элементтері ретінде қылмыстың объектісі, объективтік жағы, субъективтік жағы және субъектісі аталады.

Адам өлтіру қылмысының объектісі адамның өмірі. Адам өлтірудің объективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айыруға бағытталған іс-әрекеттің және соның зардабынан адам өлуінің арасындағы себептік байланыстың болуын айқындау қажет.

Адам өлтіру негізінен әрекет арқылы жүзеге асырылады. Адам өлтірудің көпшілігі осылайша жасалады. Кінәлінің  оқпен атылатын және суық қарудың, өзге заттарды пайдаланумен, уландыру, жарылыс жасау, басқа да әдістерді қолдануы арқылы адам өмірінен айырылады.

Адам өлтіру сондай-ақ әрекетсіздік нысанында болуы  мүмкін. Бұл негізінен мынадай  жағдайда болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді өмірден айыру мақсатымен өлімге араша тұра алатын мүмкіндігі бола тұра және осыған тікелей міндетті бола тұрса да әрекетсіздік жолымен оған өлім қаупін туғызады және өлімге жолбереді.

Адам өлтірудің  объективтік жағының екінші белгісі қылмыстың зардабы жәбірленушінің өлімі болып табылады. Өмірден айыруға тікелей қасақаналық болғанымен қылмыстық зардаптың - өлімнің болмай қалуы кінәлінің әрекетіне оқталғандығы, адам өлтіруге оқталғандық ретінде саралауға негіз болып табылады.

Адам өлтіру – материалдық құрамға жатататын  қылмыс.

Адам өлтірудің  субъективтік жағы – ҚК – тің 96 бабына сәйкес тек қасақаналықпен жүзеге асырылады. Адам өлтіру кезінде қасақаналық тікелей және сол сияқты жанама да болуы мүмкін. Тікелей қасақаналық кезінде кінәлі өзінің басқа адамның өміріне қол сұғып отырғандығын сезеді, оның әрекеті іс жүзінде өлімге әкелетіндігін біледі, және өлімнің болуын тілеп іс-әрекет жасайды. Жанама қасақаналықпен адам өлтіру кезінде кінәлі өзінің әрекеті арқылы адам өміріне қатер төндіретіндігін мойындайды, осы әрекеттің нәтижесінде оның өлуі мүмкін екендігін біледі, өлімнің болуын тілемейді, бірақ оған саналы түрде жол береді.

Кінәлінің ниетінің түрі туралы мәселені шешкенде соттар жасалған қылмыстық барлық жағдайларына сүйенуі және атап айтқанда: қылмыстың  тәсілі мен қаруын, денеге салынған жарақаттың санын, сипаты мен оқшаулауын, кінәлінің қылмыстық әрекетті тоқтату себебін, сондай-ақ кінәлінің қылмыс істеу алдындағы және одан кейінгі мінез-құлқын, оның жәбірленушімен арақатынасын ескеруі керек.

Қасақана  адам өлтірудің субъектісі 14 жасқа  толған жеке тұлға болып табылады. Ауырлататын жағдайда адам өлтіру – ҚК-тің 96-бабының 2-тармағында көзделген. Қылмыстық құқық теориясында бұл жағдайларды топтарға бөлу қалыптасқан. Мұндай жағдайда бөлу үшін қылмыс құрамының элементтері пайдаланылады.Обьекті бойынша, яғни жәбірленушінің жеке тұлғасы бойынша – екі немесе одан көп адамдарды; Осы адамның қызметтік іс - әрекетін жүзеге асыруына не кәсіби немесе қоғамдық борышын орындауына байланысты адамды немесе оның жақындарын; Дәрменсіз жағдайда екендігі айыпкерге белгілі адамды, сол сияқты адамды ұрлаумен не адамды кепілге алумен ұштасқан; жүкті екенгдігі айыпкерге белгілі әйелді өлтіру. Объективті жағы бойынша – аса қатігездікпен жасалған; көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған; адамдар тобы, алдын ала сөз байласу арқылы адамдар тобы немесе ұйымдасқан топ жүзеге асырған. Субъективтік жағы бойынша – пайда табу мақсатымен, сол сияқты жалданып не қарақшылықпен, қорқытып алушылықпен не бандитизммен ұштасқан; бұзақылық ниетпен; Басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңілдету мақсатымен жасалған, сол сияқты зорлауға немесе жыныстық сипатындағы күш қолдану әрекеттерімен ұштасқан; әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни өшпенділік немесе араздық не қанды кек себебі бойынша; жәбірленушінің мүшелерін немесе тінін пайдалану мақсатымен жасалған. Субъектісі бойынша – бұрын адам өлтірген адам жасаған адам өлтіру.

