Бюджет шығыстары

1991 жылы  Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырады. Бұған дейін Қазақстанның мемлекетік бюджеті, басқа одақтас республикалардың мемлексттік бюджеттсрі сияқты, КСРО-ның мемлекетгік бюджетіне кірді, онда ол аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық және поселкалық бюджеттер де қамтылып көрсетілді. Ол одақтық бюджеттен, 15 одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 жж. мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның 35% республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті бюджеттердің қарамағында болды.

   Бюджет  кодексінс сәйкес, мемлекеттік бюджет- араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.

   Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер кез-келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің орталық буыны болып табылады. Бюджет-мсмлекеттің қажетті атрибуты және оның егемендігінің негізі. Бюджеттің көмегімен тиісті мемлекеттік және муниципалдық құрылымдарының ақша қорлары құрылады, бүл қорлар олардың жалпы маңызды міндеттерін орындауды қамтамасыз етсді, мсмлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын жүзеге асырудың қаржылық негізін жасайды. Бюджеттерде мемлекеттің қаржы ресурстарының аса ірі бөлігі шоғырландырылады. Бюджетте қаржы ресурстарын шоғырландыру мемлекеттің қаржы саясатын ойдағыдай жүзеге асыру үшін қажст. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.2 Мемлекеттік шығыстардың құрылымы

   Мемлекеттiк бюджет - араларындағы өзара өтелтiн операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергiлiктi бюджеттердi бiрiктiретiн, талдамалы ақпарат ретiнде пайдаланылатын және бекiтуге жатпайтын жиынтық бюджет.

   Мемлекеттiк  шығындар мәні сонда, яғни ол мемлекеттiк  саясатты iске асыру мақсатында (мемлекеттiк  органдардың өздерiнiң тұтынуына  арналмаған) өндiрiлетiн тауарларға (жұмыстарға, көрсетiлетiн қызметтерге) мемлекеттiк органдардың ақы төлеуi ретінде айқындалады.

   Бюджеттің құрылымы жан-жақты қарастырылған. Бюджеттiң шығыстары, жалпы алғанда, бюджет кредиттерi, қаржы активтерiн сатып алу, қарыздар бойынша негiзгi борышты өтеу бюджеттiң шығыстары болып табылады.

   Бюджет кодексі бюджеттiң құрылымы мынадай бөлiмдерден тұрады:

   1) кiрiстер:

   2) шығындар;

   3) операциялық сальдо;

   4) таза бюджеттiк кредит беру:

   5) қаржы активтерiмен жасалатын  операциялар бойынша сальдо:

   6) бюджет тапшылығы (профицитi);

   7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитiн пайдалану):

   Жалпы алғанда бюджет шығындары негізінен  қайтарылмайтын негiзде бөлiнетiн  бюджет қаражаты бюджет шығындары болып  табылады.

   Ал  мемлекеттік шығындары мынадай  түрлерге бөлiнедi:

   1) мемлекеттiк мекемелердiң қызметiн қамтамасыз ететiн шығындар;

   2) тұрақты сипаты жоқ iс-шараларды  ұйымдастыру мен өткiзуге байланысты  шығындар;

   3) мемлекеттiк тапсырысқа арналған  шығындар - мемлекеттiк саясатты iске  асыру мақсатында (мемлекеттiк органдардың  өздерiнiң тұтынуына арналмаған) өндiрiлетiн тауарларға (жұмыстарға, көрсетiлетiн қызметтерге) мемлекеттiк органдардың ақы төлеуi;

   4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер - қызметкерлерге еңбегi үшiн ақшалай  төлемдерден басқа, Қазақстан  Республикасының жеке тұлғаларға  ақшалай нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;

   5) субсидиялар - мемлекеттік мекемелер және қоғамдық бірлестіктер болып табылмайтын шаруа (фермер) қожалықтары мен заңды тұлғаларды өтеусіз және қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;

   6) ресми трансферттер - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншiсiне, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу;

   7) мемлекеттiң мiндеттемелерiн орындауға  арналған шығындардың өзге де  түрлерi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.3 Бірыңғай бюджеттік сыныптама

   Бiрыңғай бюджеттiк сыныптаманың анықтамасы төмендегідей болмақ;

   1. Бiрыңғай бюджеттiк сыныптама  бюджет түсiмдерi мен шығыстарын  сыныптама объектiлерiне топтамалық  кодтар бере отырып, функционалдық,  ведомстволық және экономикалық  сипаттамалар бойынша топтастыру  болып табылады. Бiрыңғай бюджеттiк сыныптама бюджет жүйесiнiң барлық деңгейдегi бюджеттерi көрсеткiштерiнiң салыстырымдылығын қамтамасыз етедi.

