Қаржы Есебін Даярлау мен Ұсынудың Концептуалды Негізі

Активтерді мойындау

4.44 Ұйымның келешек экономикалық пайдаларының құйылуында актив баланста танылады және активтің құны берiк өлшей алған бағасында танылады.

4.45 Шығындарға апарған кезде,актив баланста танылмайды және ағымдағы есеп мерзiмінiң шектерiнде ұйымның экономикалық пайдаларының құйылуын шығарады. Оның орнына,осындай операциялар табыстар мен шығындар есеп берулерінде шығындарды тануға апарады. Мұндай шағылысулар ұйымның келешек экономикалық пайдалары үшін,шығындар жасағанда басқарманың басқа да ойларын болжамайды. Анықтамалық дәрежесіне қатысты ойлар экономикалық пайдалар ағымындағы есептік мерзімде ұйымға түсетін болады және активтің танылуына жеткілікті болмайды.

Міндеттемелерді мойындау

4.46 Міндеттемелер баланста танылды,егер ағымдағы міндеттемелерді жапқанда ресурстардың экономикалық пайдасы,қайтарымы бар болса, бұл өтеу шамасы берiк анықтала алады. Келісімшарт міндеттемесі бойынша тәжірибеде,бірдей пропорционалды деңгейде орындалмаған (мысалы, тапсырыс берілген бірақ,әлі алынбаған қорлар бойынша міндеттеме) ереже бойынша,міндеттемелер қаржылық есептемеде танылмайды. Алайда,мұндай міндеттемелер, міндеттемелер анықтамасына және нақты шарттарды қанағаттандырады.

Табыстарды мойындау

4.47 Егер активтердің үлкеюіне немесе берiк өлшей алған мiндеттемелердiң кiшiреюіне қатысты келешек экономикалық пайдалардың үлкеюi болса, табыс шығын мен пайда туралы ақпараттар танылады. Шындықта бұл табыстың мойындауы активтердiң үлкеюi немесе мiндеттемелердiң кiшiрейтуiн мойындаумен бiр уақытта болғанын бiлдiредi.

4.48 Әдетте қабылданған процедуралар,мысалы, талап табысының мойындауын тәжiрибеде табысты алғандай етiп, Концептуалды негіз бұл келтiрiлген мойындаулардың талаптары болып табылады. Негiзiнде бұл процедуралар берiк өлшеген және жеткiлiктi дәрежесi бола алатын баптар мойындауын шектеуге табыс ретiнде бағытталған.

Шығындарды мойындау

4.49 Егер болашақта экономикалық пайдаларға қатысты активтерiнiң кiшiрейтуi немесе берiк өлшей алған мiндеттеменiң үлкеюi пайда болса, шығындар шығын мен пайда есеп берулерде танылады. Iс жүзiнде бұл шығындарды мойындау, мiндеттемелердiң үлкеюi немесе активтердiң кiшiрейтуiн мойындаумен бiр уақытта болғанын бiлдiредi.(мысалы, еңбекақы төлеулерi немесе амортизация жабдықтарының қарыздары).

4.50 Шығындар табыстардың нақты баптары бойынша пайдалардың арасындағы тiкелей салыстыруды негiзінде шығын мен пайда танылады. Бұл процесс шығын және пайданың салыстыруы деп аталады.Пайдалар операция немесе басқа оқиғалардан тiкелей пайда болған шығындардың бiр уақыттағы құрамалы мойындауын ойлайды; мысалы, сатылған тауарларда өзiндiк құн құрайтын шығындардың әр түрлi компоненттерi,сонымен бiрге тауарлардың сатудан алынған табыс танылады. Осы Концептуалды негізге сәйкес, салыстыру тұжырымдамасы, активтер немесе мiндеттемелердiң анықтауларына сәйкес келмейтiн баптардың балансында мүмкiндiк бермейдi..

4.51 Егер экономикалық пайдалардың пайда болуы бiрнеше есеп-қисап кезеңдерде күтiлсе, тек қана тура немесе жанама бақылай алса, шығын мен пайда туралы ақпарат шығындары тиiмдi үлестiрiлу әдiс негiзiнде танылады.Бұл шығындарды жиі мойындау, қолдануға қатысты мұндай негiзгi құрал, iскерлiк атақ, патенттер және сауда таңбалар активтерiнде керек; шығын бұл жағдайда амортизация деп аталады. Бұл үлестiрiлу әдiсі, осы баптармен сабақтас экономикалық пайдалар қолданып немесе есеп-қисап кезең шығындарын мойындау үшiн арналған.

4.52 Егер шығын келешек экономикалық пайдаларды құрмаса, шығын шығын мен пайда туралы есеп берулерде танылады, келешек экономикалық пайдалар баланста актив ретiнде сәйкес келмейді.

4.53 Тауар кепілдігі бойынша,активтің мойыдауынсыз міндеттеме пайда болған кезде,шығын пайда және шығыс есептемелерінде танылады.

Қаржылық есеп беру элементтерінің өлшемі

4.54 Баға - бұл қаржылық есеп беруiнiң элементтерi бойынша баланс шығын мен пайда туралы ақпаратқа енгiзiлуi керек болған ақшалай сомалардың анықтау процессі. Ол үшiн бағаның нақты әдiсiн таңдау керек болады.

4.55 Әртүрлi дәреже және әртүрлi комбинациядағы қаржылық есеп беру бағаның әр түрлi әдiстемелік қатарын қолданады. Оған келесi әдiстер жатады:

1. Бастапқы құн. Активтер төленген қаржылардың немесе олардың балама ұсынған әдiл құн сомасы бойынша есепке алынады. Мысалы, мiндеттемелер алмастырған сома бойынша есепке алынады, қаржылар немесе төлеу нормасы iстiң жүрiсiнде күтiлетiн балама сомалары бойынша.
2. Ағымдығы нақты құн. Активтер қаржылар немесе сол жағдайда төлеуi керек болған баламаларының сомасы бойынша шағылысады. Мiндеттемелер қаржылар немесе мiндеттеменiң өтеуi үшiн баламаларының дисконтталмаған сомасы бойынша шағылысады.
3. Сатудың мүмкін бағасы (өтеу). Активтер қаржылар немесе нормалы шарттардағы активтiң сатуынан құтқарыса алған баламаларының сомасы бойынша шағылысады. Мiндеттемелер өтеу құн бойынша шағылысады; қаржылар немесе мiндеттемелердi өтеу үшiн iстiң жүрiсiнде баламаларының дисконтталмаған сомасы бойынша жұмсауға есептер едi.
4. Дисконтталған құн. Активтер  қаржылардың келешек таза түсудiң дисконтталған құны бойынша есептелінеді, осы активпен iстiң жүрiсiнде жасалу шағылысады. Мiндеттемелер қаржылардың келешек таза қатардан шығуды дисконтталған құн бойынша есептейтiн, мiндеттемелердiң өтеуi үшiн iстiң жүрiсiнде талап етеді.

4.56 Негізгі өлшемдер өте кең қабылданған серiктестiктерiнің нақты құны болып табылады. Ол әдетте бағаның басқа әдiстерi бар комбинациясында қолданылады. Мысалы, қорлар өзiндiк құнның ең кiшiсi бойынша есепке алады және сатуға мүмкін таза баға, нарықтық бағалы қағаздар, оларды нарықтық құн, дисконтталған құны, зейнетақы мiндеттемелерi бойынша есепке алады. Керiсiнше, нақты құн арқа сүйейтiн есептiк үлгiге қабiлетсiздiкке кейбiр ұйымдар жауапқа ақша емес, активтерге баға өзгерiсiнiң ықпалымен, қалпына келтiргiш құн бойынша есепке алу әдiстi пайдаланады.

Капитал тұжырымдамалары  және капитал сүйемелдеулері

Капитал тұжырымдамалары

4.57 Өзінің қаржылық есеп беруiн құрастыру үшiн серiктестiктердiң көпшiлiгi капиталдың қаржылық тұжырымдамаларын қабылдады. Сатып алушы қабiлеттiлiгі инвестиция салған қаржы тұжырымдамасына сәйкес таза активтер немесе ұйымның меншiктi капиталының синонимы сияқты қаралады. Мысалы, капиталдың операциялық қабiлеттiлiгі, капиталдың физикалық тұжырымдамаға сәйкес бұл күндік өнiм бiрлiктерiнiң шығарылымына негiзделген серiктестiктердің өндiрiс қуаты.

4.58 Капиталдың тиiстi тұжырымдамасына сәйкес ұйымды таңдау оның қаржылық есеп беру қолданушыларының қажеттiктерiнде тұрақтануы керек. Егер қаржылық есеп беруiнiң қолданушылары номиналды инвестиция салынған капитал немесе капиталдың қаржылық тұжырымдамасы қабылданған тиiстi инвестиция, салынған капиталдың сатып алушы қабiлеттiлiгiнiң қамтамасыз ету негiзi. Алайда қолданушылар ұйымның операциялық қабiлеттiлiгiне уайымдайды, онда капиталдың физикалық тұжырымдамасын қолдануы керек.Тұжырымдаманы енгiзу процесінде өлшемдерi бар кейбiр қиындықтар пайда бола алатындығымен, тұжырымдаманың таңдауы,пайданың анықтауында жету мақсатқа көрсететін пайданың анықтауында  керек болады.

Капиталды сүйемелдеу тұжырымдамалары және пайданың анықталуы

59. Капиталдың 4.57 параграфтарда келтiрiлген тұжырымдамалары капиталдың сүйемелдеуінiң келесi тұжырымдамаларын ескертедi:

1. қаржы капиталын сүйемелдеуі. Егер таза активтер (ақшалай ) қаржы сомасы мерзiміндегі таза активтердi (ақшалай ) қаржы сомасының басында иелердiң барлық үлестiрiлулер мен жарналарды шегерімнен кейiн мерзiм басында және соңында асса  алған тұжырымдама пайдасы болып есептеледi. Қаржы капиталын сүйемелдеу номиналды ақшаларда немесе тұрақты сатып алушы қабiлеттiлiгi бiрлiктерi де өлшей алады.

2. Капиталдың физикалық сүйемелдеуі. Бұл тұжырымдамаға сәйкес (қорлар немесе бұл қабiлеттiлiктiң табысы үшiн қажеттi қорлар) ұйымның (немесе операциялық қабiлеттiлiк) физикалық өнiмдiлік мерзiмі өнiмдiлiк басында барлық үлестiрiлулер және иелердiң үлестерiнiң шегермесiнен кейiн, мерзiмнiң басында және соңында алған тұжырымдама болып есептеледi.

4.60 Капитал сүйемелдеу тұжырымдамасы ұйымды капитал анықтайтын секілді қолдайды.Бағдар беретiндiгiнен, ол капитал,пайда тұжырымдамалары мен тұжырымдамалардың арасындағы қарым-қатынасты орнатады. Ол капиталға ұйымның пайдасы және оның капиталының аралығында айырмашылықтың өткiзуi үшiн алғышарт болып табылады. Активтер капиталының сүйемелдеуі үшiн қажеттi сома пайда болып есептеледі. Демек, пайда - бұл табыстан (бұл керек капиталдың сүйемелдеуін қамтамасыз ететiн түзетулер) шығындардың шегермесiнен кейiн пайда болатын қалдық шама. Егер шығындар табыстардан асса, онда айырма таза шығынды құрайды.

4.61 Физикалық капитал сүйемелдеулері тұжырымдаманы қалпына келтiргiш құнның бағасы үшiн,негiз ретiнде қабылдауды талап етедi. Қаржы капиталын сүйемелдеу тұжырымдамасы бағаның нақты негiзде қолдануын талап етпейдi. Баға негiзiнiң таңдауы, бұл тұжырымдаманың қолдануында ұйым қолдаған қаржы капиталына тәуелдi болады.

4.62 Капиталды сүйемелдеу екi тұжырымдамалардың арасында маңызды айырмашылықтар, активтер мен ұйым мiндеттемесiндегi баға өзгерiстерiнiң нәтижелерiнiң шағылысуында тұрады. Егер ол мерзiмнiң соңында капиталды алса, мерзiмнiң басында алғандай ұйым өз капиталын алады.Мерзiм капиталды сүйемелдеу үшiн кез келген сома басында аса тиiстi пайда болып табылады.

4.63 Капитал номиналының ақшаларында анықталатын қаржы капиталының сүйемелдеудiң тұжырымдамаларына сәйкес пайда мерзiмде номиналды ақша капиталының үлкеюінде болады. Табыс әдетте ұйым мерзiмнiң iшiнде концептуалды ұстап қалатын пайдалар болып табылатын активтер бағасының үлкеюi. Алайда,олар сол сияқты активтерді айырбастау операцияларында сатпайды және оны мойындай алмайды. Егер қаржы капиталының сүйемелдеу тұжырымдамасында тұрақты сатып алушылардың бірлік қабiлеттiлiгi анықталса, пайда мерзiмде инвестиция салған сатып алушының қабiлеттiлiгiнің үлкеюiн ұсынады. Пайда ортақ баға деңгейдi үлкеюдi асатын активтер бағасының үлкеюінiң бiр бөлiгi болып есептеледi. Демек,капиталдың сүйемелдеуін қамтамасыз ететiн түзету капиталдың бiр бөлiгi болып есептеледi.

4.64 Физикалық капиталды сүйемелдеудiң тұжырымдамаларына сәйкес, капитал физикалық өнiмдiлiк бiрлiктерiнде анықталады және капитал пайдасының мерзiмде үлкею болады. Ұйымның активтері мен міндеттемелеріне әсер ететін бағалардың өзгеруі ұйымның физикалық өнiмдiлiгiнiң өлшемiндегi өзгерiстерде қаралады. Демек, капиталдың пайдасынан емес бөлiгiнен құралған капиталдың сүйемелдеулерін қамтамасыз ететін түзетулер қаралады.

4.65 Әртүрлi есептiк үлгiлер әртүрлi деңгейдегі сенiмдiлiк  пен лайықтылық дәрежелерiн бередi. Басқа облыстарда секілді ұйым басқармасы лайықтылықпен сенiмдiлiк арасында тепе-теңдiкті iздеуi керек. Осы құжат есептiлік үлгiлерінiң бiр қатарында қолданылады,үлгi бойынша қосып жасалған қаржылық есеп беру әзiрлеуге және ұсыныс бойынша жобаны ұсынады. Қазіргі кезде ХҚЕС-да Кеңес нақты үлгіні қолдануды ұйғармаған, бірақ, ұйым  мемлекеттік валютасының құнсыздануы кезінде есеп береді. Алайда,Кеңес әлемде болып жатқан мәселелерге байланысты қайтадан өзгерістер енгізіп,қарастыра алады.

¹ Бүкіл Концептуалды негіз мәтінінде, егер арнайы бөлініп көрсетілмеген болса, менеджмент сөзі менеджмент және ұйымның басқару кеңесін білдіреді

² Бүкіл Концептуалды негіз мәтінінде, сапалық сипаттамалар және шектеу сөзі пайдалы ақпараттың сапалық сипаттамасын, оның шектеулерін білдіреді.

³ Ақпарат толық, бейтарап және қателерден еркін болғанда ғана сенімді бола алады.

A ^© IFRS Foundation

^© IFRS Foundation A