Әр жағдай жеке түсінік болып табылады. Сондықтан  да егер де адам ҚР ҚК – тің 96 –бабының 2-тармағында көзделген бірнеше жағдайларды  жасаған жағдайда әрекетті саралау  кезінде бұл баптың тек бір тармақшасын қолдануға тиым салынады.

Мұндай қателікті  мойындамау мақсатында ҚК-тің 96-бабының 2-тармағының бір немесе одан да көп  тармақшасын қолдану істің шешіміне әсер етпейді дейді, себебі бұл тармаққа бір санкция белгіленген. Бұл өте қате пікір. Себебі егер де қылмыстың белгілері бірнеше тармақшаға сәйкес болса, оны барлық пункт бойынша саралау керек, әйтпесе бұл сот шешімін шығарған кезде барлық жағдайды дұрыс бағаламай, объективті шешімге келе алмас еді. Міндетті түрде аыйпталушының әрекетінде бір мақсат пен бір ниет болуы керек, осындай жағдайда ғана бірнеше тармақшамен саралауға жол беріледі.

В.Н.Кудрявцев  «барлық жағынан бірдей екі қылмыстық  құрам болмайды. Барлық қылмыс құрамдары кем дегенде бір белгісі бойынша ажыратылады. Құрамдардың арасында айырмашылықтың болмауы ұқсас қылмыстарды ажыратуда мүмкіндік бермес еді» - дейді⁴.  Құрам элементтері бір қылмыстың түрлі құрамдарында бірдей анықталғанда, олар өзара құрам элементтерінің қосымша белгілерінің міндетті белгі болуына қарай және Қылмыстық кодекстің 54 бабында келтірілген кінәні ауырлататын белгілердің көрсетілуіне қарай ажыратылады. ҚР ҚК 96 баптың 2 бөлімінде қарастырылған қасақана кісі өлтірудің ауырлататын түрлерінің құрам элементтері бойынша айырмашылығы жоқ⁵. Тек соңғы «н» тармағы бұрын қасақана адам өлтіру қылмысын жасаған адамның осы қылмысты қайталануын көрсетіп субъекті бойынша ажыратады. Бұл баптың әртүрлі пункттеріндегі қасақана адам өлтіру әрекеттері өзара объект көлемі (мысалы жүкті әйелді өлтіру, екі немесе одан көп адам өлтіру), тәсілі бойынша (мысалы аса қатігездікпен өлтіру, бірнеше адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен өлтіру), қылмыстық ниеті бойынша (пайдақорлық, қанды кекті қайтару, бұзақылық ниетпен адам өлтіру), мақсаты бойынша (жәбірленушінің мүшелерін немесе тәнін пайдалану, басқа қылмысты жасыру немесе қылмыстың жасалуын жеңілдету мақсатында адам өлтіру) ажыратылады.

Қылмыс құрамының  қоғамға қауіптілік дәрежесін сипаттайтын  белгілерді үш топқа бөлуге болады: 1) негізгі немесе констутивтік; 2) ауырлататын немесе сараланған; 3) жеңілдететін. Адам өлтіру қылмысына байланысты:

1. негізгі  немесе констутивтік белгілер  деп қылмыстық құрамдардың негізгі  немесе ауырлататын құрамдарына,  сондай – ақ жеңілдетілген  құрамдарына да тән белгілерді  айтамыз. Мысалы қасақана түрде басқа адамға қаза келтіру белгісі 96 баптың 1 бөлімі бойынша квалификацияланатын жай кісі өлтірудің түрлеріне , сондай – ақ 97, 98, 99, 100 баптарындағы кінәні жеңілдететін жағдайларға қарсы бағытталған қылмыстардың негізгі белгісі болып табылады.