   2. Бюджет процесi бiрыңғай бюджеттiк  сыныптама негiзiнде жүзеге асырылады. 

   3. Бiрыңғай бюджеттiк сыныптама  бюджеттердiң барлық деңгейлерi үшiн бiрыңғай және мiндеттi болып табылады.

   4. Бiрыңғай бюджеттік сыныптаманы  бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық  уәкiлеттi орган әзiрлейді.

   Бiрыңғай бюджеттiк сыныптама:

   1) бюджет түсiмдерiнiң сыныптамасын;

   2) бюджет шығыстарының функционалдық сыныптамасын;

   3) бюджет шығыстарының экономикалық  сыныптамасын қамтиды.

   Бюджет  түсiмдерiнiң сыныптамасы 

   1. Барлық деңгейдегi бюджеттер түсiмдерiнiң  белгiлi бiр сипаттамалар бойынша  Қазақстан Республикасының бюджетіде негiзделген топтамасы бюджет түсiмдерiнiң сыныптамасы болып табылады.

   2. Бюджет түсiмдерi сыныптамасының  топтамасы санаттан, сыныптан, iшкi сыныптан  және ерекшелiктен тұрады.

   Санаттар  түсiмдердi экономикалық белгiлер бойынша  топтастыру болып табылады. Сыныптар мен iшкi сыныптар түсiмдердi олардың көздерi мен түрлерi бойынша топтастырады. Ерекшелiк бюджетке төленетiн төлем немесе түсiм түрiн айқындайды.

      Ал бюджет шығыстарының функционалдық сыныптамасы

   1. Мемлекет функцияларының орындалуын, республикада мемлекеттiк саясатты iске асыруды бейнелейтiн функционалдық және ведомстволық белгiлер бойынша бюджеттiк қаражаттардың жұмсалу бағыттарын айқындайтын барлық деңгейлердегi бюджеттер шығыстарының топтамасы бюджет шығыстарының функционалдық сыныптамасы болып табылады.

   2. Бюджет шығыстарының функционалдық сыныптамасының топтамасы мынадай деңгейлерден:

   функционалдық топтардан;

   функционалдық iшкі топтардан;

   бюджеттiк  бағдарламалардың әкiмшiлерiнен;

   бюджеттiк  бағдарламалардан және iшкi бағдарламалардан тұрады.

   3. Функционалдық топ - бюджет шығыстарын салалық белгiлер мен функционалдық бағыт бойынша бiрiктiру.

   Функционалдық iшкi топ бюджет қаражатының функционалдық  топ iшiнде жұмсалу бағытын нақтылайды.

   4. Бюджет шығыстарының функционалдық  сыныптамасы негiзiнде бюджеттiк  бағдарламалар әкiмшілерiн, функционалдық топтармен бюджеттiк бағдарламаларды (iшкi бағдарламаларды) топтастыру арқылы жасалатын бюджет шығыстарының ведомстволық сыныптамасы қалыптастырылуы мүмкiн. Әлбетте бюджет шығыстарының экономикалық сыныптамасы Негізінен бюджеттiк бағдарламаларды iске асыру үшiн мемлекеттiк мекемелер жүзеге асыратын операцияларды бейнелейтiн экономикалық сипаттамалар бойынша бюджет шығыстарын топтастыру бюджет шығыстарының экономикалық сыныптамасы болып табылады.

   2. Бюджет шығыстарының экономикалық сыныптамасын топтастыру санаттан, сыныптан, iшкi сыныптан және ерекшелiктен тұрады.

