Саясат пен мораль

Саясат пен мораль – адамдардың тәртібін реттейтін біршама өзіндік тәсіл. Саясаттың қоғамдық қатынастардың саласы ретінде өзектілігін, мемлекеттің, қоғамның, тұлғаның игілігі үшін биліктің тетіктерін және ресурстарын тиімді пайдалану құрайды. Моральдің негізінде саяси қызметмақсаттарының адамгершілігін, амалдары мен әдістерін дәлелдеу, тәжірибелік саясатты қоғамдық пікірмен бағалау және оны адамгершілік нормаларымен өлшемдеу. Бұл мораль мен саясаттың өзара әрекетіне себепші болады.

Біздің заманымызда  саясаттың моральдық аспектілері  үлкен өзектілікке ие болуда, баспасөзде ғылыми әдебиетте белсенді талқылануда. Кейде саясат пен адамгершілік ұғымдары жалпы үйлесімді ме, бұл категориялар бірін-біріөзара жоққа шығармай ма деген сұрақтар да қойылады. Саясат пен моральдің ара- қатынастары саяси қарсыластарымен, әсіресе, сайлау науқандары. билік үшін күресте, қызмет орындары ұшін тайталастарда шиеленіседі. Ал, саяси билік үшін күресте барлық амал жақсы дегендей. Міне, сонда саясат пен моральдің арасындағы өзіндік шиеленіс алаңында саяси қимылдар өріс алады.Бұның бәрі – саясаттың өнегелі беделін кетіретін сыртқы көлеңке, «сырт пішіні».

Саясат пен моральдің  арақатынасы турасынан саяси  режимге тәуелді болады. Құқықсыз күш көрсету, террор, билікті асыра пайдалану,бюрократизм және коррупция жайлаған антидемократиялық, реакциялық режимді елдерде саясат пен моральдің аралары үзіледі. Керісінше, демократиялық режим жағдайында гуманизм мен адамгершіліктің бастауымен саясат заңдылық шеңберінде жүзеге асады.

Бұл арада атап өтетін нәрсе, ол мораль мен саясаттың басты  қоғамдық функциялары сәйкес келеді. Саясат пен мораль жалпы игілік пен әлеуметтік әділдікті қорғауға негізі бар, бірақ та ол осындай адамгершілік міндеттерді орындаудан көп жағдайда қалыс қалады. Саясат оның ерекше қосымшасы ретіндегі моральдің реттеушілік сипатының жетіспеушілігінен туындайды. Сондықтан да, осы фактыны еске ала отырып, ежелгі дәуірдің ойшылдары саясатты этиканың бір бұтағы деп қараған. Саясат пен моралды бөлуді және ол туралы ілімді бірінші болып , тек қана ХУ ғ. аяғы мен ХУ1 басында Николо Макиавелли атап көрсетті.

Саясат адамгершіліктің  өзін-өзін бақылау тетіктерінің объективтілеу  түрі, сыртқы көрінісі ретінде көрінеді. Мысалы, моральге тән өздерінің бағаларын құқық түрінде беретін және белгіленген нормаларды бұзушыларға тиісті жаза тағайындайтын ар-ұжданы фунукциясын сот орындайды.

Элементтерінің  жалпылығына қарамай, саясаттың моральден түбірлі айырмашылығы бар. Олардың ішінде ең маңыздысы саясаттың шиеленістілігі. Бұрын аталғандай, саясат бүкіл қоғамды қамтитын және билікті қолдануды қажет ететін топтық әлеуметтік жанжалдарды шешуге бағытталған қызмет болып табылады. Ал, мораль көбіне саяси шиеленіске жете бермейтін жеке жанжалдардан тұратын адамдар арасындағы күнделікті қатынастарды сипаттайды.

Саясаттың тікелей  қайнар көзі экономикалық және басқа  да қажетті мүдделері болады, оның ішінде ең бірінші, ірі әлеуметтік топтардың  мүдделері: ұлттар, таптар, қалың бұқара топтары,т.б. Моральдің тікелей қайнар көзіжалпыадамзаттық, тағы басқа да ұжымдық құндылықтар болып табылады, бірақ оған ілесу тұлғаға ешқандай жеке пайда бермейді. Сондықтан да мінез- құлықтың моральдық және саяси  сарындарының бәсекелестігі – бұл рухани құндылықтардың және тікелей, ең алдымен материалдық, жеке мүдделердің күресі.

Көптеген моральдің  императивтері идеалды сипат  алады,олармен өз әрекеттеріңді  біріктіру қажет, бірақ та шынайы өмірде оған жетуге ешкімнің қолы жете бермейді. Мысалы, өмірінде ешбір қулыққа бармаған, тек шындықты ғана айтқан,немесе христиандық адамгершілік өсиеттерімен өзін сүйген сияқты әрбір өзінің жақындарын сүйген адамды кездестіру қиын.

Мораль ылғи жеке дара болып келеді, оның субъектісі және жауапкершісі – өзінің адамгершілік таңдауын жасайтын жеке адам. Ал, саясат топтық,ұжымдық сипатта болады. Онда индивид жеке бөлік немесе таптың, ұлттың, партиялардың өкілі ретінде  көрінеді. Оның жеке жауапкершілігіұжымдық  шешімдер мен әрекеттерде зым-зия  жоқ болып кетеді.

Саясат жағдаятты  болады. Табысқа бет түзей отырып, ол мақсаттарға жетуге әсер ете алатын шынайы жағдайларды, барлық факторларды есепке алуы қажет. Ал, моральдық талаптар өз негізінде универсалды және өз кезегінде, нақты жағдайдан тәуелсіз болады.

Саясаттың ең маңызды  ерекше айырмашылығы күшке сүйену,талаптарды орындамғандарға мәжбүрлеу санкциясын қолдану болып табылады. М.Вебердің сөзімен айтсақ, саясат, «ерекше амалдың көмегіне сүйенеді – ол оның артында тұрған билік».

Ал, мораль шын мәнінде  күшті мінейді және ең бастысы  ар-ұжданға арқа сүейді. Жеке басының  ар- ұжданы, егер ол дамымаған болса,тіпті  адамды қылмыс жасағаны үшін де кешіруі  мүмкін. А л, саясат тек қана дұшпандары менқылмыс жасағандарды ғана емес, кейде адамдарға қорқыныш тудырып,кінәсіздерді де жазалайды.

Жоғарыда көрсетілген  мораль мен саясаттың ерекшеліктері  осы өмір қызметі салаларының  өздерінің дербестігін дәлелдейді де, саясат пен моральдің өзара  әрекеттестігі, ара- қатынастары туралы әртүрлі пікірлердің тууына негіз  болады.

Атап өту керек, саясат пен моральдің өзара қарым- қатынастары туралы әлемдік әлеуметтік-саяси өмірде төрт негізгі көзқарас бар екенін бөліп айтамыз. Олардың ішінде тарихи жағынан ең бірінші моральдық көзқарас болып табылады. Бұл көзқарас тұрғысында,саясат жоғары адамшылық мақсаттарға ие болып қана қоймай (жалпы игілік, әділеттілік,т.б.), сонымен бірге қайсібір жағдайларда да мүмкін болатын адамшылық амалдардың көмегімен адамшылық принциптерді бұзбау (шыншылдық, адамдарға мейірбанды болу, адалдық және т.б)

Тіпті Жаңа заманға  дейін қоғамдық ойда үстемдік еткен  саясаттағы моральдық көзқарас ХХ1 ғасырда да өзінің маңызын жойған жоқ. Гректің ұлы ойшылы Аристотель: «рақымдылықсыз адам ең ұждансыз және өте жабайы жәндікке айналады» деп пайымдаған . Сондықтан да саясат азаматтар алдында билік құрылымдарының міндеттері бар әлеуметтік этика, өнегелілік философия болып табылады.

Айта кету керек, бүгінгі күні ұшқарылықтан айырылған  моральдық көзқарас, мысалы, қазіргі  заманның ең ықпалды саяси қозғалыс болып табылатын христиан –демократиялық қозғалыстың идеологиясында көрініс тауыпотыр. Мұндай көзқарас саясат субъектілерінің адамгершілік бағыты деп түсіндірелетін,олардың оны әлеуметтік шындықты еске ала отырып, инабаттылық ету саясатты гуманизациялауға көмектеседі. Сонымен бірге өмір көрсеткендей, моральдық абсолютизм рухында саясатты адамгершілікке толық бағындыру оны тиімсіздікке апарып соғады да,мораль мен саясаттың абыройын төгеді.

Саясат пен моральдің  өзара қатынастары проблемаларына екінші көзқарас Жаңа дәуір заманының  алғашқы кезінде пайда болды  және ол Н.Макиавелли есіміміен байланысты. Оның негізінде моральды саясаттан бөлу идеясы жатты және оның әрбіреуінде өз заңдылықтары қызмет етеді деп танылды. Н.Макивеллидің пікірінше:

1. Мораль – мәңгілік саласы, ол олардың белгілі ережелерді өз еркіменорындау арқылы адамдардың жеке қатынастарын реттейді. Адамдар өздерінің қарым –қатынастарында игілік пен жауыздық туралы, адамгершілік өсиеттері, идеалдар туралы өз түсініктерін басшылыққа алып, идеалдың талаптарын универсалды, барлық жағдайларда дұрыс деп есептейді.

2. Саясатта мақсаттылық үстемдік етеді және көптеген әлеуметтік топтардың мүдделерін қорғайды: таптардың, ұлттардың, қалың бұқара топтардың, т.б.; осы мүдделердің мазмұндары нақты сипатта болады; оларды жүзеге асыру олардың әсерімен саясаттың субъектілері өз мақсаттарын өзгертуіне мүмкін болатын белгілі жағдайларда болады; әртүрлі жағдайлар мен мүдделердің күресі кезіндесаясатта күшті, озбырлықты, алдауды игілікті мақсаттарға жету үшін қолданылуы орынды болады.

Н.Макиавелли адамгершіліксіздік саясаттың негізгі болып саналатын  «Мақсат амалдарды ақтайды» деген қағиданың авторы.Оны қолданудыңсалдары бүлдіруші жәнеқайғылы. Ол утопиялық «жарқын келешек» идеясыныңқұрбаны болған миллиондардың өмірі ғана емес, сонымен бірге адамның тұлға ретінде адамгершілік тұрғыдан өзгеруі, еркіндік, индивидуалдық, меншік , т.б. қарапайым адами құндылықтардың шайылған екі жақты, тіпті үш жақты стандарттардың үстемдігі еді.

Айта кету керек, саясатты адамгершілікті бағалаудан бөлу амалдары, оны игілік пен жамандықтың арғы жағына қою амалдары, әдетте, адамгершілікке қарсы әрекеттерді ақтау үшін, немесе ең құрығанда, саясатты сыннан қорғау болып табылады. Саясаттың адамгершілік құндылықтарын ескермеушілігі оны құлықсыз қылады. Шынайы өмірде саясаттың адамгершіліксіздігі – көп тараған құбылыс.Бұл саясат пен моральды – игілік (мораль) және жамандықты (саясат) бітіспейтін жақтар етіп түсіндіруге негіз болады. Бұл олардың ара- қатынасын көрсететін үшінші