Мал шаруашылығы

Мал шаруашылығы ауыл шаруашылығының маңызды саласы, ол қалқымызды әртүрлі  тағамдармен,жеңіл өнеркәсіпті құнды  шикізат өнімдері мен қамтамасыз етеді. Ет, сүт, жұмыртқа және олардан  өңделген өнімдер калориялығы жағынан  жоғары биологиялық аса құнды  азық болып ерекшеленеді. Жүн, түбіт, тері, елтірілер, киім, аяқ киім және т.б. өнеркәсіп тауарларын дайындауға қажетті шикізат көзі болып табылады. Малдың мүйізі мен тұяқтарын, сүйектерін өңдеу арқылы олардан әртүрлі  бұйымдар, сувенирлер, түймелер, клей және т.б. заттар жасайды. Кейбір өнімдерінен (ішкі мүшелері мен ұлпаларынан) дәрі -дәрмектер мен препараттар жасалады. Кейбір өнімдерінің қалдықтарынан  мал азығы (тартылған сүт, ет-сүйек  ұны, сүйек ұны) үшін қолданылады. Малдың қиы бағалы мүшейкалық тыңайтқыш  ретінде пайдаланылады. Малдың кейбір түрлерін (жылқы, түйе, өгіз, есек) күш-көлік  ретінде пайдаланады.

 Ауыл шаруашылығының  негізгі саласы ретінде мал  шаруашылығына қой, ешкі сиыр, жылқы, түйе, шошқа, үй қояны,  құс, бал арасын өсіру жатады. Малдың бірнеше түрін өсіру  арқылы әртүрлі қажетті тағам  мен шикізат өнімдерін қамтамасыз  етуге болады.

 Ғылымның ғарыштап  дамуына байланысты мал шаруашылығы  ғылымы да көптеген нәтижелерге  жетті. Мал шаруашылығы ғылымының  негізін зоотехния құрайды. Зоотехния  ғылымының мал өнімдерін мол  өндіруде,өнімнің өзіндік құнын  төмендетуде,мал тұқымын жүйелі  түрде асылдандырып, ұтымды жолмен  азықтандыруды.жақсы бағыт-күтуді  ұйымдастыруды зерттейтін ғылымдар  жиынтығы.Осы ғылымның дамуы мен  Респуликамызда еңбек етіп жүрген  аграрлық сектордағы ғалымдардың  еңбегінің нәтижесінде мал тұқымының  көптеген түрлері шығарылып,жақсы  нәтижелерге қол жеткізілді.Бұлардың  қатарында атап айтар болсақ  мүйізді ірі қара шаруашылығынды  мол ет өнімін беретін қазақтың  ақбас сиыры, оңтүстік жерлеріне  бейімделген сүтті бағыттағы  Әулие ата сиыры қос бағытты  өнім беретін етті-сүтті Алатау  тұқымы; жылқы шаруашылығында өнімділігі  жоғарлатылған жәбі жылқысы, Қостанай  жылқысы, республикамыздың климаттық  жағдайларына бейімделген Ахалтеке  және таза қанды ағылшын жылқыларының  тұқымдары;қой шаруашылығында биазы  жүн беретін қазақ мериносы, арқар  мериносы, солтүстік және оңтүстік  қазақ мериностары, биазылау жүн  беретін кроссбредті қойлар, цигай  қойы,етті майлы тұқымнан қазақтың  мол өнім беретін жетілдірілген  жергілікті қойлары мен Еділбай  қойы,дегерес қойы және т.б.  түрлі-түсті қаракөл елтірілерін  беретін қаракөл қойлары,үй құстарының  бірнеше тұқымдары мен кросстары  шығарылды.