2. ауырлататын  белгілер қылмыстың құрамында  тікелей келтірілген ауырлататын  жағдайларды білдіреді. Ол ауырлататын  жағдайлар қылмыстық құрамды  сипаттайтын белгілердің түрлерінде  кездеседі, яғни зардаптың көлеміне, қылмысты жасау орыны, уақыты, тәсілі жағдайы, құралына қарай және ниетімен мақсаттың, қылмыс субъектісінің түріне қарай ауырлатады. Мысалы 96 баптың екінші бөлігінің «з» тармағындағы пайдақорлық ниетпен кісі өлтіруде «пайдақорлық» ниет ауырлататын белгі болып табылады.

3. Қылмыстық  құрамдар кінәні жеңілдететін қылмыс түрі ретінде бағалануы үшін, ол жеңілдетілген белгі құрамның мазмұнында келтіріледі. Мұндай жағдайда да ауырлататын құрамдардағы сияқты кінәні жеңілдететін белгі қылмыстық құрамының міндетті белгісі ретінде норма диспозициясында тікелей көрсетіледі. Оларға әйелдің баласын босану уақытындағы, қажетті қорғану, ашу шегінен, қылмыскерді ұстау шаралары шегінен шығуы жағдайларында өміріне қаза келтіруі қарастыратын құрамдар жатады.          

ІІ БӨЛІМ. Кісі өлтірудің жауаптылықты ауырлататын түрлері.

Қылмыстың қоғамға  қауіптілігін ауырлататын құрам көпшілік жағдайда баптың кейінгі бөлімінде келтіріледі. Бұл құрамдардың негізгі құрамдармен салыстырғанда ауырлатушы объективтік немесе субъективтік белгілері диспозицясында тікелей көрсетіледі. Кісі өлтірудің ауырлататын құрамдардың белгілері қылмыстың объектісінің көлеміне, іс - әрекеттің белсенділігіне, зардаптың түрі мен көлеміне, қылмыстың жасалу орны, уақыты, тәсілі, жағдай, құралына, ниеті мен мақсатының немесе қылмыс субъектісінің түріне қарай ауырлатады.    

А) екі немесе одан көп адамды өтіру (ҚР ҚК 96-бабы 2-бөлігінің «а»тармағы)

 Бұл тармақ бойынша саралауға кінәлінің бір мезгілде бірнеше адамға қаза келтіру ниеті негіз болып табылады. Адам өлтірудің бұл түрі кінәлі екі немесе одан көп адамды өмірінен айырған жағдайда болады. Мұндайда кінәлінің екі немесе одан көп адамды өлтіру ниетінің болғандығы, яғни бірыңғай қасақана ниетінің болғандығын анықтау керек. Дұрысында жәбірленушілердің өлуі бір мезгілде болады. Мынадай жағдай болуы мүмкін: кінәлі әуелі бір адамды өлтіреді, содан соң біршама уақыт өткеннен кейін, әдетте көп кешікпей, басқа адамды өлтіреді. Оның бір адамды емес, екі немесе одан көп адамды өлтіру ниетінің болғандығын дәлелдеудің маңызы зор. Бұл кезде әр адамды өлтіру себептері бірдей болмауы мүмкін. Біреуін ол мысал үшін – кек алу мақсатында, ал екіншісін бірінші кісіні өлтіруді жасыру мақсатында өлтіреді. Сонымен бірге – екінші адамды өлтіру ниеті бірінші кісі өлтіруден кейін емес, оған дейін пайда болды. Екі немесе одан көп адам өлтіру қылмысына жәбірленушілердің өлімі арасында уақыт өтпей өлтірілген қылмыс жатқызылады. Мысалы, бір оқтан екі адамның өлуі, немесе оларды бірінен кейін бірін өлтіру.

Егер бірнеше  адам  өлтірген кезде қылмысты қоса орындаушылардың ниеті бірнеше  адамдардың өмірін қиюға бағытталса және оны іске асыру үшін олар өзара рөлдерін бөліскен болса, соның салдарынан әрбір қылмысқа қатысушы бір ғана адамның өмірін қиюға тікелей қатысса, онда олардың әрқайсысының әрекеті осылайша ҚК 96-бабы 2 -бөлігінің «а»тармағымен саралануға жатады.

Екі адамды өлтіру, егер біреуі үшін жауапкершілік ҚК 96-бабының тиісті бөлігімен, ал басқасы  ҚК 97,98,99 немесе 100-баптарымен көзделсе, ҚК 96-бабы 2-тармағының «а»тармақшасы бойынша саралау мүмкін емес. Мұндай жағдайларда әрбір қылмыс қылмыстық заңдардың тиісті нормасы бойынша дербес саралануға жатады.⁶

  Кейбір әдебиеттерде қылмыстық әрекеттің «бір уақытта» түсінігін «үзіліссіз» деп ауыстыруды ұсынады., себебі бірнеше адамды бір уақытта өмірінен айыру бір қылмыстық акт болып табылады ⁷. С.В.Бородиннің айтуынша, екі немесе одан да көп адамды өлтіру кезінде қылмыстық әрекеттер «бір уақытта» болады деген түсінікті «үзіліссіз» деген түсінікпен ауыстыру бәрін шатастырып жібереді⁸. Біздің ойымызша, бұл пікірмен үзілді – келісуге болмайды. Мәселен, екі немесе одан да көп адам өлтіру кезінде кінәлінің әрекетіндегі уақыт аралығында үзіліс болмайды. Осындай кінәлінің үзіліссіз әрекетінде, қылмыстың субъективтік жағы тікелей немесе жанама қасақаналықпен сипатталуы мүмкін. Сот тәжірбиесінде жанама қасақаналықпен кісі өлтіру деп, бөтен адамдардың кіріуінен бақтың учаскесін қорғау мақсатында қондырылған, өздігінен қосылатын жарылғыш құрылғының жарылуы нәтижесінде бірнеше адамдардың өмірінен айырылуы танылады. 

Егер де екі  немесе одан көп адамды өлтіру бір уақытта жүзеге асырылып, бірақ қылмысты жасау ниеті әртүрлі болса, бұл қылмыс ҚР ҚК 96-бабы 2 -бөлігінің «а»тармағымен сараланбайды.

Сот тәжірбиесінде  бір адамды өлтіріп, екінші адамның  өміріне қастандық жасау әрекетін саралауда сұрақ туындайды. Мұнда 2 түрлі көзқарас айқындалды.

Оның біреу  облыстық сотта К. азаматын соттау ісінде анықталды. Сот шешімі бойынша азамат К. ҚР ҚК 96-бабы 2 -бөлігінің «а»тармағымен және 26 – бап, 3-тармағымен , және ҚР ҚК 96-бабы 2 -бөлігінің «а»тармағы және «г» тармағымен сотталды. Ол бұзақылық ниетпен өзінің  жүкті әйелін өлтіріп, енесінің өміріне қастандық жасады. Жоғарғы Сот бұл шешімге келіспеді. Ол азамат К. әрекетін ҚР ҚК 96-бабы 2 -бөлігінің «а»тармағымен саралау керек, оны кінәлінің екі немесе одан көп адамды өлтіру ниеті анықталғаннан кейін, оның әрекетін аяқталған қылмыс деп, ҚР ҚК 96-бабы 2 -бөлігінің «а»тармағымен саралау керектігін түсіндірді.

Ал екінші жағдайда, бір адамды өлтіріп екінші адамның өміріне қастандық жасау  әрекетін ҚК 96-бабы 2 -бөлігінің «а»тармағымен және 24- баптың 3- тармағымен саралауды дұрыс деп табады.

Екі пікірдің ішіндегі екіншісі дұрыс, себебі бір  адамның өміріне қастандық жасау, екі немесе одан көп адамның өміріне  қастандық жасауға айналып кетеді де , аяқталған қылмыс адам өлтіру заңдық бағасын алмайды.

Ал бір  уақытта құқық қорғау органдарының қызметкерлерінің өміріне қастандық  жасалып, бұл органның қызметкері болып  табылмайтын адамды өлтіруәрекеті  басқаша сараланады. Құқық қорғау органының қызметкерінің өміріне  қастандық жасау қылмыстық кодекстің тиістібабымен, ал екінші адамды өлтіру әрекетін ҚК 96-бабы 2 -бөлігінің «а»тармағымен саралау керек. КСРО – ның Жоғары Сот Пленумына сәйкес «милиция қызметкерлерінің немесе олардың жақындарының өміріне қастандық жасау адам өлтірумен тең» деп жазылған.