   Санат шығыстарды экономикалық белгiлерi бойынша  топтастырады. сынып пен iшкi сынып шығыстарды мемлекеттiк мекемелер жүргiзетiн операциялардың негiзгi түрлерi бойынша топтастырады. Ерекшелiк бюджеттiк бағдарламаны iске асыру үшiн мемлекеттiк мекеме жүргiзетiн операцияның түрiн айқындайды.

   Ал  барлау және қарсы барлау қызметiн  жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар мен олардың мекемелерiнiң, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентiнiң қауiпсiздiгiн тiкелей қамтамасыз ететiн органдардың шығыстарын сыныптау

   Барлау  және қарсы барлау қызметiн жүзеге асыратын мемлекеттiк органдар мен  олардың мекемелерiнiң, сондай-ақ Қазақстан  Республикасы Президентiнiң қауiпсiздiгiн  тiкелей қамтамасыз ететiн органдардың шығыстары шығыстардың экономикалық сыныптамасының бiр ерекшелiгі бойынша көрсетiле отырып, бiр функционалдық топ, ағымдағы бiр бюджеттiк бағдарлама және бiр бюджеттiк даму бағдарламасы бойынша сыныпталады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. Экономиканы қаржыландыру

     Жалпы алғанда қаржыландыру - бюджет қаражатын алушыларға осы қаражатты бөлу деген ұғымды білдіреді.

   Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржының, оның есебiнен шығыстар қаржыландырылуға тиiс және өзге түсiмдер есептелуге тиiс бюджет деңгейiн белгiлеуге жол берiлмейдi.

   Жекелеген ағымдағы бюджеттiк бағдарламаларды iске асыру үшiн республикалық  немесе облыстық бюджетте бекiтiлген бюджеттiк  алып қоюларды (бюджет субвенцияларын) есептеу кезiнде ескерiлмейтiн  сомалар шегiнде жоғары тұрған бюджеттер төмен тұрған бюджеттерге беретiн ресми трансферттер ағымдағы нысаналы трансферттер болып табылады.

   Ағымдағы  нысаналы трансферттер мемлекеттiк, салалық (секторлық) немесе аймақтық бағдарламалардың iс-шараларын орындауға ғана, сондай-ақ қаржы жылы iшiнде әкiмдердiң өтiнiшi бойынша Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң немесе облыстың жергiлiктi атқарушы органының резервiнен қаржыландырылатын iс-шараларға ғана берiледi.

   Әлбетте басқа да бағыттар негізге алынып отырылады:

   - облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерiне берiлетiн ресми трансферттер;

   - Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына берiлетiн ресми трансферттер;

   - Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнің орны толтырылмаған залалдарын өтеу;

   - үкiметтiк борышқа қызмет көрсету және оны өтеу;

   - мемлекеттiк кепiлдiктер бойынша мiндеттемелердi орындау.

   Республикалық маңызы бар қаланың, астананың, жергiлiктi мемлекеттiк басқару органдарының көзделген өзге де функцияларына жұмсалатын шығындар да қаржыландырылады.

   Республикалық маңызы бар қала, астана бюджетiнен  қаржыландырылатын жергiлiктi атқарушы органдарды ұстауға арналған шығындар Қазақстан Республикасының Yкiметi бекiтетiн штат санының жалпы лимитi және заттай нормалар негiзiнде жоспарланады 

   2.1 Облыстық және  аудандық бюджеттің  шығыстары

   Ал  облыстық бюджеттiң шығыстары мынадай  негізде құқықтық жағынан қорғалық аса бір ыждахатпен назар аударыла отырып, ескеріледі. Сөйтіп шығыстар түрлі бағыттар негізінде жүзеге асады.

   Облыстық  бюджеттiң шығыстары мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады:

   1) жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызмет  көрсетулер:

   - облыстық деңгейдегi жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдардың жұмыс icтeуi;

   - облыстың әлеуметтiк-экономикалық дамуын орта мерзiмдi жоспарлау;

   - облыс деңгейiнде бюджеттiк жоспарлау;

   - облыстық бюджеттiң атқарылуын ұйымдастыру;

   - облыстық коммуналдық меншiктi басқару;

   Ал  аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерiнен: