Қазақстан Республикасындағы бюджет үрдісінің тиімділігінін арттыру

МАЗМҰНЫ

 

КІРІСПЕ..................................................................................................4

           1. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ

1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны мен мәні....................4
2. Бюджет жүйесі туралы ұғым, функциялары............................................6
3. Бюджет процесін ұйымдастыру, бюджеттік жіктеу..............................14

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНІҢ   ОРЫНДАЛУЫ. КІРІСТЕРІ МЕН ШЫҒЫНДАРЫН ТАЛДАУ.

1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік несиесі

 мен борышы....................................................................................................21

2. Мемлекеттік бюджеттің реттеудегі фискальдық

 саясатының нұсқаулары  мен салықтардың әсері........................................22

3. Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының

құрамы мен құрылымы...................................................................................23

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТІНІҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ОНЫҢ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ.

3.1 Қазақстан Республикасының  бюджетінің кемшіліктері……………..26

3.2 Қазақстан Республикасындағы бюджет үрдісінің тиімділігінін арттыру.....................................................................................................27

ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................30

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР............................................................30

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының  Үкіметінің 1998-2000 жылға арналған іс-қимыл бағдарламасында орта кезеңде мемлекеттік қаражатты жұмсаудың басым негіздері, ішкі және сыртқы борыш жөніндегі мемлекеттік міндеттемелерді мүлтіксіз орындау, жаңа берешектердің жинақталуына жол бермеу, әлеуметтік сипаттағы шығыстарды оңтайлы қамтамасыз ету, зейнетақымен қамсыздандыру реформасын қолдау және инвестициялық қызметті жандандыруға көмектесу болып табылатындығы көрсетілген.

Қазақстандық бюджет республикалық стратегиялық басымдықтарын  жүзеге асырудың негізгі құралы болып  келеді, өйткені ол елдің ең маңызды қаржы ағымдарының қорғанысын реттейді. Келешек көкжиектегі салықтық- бюджеттік реформалардың негізгі бағыттарына салықтық өкімгерлеуді жақсарту және бюджеттік бағдарламалау тәсілдерін ендіру кіреді.

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі, жаңа бюджеттік жіктеудің мазмұны баяндалған. Қазіргі кезде бюджет жүйесі өте күрделі және мемлекеттің өмір сүруінде өте маңызды механизм болып келеді, өйткені мемлекет, бюджет жүйесі арқылы өзінің алдына қойылған мақсаттарын және еліміздің экономикалық әлеуметтік жағдайын реттейді, сондықтан мемлекеттік бюджеттің өзектілігі арқашан да маңызды болып келеді. Аталған тақырыпты таңдаған себебім – мемлекеттік бюджет еліміздің өмір сүруінің басты қаржы көзі болып келеді, және оның жақсы білуі қаржы мамандығының басты басымдылығы болып келеді.

Курсттық жұмыстың бірінші бөлімінде  мемлекеттік бюджеттің жалпы  сипаттамасы және оның қалыптасу көздері туралы және бюджет процесін ұйымдастыру мен оны жіктеуі тіралы айтылған. Екінші бөлімде еліміздің мемлекеттік бюджетінің жалпы орындалуы, оның кірістері мен шығыстары туралы толығымен айтылған. Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің қазіргі кездегі жұмыс істеуі, оның артықшылықтары мен кемшіліктері және оны шешу  жолдары көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-Бөлім. Мемлекеттік бюджет және бюджет жүйесі

1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны мен мәні

Қоғамдық өнімді құндық бөлу процесінде мемлекеттің кәсіпорындарымен, ұйымдармен, мекемелермен және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастарының айрықша саласы құрылады. Бұл қатынастарға бөлу процесінде туындайтын ортақ белгілерге тән және олар қоғамдық қажеттіліктерді өтеуге арналған, орталықтандырылған қаражат қорын құрып, пайдалануға байлансты. Бұл процесс мемлекеттің тікелей қатысуы мен жүзеге асырылып отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы «мемлекеттік бюджет» деп аталған ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды.

Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде  объективтік сипатқа ие. Қоғамдық өндірісті жоспарлы дамыту орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді.

Қаражаттарды орталықтандыру бүкіл халық шаруашылығы ауқымында  қорлардың үздіксіз айналымын ұйымдастыру  үшін және жалпы экономиканың тұрақты  жұмыс істеуін қамтамасыз ету  үшін қажет. Бүкіл қоғам ауқымында  әлеуметтік мәдени шараларды өткізуге, қорғаныс міндеттерін шешуге, мемлекеттік басқарудың жалпы шығындарын жабуға орталықтандырылған қаржылар қажет.

Сондықтан мемлекеттік  бюджеттің объективті қажеттілігі  ұдайы өндірістің қажеттерінен, мемлекеттің  табиғатынан туындайды.

Мемлекеттің орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндіріс қарқынын қамтамасыз ететін салалық және аумақтық құрылымдар құрып, ірі әлеуметтік өзгерістер жүргізуге мүмкіндік береді. Орталықтан бөлінетін қаржының көмегімен қаражат, экономиканың басты секторларында шоғырландырып, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын жүзеге асыруға жағдай жасады. Сөйтіп, құндық бөліністің айрықша бөлігі ретінде мемлекеттік бюджет айрықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттік қажеттерді қанағаттандыруға қызмет етеді. Нақты объективті бөлініс қатынастарының формасы болғандықтан айрықша қоғамдық арналымды орындай отырып мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде көрініс табады.

Қаржы қатынастарының жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджеттің  қаржы категориясына тән сипаты бар: бюджет қатынастары бөліністік сипатта мақсатты ақша қорларын құрап, пайдалану арқылы жүреді.

Кез-келген басқа экономикалық категория сияқты мемлекеттік бюджет өндірістік қатынастарды бейнелеп, соған  лайықты материалдық-заттық көрініс  табады. Бюджет қатынастары мемлекеттің ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорында- бюджет қорында заттанады.

Қоғамдық өнім мен  ұлттық табыстың құндық бөлінісінің  тиісті кезеңдерінен өтіп, ұдайы өндірісті  ұлғайту, халыққа әлеуметтік- мәдени қызмет көрсету, қорғаныс, басқару жөнінде қажеттерді қанағаттандыру үшін мемлекет қарамағына түскен бөлігінің объективті экономикалық формасы. Бюджет қоры болу және қайта бөлуге байланысты пайда болатын құн қозғалысының процесін көрсетеді.

Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде мемлекеттің орталықтандырылған қаражат қорын құру, оны жоспарлау түрде бөлу, қайта бөлу процесінде және оны ұдайы өндірісті ұлғайту, қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекет пен кәсіпорындардың, мекемелердің, халықтың қоғамдық қоғамдық өндіріске қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша қатынастарын бейнелейді.

Бюджет экономикаға  бюджет механизмі арқылы ықпал етеді. Бюджет механизмі- мемлекеттің ақшалай  қаражаттарының орталықтандырылған қаржы  құру және пайдалану нысандары мен әдістерінің жиынтығы, мемлекеттік бюджет еліміздің негізгі қаржы жоспары ретінде Республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын «Республикалық бюджет туралы» заңына сәйкес міндетті түрде орындалуы тиіс.

Мемлекеттік бюджет материалдық  өндіріс саласында оның өсуінің стимуляторы ретінде зор рөл атқарады. Бюджет қаржысы жеке және қоғамдық қорлар қамтамасыз ету үшін пайдаланады.

Өндірістен тыс салалардағы  мекемелердің қызметінің дамуының басты  көзі- бюджет қаржысы болып табылады. Бұл саладағы мекемелер мен ұйымдардың басым көпшілігі өздерінің табыс көздері жоқ болғандықтан, мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылады. Білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандыру, ғылым, мәдениет, әдебиет және өнер салаларындағы мемлекеттің шығындары- жалпы мемлекеттің ауқымдағы әлеуметтік- мәдени шараларды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін қаржы базасы. Өндірістік емес салалар құрылымын ұлғайтуда бюджеттің маңызы орасан зор. Өндірістік емес салалардың қызметін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ете отырып, мемлекеттік бюджет арқылы тұтыну қорының нақты көмегімен қалыптастыруға, оны пайдалануға, аумақтық пропорцияға әсер етуге болады.

Бюджеттің құрылымы мынадай  бөлімдерден тұрады:

«Кірістер»- үкімет қарыздарынан түсетін түсімдерді және алынған  ресми трансферттерді қоспағанда, бюджетке түсетін барлық түсімдерді қамтиды.

«Алынған ресми трансферттер»- «кірістер» бөліміне енетін түссімдерді  қоспағанда, бюджетке түсетін барлық түсімдерді қамтиды.

«Шығыстар»- мемлекеттік  борышқа қызмет көрсету жөніндегі  шығыстарды қоса алғанда, бюджеттен жұмсалатын барлық шығыстарды қамтиды., бұған несие беру және мемлекеттік борыштың негізгі сомасын өтеу бойынша бюджеттен төленетін төлемдер кірмейді;

«Несие беру, оның өтелуін  шегеріп тастау»-несие беру бойынша  бюджеттен төленетін төлемдер мен бұрын бюджеттен берілген несиелерді өтеуден түскен түсімдерді қамтиды және таза несие беруді көрсетеді;

«Бюджет тапшылығы (профицитті)»- «кірістер» және  «Алынған ресми  трансферттер (гранттар)» бөлімдерінің жалпы жиыны мен «шығыстар» және «несие беру, оның өтелуін шегеріп тастау» бөлімдерінің жалпы жиыны арасындағы айырманы құрайды.

«Бюджет тапшылығы, (профицитін) қаржыландыру»- Үкімет қарыздары боойынша бюджетке түсетін түсімдер мен мемлекеттік  борыштың негізгі сомасын өтеу жөніндегі  қаражатты қамтиды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.  Бюджет жүйесі туралы ұғым, функциялары

 Бюджет жүйесі экономикалық қатынастар мен заң нормаларына негізделген өз алдына жеке бюджеттің жиынтығы. 

Бюджет құрылысы дегеніміз- бюджет жүйесін құрудың принциптері, оның буындарын өзара байланыстырудың ұйымдық формалары.

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі түрлі деңгейдегі бюджеттің  экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген жиынтығы, сондай-ақ оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару және атқарылуын бақылау процесі болып табылады. Бюджет жүйесінің құрылымы елдің ұлттық мемлекеттік құрылымымен анықталады.

Қазақстан Республикасының  ата заңында республикамыздың бюджет жүйесі республикалық және жергілікті бюджеттерден құралатыны анықталған. Сондай-ақ республика аумағында қаржы, салық, ақша-несие, валюта және баға саясаты жүргізіледі; біріңғай салық қызметі жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрамына мыналар кіреді:

• республикалық бюджет
• жергілікті бюджеттер, соның ішінде,
• облыстық, қалалық бюджеттері, аудандық бюджеттері және арнайы экономикалық аймақтардың бюджеттері.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-сурет: Бюджет жүйесінің жіктелуі

Қаржы жылына арналған республикалық  бюджет- Қазақстан Республикасының  заңымен, жергілікті бюджеттер тиісті жергілікті өкілді органдардың шешімдерімен бекітіледі. Қаржы жылына арналған бюджеттен тыс қорлар мен арнайы экономикалық аймақтардың экономикалық және әлеуметтік даму қорларының бюджеттері осы қорлар туралы заңдарға сәйкес бекітіледі.

Қазақстан Республикасының бюджетінің құрылысы республикалық бюджет жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, толықтылығы, нақтылығы, жариялылығы және дербестігі принциптеріне негізделеді.

Бюджет жүйесінің бірлігі  біріңғай құқықтық негіз, біріңғай бюджеттік жіктеуді пайдалану, бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы статистикасының бірлігі, ақша жүйесінің бірлігі арқылы қамтамасыз етіледі. Ол барлық деңгейдегі бюджеттердің кірістерді қайта бөлу, нысаналы бюджеттік қорлар құру, оларды ішінара қайта бөлу арқылы өзара іс-қимыл жасауына негізделген.

Бюджет жүйесінің біртұтастығы реттеуші кіріс көздерін пайдалану, мақсатты және аймақтық бюджет қорларын құрып, оларды ішінара бөлу арқылы жүзеге асырылады.

Бюджеттердің дербестігін  бюджет жүйесінің барлық буындарының заңмен бекітілген кіріс көздері республика заңдары белгілеген өкілеттіктер шеңберінде тиісті өкімет органдарының шешімдерімен қамтамасыз етіледі.

Барлық деңгейдегі бюджеттердің теңестірілуі бюджет қаржы саясатының басты шарты, депутаттардың маслихат-жиналысында бюджеттер қаралып, бекітілген кезде бюджет тапшылығының шекті мөлшері белгіленеді. Бюджеттік тапшылық дегеніміз- үкіметтің қарызға алған сомаларын қоспағанда шығыстар көлемінің және бюджеттен қайтарымды негізде бөлінген несиелердің бюджетке түсетін түсімдердің жалпы сомасынан асып түсуі. Республикалық бюджеттің құрамында бекітілген тапшылық мөлшері ұлттық валюта мен жалпы ішкі өнімге шаққандағы проценттермен көрсетіледі.

Республикалық бюджет негізінен  жалпы мемлекеттік салықтар есебінен қалыптастырылатын және Қазақстан Республикасының Үкіметі өзіне конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін белгіленетін жалпы мемлекеттік бағдарламалар мен шараларды қаржыландыруға арналған орталықтандырылған ақша қаражатының қоры болып табылады.

Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан

Республикасының Парламенті палаталарының  бірлескен отырысында есепті жылдың 15 желтоқсанында кешіктірілмей бекітілуі  керек.

 

Қазақстан Республикасының 2012 жылына арналған мемлекеттік бюджеттің  кірістері мен шығындары

 

 

 

 

Атауы	Млн. тенге
1. КІРІСТЕР	5 813 003,50
2. ШЫҒЫНДАР	6 268 972,00
3. ТАЗА БЮДЖЕТТІК КРЕДИТ БЕРУ	28 588,00
4. ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРМЕН БОЛАТЫН ОПЕРАЦИЯЛАР БОЙЫНША САЛЬДО	405 752,20
5. БЮДЖЕТТІҢ ТАПШЫЛЫҒЫ (ПРОФИЦИТІ)	-890 308,70
6. БЮДЖЕТТІҢ ТАПШЫЛЫҒЫН ҚАРЖЫЛАНДЫРУ (ПРОФИЦИТТІ ПАЙДАЛАНУ)	890 308,70