Екі немесе одан көп адам өлтіру мен көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған адам өлтіру қылмыстарын ажырата  білу жөнінде тәжірбиеде қиындықтар жиі кездеседі. (ҚК 96-бабы 2 -бөлігінің «а»тармағы және «е» тармақтарымен). Көп жағдайда соттар екі қылмыстың әр түрлі саралану шарттарына көңіл бөлмейді. Кінәлі кісі өлтіруді көптеген адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасағанда, ол өз санасымен оның таңдап алған тәсілі көптеген адамдардың өміріне қауіп келтіретіндігін ұғынуы қажет. Бұл жерде қылмыс субъектісінің айналадағы оны қоршаған жазықсыз адамдарға қатысты немқұрайдылығын көруге болады. Кінәлінің әрекеті көпшілік жиналған орындарда мысалы дүкенде, жиналыстарда, әуежайда, қоғамдық көліктердің ішінде т.б. жерлерде жарылыс жасаудан, мылтықпен ретсіз оқ жаудырудан, су қаптатудан, өртеуден және т.с.с. көрінеді. Кінәлінің өлтірмекші болған жәбірленушінің қасында болған адамдардың саны немесе олардың дене жарақатын алған – алмағандығы ескерілмейді. Өлтіру ниеті бағытталған адамдар тобының өміріне қауіп төндірсе, онда оның әрекетін саралауда тек ҚК 96-бабы 2 -бөлігінің «а»тармағын қолдану керек. Себебі ол басқа адамдар өміріне қауіп төндірген жоқ, тек өлтіру ниеті бағытталған адамдарға ғана қауіп төндірді.

Сонымен қатар, екі немесе одан көп адамдарды өлтіруді бірнеше рет кісі өлтіруден ажырата білу керек. Яғни 96 баптың 2 бөлігінің «н» тармағы келесі мазмұнды құрайды: осы кодекстің 97 – 100 баптарында көзделген әрекеттерді қоспағанда, бұрын адам өлтірген адам жасаған адам өлтіру, 96 баптың 2 бөлігінің «н» тармағы бойынша қылмысты саралау үшін, кінәлінің екі немесе одан да көп адамды өлтірудегі іс - әрекетінің арасында біріншіден, уақыт алшақтығы болуы керек, екіншіден жәбірленушілерді өлтіруге деген бірыңғай қасақана ниетінің болмауы тиіс. Бұл жағдайда қылмысты бірнеше мәрте жасаудың белгілері қолданылады.

Г.Н.Борзенковтың айтуынша: екі және одан да көп адамды өлтіру бір қылмыс болып табылады⁹. Теорияға және әділеттілік қағидасына жүгінетін болсақ, бір қылмыс үшін қылмыстардың жиынтығы туралы ережені қолданып жаза тағайындау дұрыстыққа жанаспайды. Бұл жерде белгілі бір қауіп те бар. Заңға сәйкес, қылмыстардың жиынтығы кезінде кісі өлтіргені үшін жаза, ең жоғарғы бас бостандығынан айыру мерзімінің жартысынан асатын мерзімге жазалардың қосылуы жолымен тағайындалуы мүмкін. Бұл жағдай кінәлінің ойластырып қойған қылмысын аяғына дейін жеткізуге яғни тірі қалған жәбірленушіні өлтіруге итермелеуі мүмкін, өйткені бұл жерде қылмыстардың жиынтығы болмайды. Осы қарама – қайшылықты заң тұрғысынан, жеке алғанда, аяқталмаған қылмыс үшін жаза тағайындау туралы ережені болашақта нақтылау арқылы шешу қажет. Біздің ойымызша ¹⁰бұл пікірдің де жаны бар сияқты және ол болашақта реттелуге жататын мәселелердің бірі болып табылады. Шын мәнісінде ойлап қарасақ, кінәлі өлтіремін деп көздеген екі адамның біреуін өлтіріп, екіншісіне оқталса қылмыстардың жиынтығы қолданылып жаза көбірек тағайындалады. Жәбірленушілердің екеуін де өлтірсе, онда қылмыстардың жиынтығы болмайды және сот жаза мөлшерін 96 баптың 2 бөлігінде көрсетілген жаза мерзімінің шекарасы шегінде қолданады.