Соңғы жылдары бірқатар көрсеткіштер бойынша еліміздің ауыл шаруашылығы  сенімді экономикалық өсімге қол  жеткізді, оған әлемді шарпыған экономикалық дағдарыстың өзі кедергі бола алған жоқ. Бұл мемлекет тарапынан  жасаған ерекше қамқорлықтың арқасында  мүмкін болды. Алайда, агроөнеркәсіптік кешеннің әлі де болса әлеуеті  жетерлік, оны халық игілігіне  жаратуға Мемлекет басшысы Нұрсұлтан  Назарбаев бағыт көрсетіп берді. Президент биылғы Жолдауында салаға бірқатар нақты тапсырмалар берді. Президенттің тапсырмасына сәйкес 2014 жылға қарай азық-түлік тауарлары  бойынша ішкі рыноктың 80%-дан астамын  отандық тамақ өнімдері құрауы тиіс.

Осыған байланысты ауыл шаруашылығының шешуші салаларының бірі – мал  шаруашылығына баса назар аударылуда. Нақ осы салада жақын жылдары  серпіліс жасау қажет, бұл алдымызға  Мемлекет басшысы қойған міндеттерді  барынша толықтай шешуге мүмкіндік  береді.

Қазақстан үшін мал шаруашылығы  дәстүрлі сала және тарихи тамыры тереңде  жатыр. Барлығымыздың есімізде, Қазақстанда  миллиондаған бас мал болған және мал шаруашылығы өнімдерін, әсіресе, ет өндіру бойынша еліміз Еуразия  континентінде көшбасшы дәрежесіне жеткен. Жайылымдардың кеңдігі мен  табиғи жағынан әралуандығы малдың әр түрлерін өсіру үшін әрқашан үлкен  мүмкіндік берді.

Мал шаруашылығы саласы соңғы  жетпіс жылда мал басының ауытқуымен сипатталды, 1941-91 жылдар кезеңінде мал  басы жедел өсті, ал 1991-1997 жылдар аралығында бірден азайып кетті. Сонымен қатар, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік  және институттық қолдаудың арқасында 2002 жылы мал шаруа-шылығы өз мүмкіндігін  қалпына келтіре бастады және қазір жыл сайынғы мал басының  өсу қарқыны 4-5 %-ды құрайды.

Дегенмен, соңғы жылдары  шаруашылық жүргізудің бірыңғай әдістері өзін-өзі ақтамағанына көзіміз жетіп  келеді. Сондықтан сала мен мал  басын қаржыландыруды бірнеше рет  арттырғанымен, мал шаруашылығында түбірлі өзгеріс байқалмады. Мал  шаруашылығы өнімдері өндірісінің  жалпы өсімі әдеттегідей мал  басының көбеюі арқасында жүреді.

Экстенсивті табиғи даму жолы дамып келе жатқан экономика үшін әбден қонымды екені сөзсіз. Сондай-ақ, мал басын көбейту мемлекет пен  бизнестен қаражатты көптеп тартып малды күту мен оның инфрақұрылымын қолдауды қажет ететіндігін ұмытпауымыз  керек. Бүгінгі мал шаруашылығының төменгі өнімділігін мынадай  мысалдан көруге болады. Асыл тұқымды  мал шаруашылығын қаржыландыру көлемі 2002 жылмен салыстырғанда, 2009 жылы 3 есеге артып, осы кезең аралығында малдың өнімділік көрсеткіштерінің өсу қарқыны бұрынғыдай төмен деңгейде қалды.

Мал шаруашылығы жағдайын талдай отырып, табынның төмен өнімділігінің  үш негізгі себебін анықтадық. Біріншіден, белгілі бір нәтижеге жету үшін мақсатты селекциялық жұмыстың жоқтығы. Екіншіден, малды қайта түлетудің жүйесіздігі. Үшіншіден, тиісті жем-шөп қорының  болмауы. Бұл мал шаруашылығы  өнімін едәуір аз алуға әкеп соғады.

Аталған мәселелерді кешенді  түрде шешу үшін экономикалық ықпалды  және малдың өнімділігін арттыру  бағдарымен мал шаруашылығының барлық даму бағытын дұрыс арнаға салып, оны дамыта алатын мамандар тобын  таңдау қажет. Осылайша, біз ірі көлемді  селекцияға келдік. “Ірі көлемді селекция”  термині біз үшін таңсық емес. 1980-90 жылдары кеңестік селекционерлер Қазақ  КСР-інде малдың сапасын жетілдіру  мақсатында кешенді және қарқынды жұмыс  бастаған еді, алайда, өкінішке орай, бұл  жұмыс соңына дейін жеткен жоқ.

Дегенмен, ірі көлемді  селекция жүргізу қажет, өйткені  барлық елдер өзінің табын өнімділігінің  жоғары нәтижесіне мал шаруашылығын дамыту арқылы қол жеткізіп отыр, ол үшін көшбасшы елдердің үздік инновациялық жетістіктерін алып, олардың тәжірибелерін  өзіміздің жағдайымызға сәйкестендіріп бейімдеуіміз тиіс.

Біріншіден, бізге әрбір  малды ерекше бақылауда ұстауға  және оның жағдайының дамуын қадағалауға  мүмкіндік беретіндей есепті ретке  келтіру және ақпараттық-сараптамалық жүйе құру қажет. Ағымдағы жылы енгізі-летін  ақпараттық-сараптамалық жүйе бір жағынан  республика көлемінде асыл тұқымды  малдың деректер банкін құруды, ал екінші жағынан шаруашылық субъектісі деңгейінде селекциялық үдерістерді басқаруда  сөзсіз қолайлылықты қамтамасыз етеді.

Селекциялық жұмысты бірден түбірімен өзгертіп жіберуге болмайды. Оны кезең-кезеңмен жоспарлы түрде  жүргізу қажет. Осыған орай Ауыл шаруашылығы  министрлігі “ҚазАгроИнновация” акционерлік  қоғамы жанынан жақында құрылған Мал шаруашылығы және ветеринария  ғылыми-зерттеу орталығына ірі көлемді  селекция аясында селекциялық үдерісті үйлестіру қызметін жүктеді.

Орталық жетекші ғалымдар – селекционерлермен бірге, республиканың  шаруашылық субъектілерінің өндірістік қызметі мен асыл тұқымды жұмыстарына  кешенді талдау жасады, оның нәтижесінде  ірі ауқымды селекцияның принциптерінің өзектілігіне және қажеттілігіне көз  жеткіздік. Біздің шешімімізді шаруашылық субъектілерінің барлық басшылары  қолдады. Қазіргі уақытта шамамен 500 шаруалар ІКС-тің қамқорлығымен жұмыс жасауға тілек білдірді және орталықпен селекциялық үдерісті ғылыми қолдау туралы шарт жасасты.

Ірі көлемді селекция жақын  жылдарда асыл тұқымды қызметте қазіргі  бар көзқарастарды және табынды  өз төлінен өсіру идеологиясын өзгертеді. Оның басты міндеті халықаралық  стандарттарға көшу болып табылады, бұл біз білетін классикалық  зоотехникалық ғылымнан елеулі түрде  ерекшеленеді.

Мысалы, бүгін біз “асыл  тұқымды” мәртебесін белгілі бір  шаруаға береміз және бұл оның ішіндегі барлық жануарлар асыл тұқымды  екендігін білдіреді. Баршамызға түсінікті  болу үшін алдымен бізге дамыған  мал шаруашылығы бар елдердегі  сияқты “асыл тұқымды мал” мағынасын  енгізу қажет. Егер мал өнімділік  деңгейі бойынша талаптарға, желілік  параметрлерге сай келсе, сонда  ғана бұл мал қай жерде болғанына  қарамастан, асыл тұқымды деп саналады және табынды өз төлінен өсіру  жобасында қолданылады. Мал әрдайым  капитал саласында өзгеше құн  ретінде қарастырылатын болса, онда оларды ұстау және көбейту тиісті деңгейде субсидияланады. Сонда шаруалар өздерінде асыл тұқымды мәртебесі  бар малдар көп болуына ынталанады. Мұнан басқа, асыл тұқымды малдарда оларды рынокта сату кезінде ерекше құндылық болады.

Асыл тұқымды малдың сапасын  объективті бағалау үшін бізге, сондай-ақ, тұқым сапасына тәуелсіз сараптамалық бағалау принциптерін енгізу қажет. Біздің 4 маманымыз Германияда тереңдетілген  дайындықта өтті, оған шарт жасалды, олар қайтып келген соң ІКС мүшелеріне білім беру базасында жұмыс істейді. Бұл жұмыс шетелдік ғылыми орталықтардың  әдістемелік бақылауымен жүзеге асырылады. Жануарларды тұқымдық бағалаудың тәуелсіз институтын құру өз кезегінде  асыл тұқымды малды өткізу кезінде  шаруашылықтарды субсидиялау туралы қабылданған шешімдердің жоғары дәрежедегі объективтілігін қамтамасыз етеді.

Классикалық кеңес жүйесінде  малдың сапасын дәстүрлі бағалау  жүйесі әлдеқашан ескірген. Мал шаруашылығы  дамыған елдерде малдың санын  арттыруда маңызды рөлге ие барлық параметрлерді ескеруге мүмкіндік  беретін малды кешенді индекстік  бағалау қолданылады. Мысалы, тұяқтары мен аяқтарының мықтылығы, желіндерінің үлкендігі және т.б. Бізде малдың сапасын бағалаудың мұндай түрі жоқ, сондықтан да тұқымының сапасы тексерілген  асыл тұқымды бұқаларды әкелуге  мәжбүрміз.

Алдағы жылдарда ірі көлемді  селекция бірнеше бағыттар бойынша  бір уақытта жүретін болады. Біріншіден, биыл біз төлінің сапасы бойынша  бағаланған 7 асыл тұқымды бұқа сатып  алатын боламыз. Одан дайындалған ұрық өнімдері шаруашылықтардың қажеттілігін қамтамасыз етеді. Айта кетерлігі, бүгінгі таңда Қазақстан бұрынғы Кеңес республикаларының ішінде қазіргі заманғы криоконсервация технологиясын пайдаланушы жалғыз ел. Криоконсервация кезінде тұқымдық материалды сақтау мерзімі шектелмеген.

Екіншіден, осы бұқалардан тұқымдық материалды алу аталық бұқалардың физикалық мүмкіндігіне байланысты бәрібір шектеулі, сондықтан, “Мал шаруашылығындағы ірі көлемді селекция”  бағдарламасына қатысушы шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қажеттілігін қанағаттандыру үшін біз бір уақытта тұқым  сатып алуды да жүзеге асыратын боламыз.

Үшіншіден, эмбриондарды телу технологиясы негізінде асыл тұқымды  мал басын жеделдетіп көбейту  бойынша жұмыстар жалғасатын болады. Қазіргі уақытта, “Зинченко” және “Родина” жетекші асыл тұқымды  шаруашылықтарында Қазақстан табиғатына бейімделген Канададан әкелінген  сиыр-донорлармен жұмыстар жүргізілуде. Енді біз, телу (трансплантация) технологиясын  жетілдіру бойынша жұмыстар жасаймыз, нәтижесінде мүдделі шаруашылықтар  үшін эмбриондардың құны арзан, технология қолжетімді болады.

Мәселен, былтыр 8 шаруашылықтың  күшімен ғылыми ұйымдар барлығы 660 эмбрионды ұрықтандырды. Есептеулер осылайша алынған бұзаулардың импортталған бұзаулардан біршама арзан екенін көрсетті. Сонымен бірге, олар сырттан  әкелінген бұзауларға қарағанда, біздің табиғи-климаттық жағдайымызға бейімді  келеді, генетикалық әлеуеті бойынша  олардан кем түспейді. Өзіміздің  өнімділігі жоғары малымыз көбейіп, қолжетімді болғанда, біз шетелден бағасы қымбат тұқымдық материалды сатып  алудан бас тартамыз. Алайда, біз  бұдан толықтай бас тарта алмаймыз, өйткені селекция әрдайым асыл тұқымды  малмен және генетикалық материалдармен алмасып отыруды қажет етеді.

Ірі көлемді селекция шеңберінде селекциялық қызметті жоспарлау  әдістерін жетілдіру де көзделіп отыр. Баршамызға белгілі, асыл тұқымды  мал шаруашылығы туралы заңға  сәйкес шаруашылық жүргізуші субъектілер  асыл тұқымды шаруашылық мәртебесін алу үшін ғалымдармен бірге әзірленген бес жыл мерзімге арналған асыл тұқымдық жұмыс жоспарын ұсыну тиіс. Басқаша  айтқанда, шаруашылық жүргізуші субъект  заңнамаға сәйкес жоспар негізінде  жалпыға бірдей қабылданған нормаларға және ғылыми негізделген көзқарастарға  сәйкес асыл тұқымдық жұмыстарды жүргізуге  тиіс.

Сонымен бірге, ағымдағы жағдайды талдау көрсеткендей, көптеген басшылар мұндай жоспарларға салғырт қарайды. Осыған байланысты ірі көлемді селекция шеңберінде селекциялық, асыл тұқымдық жұмыстардың жоспарын әзірлеуге, сондай-ақ сараптауға қойылатын бірыңғай талаптар әзірленеді. Осылайша, оларды іске асыруды бақылау механизмі күшейтілетін болады.

Мал шаруашылығын дамытуда жем-шөп базасын күшейту ерекше маңызға ие. Біздің ғалымдар жем-шөп  өндірісін дамыту бағдарламасының  жобасын әзірледі, мұнда өңірлердің ерекшелігі ескерілді және азық дақылының  өндірілген жеріне байланысты жем-шөп  бірліктерін ұстаудың есептері шығарылды, өңірлердің табиғи климаттық ерекшеліктерін ескере отырып, жайылым алаңдарының  құрылымы бойынша ұсынымдар дайындалды. Сонымен қатар, жем-шөп дақылдарын өсіруді субсидиялау саясаты  айқындалды, бұл барлық шаруашылықтар  үшін жем-шөп өндірісін тиімді және қарқынды етуге мүмкіндік береді. Бұдан әрі біздің ғалымдармыз  ірі көлемді селекцияны іске асыру  шеңберінде селекциялық үдерістерді  қамтамасыз етумен қоса, жануарларды  азықтандыру бойынша практикалық  қызмет көрсететін болады.

Айта кетерлігі, кеңестік кезеңнен кейінгі елдер ішінде Ресейде, Беларуссияда және Украинада асылдандыру  ісі қарқынды дамуда. Бізбен көрші  елдер Өзбекстанда, Қырғызстанда, Тәжікстанда  және Түркіменстанда селекциялау жұмысы жаңаша қарқын алған жоқ. Бірақ олар осындай жұмыстарды жүргізудің маңыздылығын сезіне бастады. Біз ерте бастадық және Қазақстан асыл тұқымды мал шаруашылығы  рыногында осы елдерден ілгері тұруға қабілетті. Ірі көлемді селекцияны іске асыру жануарларды бірегейлендіру және сою пункттерін салумен қатар  жүреді, өйткені бұл компоненттер бір-бірімен тығыз байланысты және бір нәтижеге бағытталған. Ол нәтиже – мал шаруашылығын жүргізудің алдыңғы  қатарлы әдістерін енгізу.

Ел Президенті айтқандай, Қазақстанда ең төмен еңбек өнімділігі ауыл шаруашылығында және ол 3 мың долларды құрайды, ал дамыған елдерде бұл  көрсеткіш 50-70 мың долларды құрайды. Алдағы перспективада аталған көрсеткіш  АӨК-тің және оның ішінде мал шаруашылығы  саласының даму жағдайын бағалау  үшін басты өлшем болады.